فایل ورد کامل مقاله تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران؛ بررسی علمی سیر تحول فرهنگ مطالعه و مراکز علمی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران؛ بررسی علمی سیر تحول فرهنگ مطالعه و مراکز علمی دارای ۵۲ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران؛ بررسی علمی سیر تحول فرهنگ مطالعه و مراکز علمی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی فایل ورد کامل مقاله تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران؛ بررسی علمی سیر تحول فرهنگ مطالعه و مراکز علمی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن فایل ورد کامل مقاله تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران؛ بررسی علمی سیر تحول فرهنگ مطالعه و مراکز علمی :

تاریخچه ی کتاب و کتابخانه در ایران

رکن الدین همایونفرخ
کتاب خانه های ایران در قرن اول اسلامی
قسمت اول این مقالات به صورت کتاب جداگانه تحت عنوان «کتاب و کتاب خانه های شاهنشاهی ایران» از طرف وزارت فرهنگ و هنر به مناسبت هفته کتاب انتشار یافته است و اینک بخش دوم آن آغاز می گردد.

چنانکه در بخش اول سرگذشت، گذشت و در این بخش نیز خواهد آمد کشور ایران یکی از کشور های انگشت شماری است که کتاب خانه های عظیم آن شهرت جهانی داشته است و آنچه نویسنده این سطور را به تنظیم و تحریر و تألیف تاریخ کتاب خانه های ایران برانگیخت انکار و فراموشی و نسیانی است که نویسندگان عرب و غرب را در باره کتاب خانه های ایران دست داده است!

دانشمندان عرب را در باره کتابخانه های اسلامی به طور اختصاصی به تحقیق پرداخته و آثاری نشر داده اند لیکن با کمال تأسف و تعجب بایدگفت در آثار خود متذکر کتابخانه های بزرگ ایران نشده اند و وجود انها را در طی تاریخ گذشته ندیده و نشنیده گرفته اند.

محققان غرب را نیز به پیروی از دانشمندان و محققان عرب را همه جا با اختصار و احیاتاً به سکوت و خاموشی برگزار کرده اند.
جرجی زیدان مورخ مصری که در باره ایرانیان دچار تعصب و تجاهل شدید است و به علت همین تعصبات خشک دچار گمراهی مسخره آمیز و شگفت انگیز شده است ۱ در کتاب آداب اللغه۲ که سخن از کتابخانه های جهان به میان آورده نامی از کتابخانه های معروف بیش از اسلام ایران نبرده است بدیهی است او، نه می خواسته و نه میتوانسته چنین شهامتی دور از تعصب داشته باشد که با توصیف و بیان کتابخانه های عظیم ایران در دوران باستان و انهدام و نابودی آن به دست عمر خلیفه اسلامی و سرداران او این ننگ وحشتناک تاریخی را به دست عرب صحه بگذارد.

غافل از این که حقایق تاریخی را هیچ گاه نمی توان مکتوم نگاهداشت و جهان را از آن بی خبر اگر از چشم ایشان مکتوم باشد اما از دید جهانیان پوشیده و پهنان نمی ماند.
فرید وجدی مصری مؤلف دائره المعارف اسلامی ۳ با آنکه در دائره المعارف خود از کتاب های جهان یاد کرده و آنها را بر شمرده است لیکن متذکر هیچ یک از کتاب خانه های دوران بیش از اسلام ایران نشده است ، این تجاهل و تعصب نه تنها دامنگیر محققان معاصر عرب را کریده و با کمال تأسف و تأثر باید گفت که محققان و مورخان گذشته عرب نیز دستخوش این تعصب و تجاهل بوده اند مانند: ابن خلدون، ابن اثیر، بستانی.

محققان گذشته عرب همه معتقدند که تمدن اسلانی در علوم اعم از نقلی و عقلی به کمک فکری و قلمی ایرانیان نمو یافته و رونق گرفته است، لیکن با یک چنین اعتراف باز در باره کتابخانه های ایران که مرجع مراجعه دانشمندان و دانش پژوهان عرب هم بوده است خاموشی و سکونت را مرجح شمرده اند!

متأسفانه دیده می شود که ملل عرب را زبان غالباً کوشیده اند از مفهوم واقعی اسلامی به نفع خود من غیر حق و واقع سوء استفاده کننده و آن را به نحوی خاص توجیه سازند می بینیم در پاره ای از مواقع تمدن اسلامی، به صروت تمدن عربی تعبیر می شود و تغییر شکل و ماهیت میدهد وملل خاصی می کوشند تحت لوای این شعار از آن بهره برداری شکنند. این جاست که برما واجب است حقایق را بازگو کنیم و بیش از این سکوت را جایز نشماریم زیرا همین سکوت سبب گردیده که حتی دانشمندان غرب هم در اشتباه افتند و بسیاری از حقایق را واژه گونه در آثارشان نشان بدهند ، هم چنان که پروفسور ادوارد برون در باره کتابخانه های ایران پیش از اسلام سخنی نگفته و به سکوت گذرانده است.
حقیقت این است که تمدن اسلامی مدیون و مرهون تمدن درخشان و پیش رفته ایران بوده است. مستشرق شهیر پروفسور اینوستر انیسف۴ در کتاب معروف خود بنام تأثیر ادب ایران در فرب به تفصیل در این مورد به تحقیق پرداخته و بشایستگی از عهده بر آمده است.

گوستاولوبون فرانسوی نیز در کتاب تمدن اسلامی صریحاً به کرات متذکر این نکات شده است مکتوم ماندن این حقایق و مسکوت گذاشتن این دقائق درباره کتابخانه های ایران موجب شده است نویسندگان بیگانه از عمق ریشه و عظمت نبوغ فکری ایرانیان غافل بمانند و گاه بیگاه مطالبی دور از حقیقت بنویسد. با بیان این مقدمه ارزش تحقیق درباره کتابخانه های ایران بر ما مشهود می افتد.

ایرانیان پس از تسلط اسلام در قرن اول هجری برای نجات آثار و اسناد و گنجینه های فکری و ذوقی خود به چاره پرداختند و نخستین گامی که در این راه برداشتند اختراع و استخراج خط فارسی از خط راس سهریه بنام خط پیرآموز بود. ایرانیها با این خط نو بنیاد نخست به نوشتن قرانها پرداختند تا راه عیبجویی و و مخالفت عربها را بر این خط ملی ببندند زیرا سوزانیدن قران بنام زندقه و کفر امکان نداشت، با این راه و با این چاره جویی خردمندانه توانستند طی مدت شصت الی هفتاد سال به رواج خط پیر آموزی توفیق یابند و آنرا جزو خطوط اسلامی بقبولانند

پس از اینکه خط پیرآموز بنام خط خط اسالمی پذیرفته شد و خوشبختانه ابتکار ابن مقله ایرانی با استخراج خط نسخ و ثلث از آن موجب گردید که اعراب نیز خط خود را از کوفی بدان مبدل سازند و با این ترتیب بیش از پیش خط پیرآموز و نسخ نضج گرفت و کتابهای علمی و ادبی با این خط نوشته شد و میتوان گفت از آغاز قرن دوم هجری در ایران کتابهای علمی و ادبی نوشته شده است و کتابخانه ها بنیاد گردید. نزدیک به همین زمان است که در ایران پایه های حکومتهای ملی نیز گذاشته شده است. طاهریان در خراسان و صفاریان و سپس سامانیان و دیلمانیان در عرصه حکومت ایران ظاهر شده اند. اینک به معرفی کتابهای این دوران می پردازیم.

۱ـ کتابخانه ابوالوفای همدانی
در شرح حال حبیب ابن اوس طائی معروف به ابی تمام که از شاعران شهیر عرب است۵ آمده است که ۶ به دعوت عبدالله بن طاهر به ایران آمد وچون آمدن او به زمستان سخت مواجه شد ناچار گردید که در همدان بماند. خود او می گوید که در همدان در منزل ابو الوفا بن سلمه بسر می بردندو در طی مدت اقامت در همدان از کتابخانه عظیم او استفاده کرده و کتاب دیوان و حماسه را که در آن آثار سیصد تن از شعرا شهیر عرب را آورده تألیف کرده است.

قطعاً در کتابخانه ابوالوفای همدانی بیش از سیصد جلد کتاب از دیوانهای شعرای عرب وجود داشته است که ابی تمام توانسته با انتخاب از سیصد دیوان کتاب معروف خود را تألیف کند. مسلم است که قبل از سنه ۲۰۰ هجری کتابخانه ابوالوفای همدانی در همدان وجود داشته و به همین قیاس می تواندریافت که در دیگر شهرهای مهم ایران دانشمندان و معاریف کتابخانه های معتبر و مهم داشته اند. خاصه در بلخ و بخارا ـ مرو ـ نیشابور ـ قم ـ ساوه که این شهرها همه از مراکز مذهبی نیز بوده است.
۲ـ کتابخانه بهاءالدوله دیلمی

به نوشته مقدسی در احسن التقاسیم ۷ بهاءالدوله دیلمی کتابخانه بزرگی داشته است و عظمت این کتابخانه را از اینجا می توان دریافت که ابن بواب معروف مدتها کتابداری آن کتابخانه را بر عهده داشته است.
۳ـ کتابخانه عضدالدوله دیلمی در شیراز

کتابخانه عضدوالدوله دیلمی در شیراز یکی از بزرگترین کتابخانه های بزرگ و شهیر ایران بوده است، این کتابخانه را باید نخستین کتابخانه ای دانست که کتابهای آنرا بر حسب موضوع ونام و نام مؤلف طبقه بنددی کرده و هر علم و دانشی را در اوتاق مخصوصی نگاهداری می کردند و برای هر علم و دانشی فهرستی بر اساس موضوع و نام کتاب و نام مؤلف ترتیب داده بوده اند. مقدسی خود این کتاب را دیده بوده است او می نویسد: در کتابخانه عضدالدوله از هر کتابی که تا آن زمان تألیف و تصنیف یافته بود نسخه ای نگاهداری می شد و کتابهایی نیز وجود داشته که به خط مؤلفان و مصنفان آن بوده است.
۴ـ کتابخانه عباد الدوله دیلمی

از بشاری روایت کرده اند که گفته است ۸ عباد الدوله دیلمی نیز در شیراز کتابخانه ای معتبر و بزرگی تریتیب داده بود که نزدیک کاخ سلطنتی او جای داشته.
با توجه به اینکه عباد الدوله دیلمی از سال ۳۲۲ –۳۳۸ درشیراز حکومت می کرده و فرمان میرانده است قدمت کتابخانه او نیز آشکار می گردد.
۵ـ کتابخانه نوح بن منصور سامانی
دودمان سامانیان در ماوراءالنهر از حامیان و دوستاران دانشمندان و ترویج ادب و فرهنگ فارسی بوده اند. ابن سینا در شرح حال خود شمه ای از عظمت و بی نظیری کتابخانه نوح بن منصور آورده است که در اینجا عیناً نقل می کنیم.

«…سپس روزی از او (نوح بن منصور) دستور خواستم که به کتابخانه شان بروم و آنچه که از کتابهای پزشکی درآنجا هست بخوانم و مطالعه کنم، پس مر ا دستوری داد و به سرای اندر شدم که خانه های بسیار داشت و در هر خانه ای صندوقها کتاب بود که روی هم انباشته بودند، در یک خانه کتابهای تازی و شعر و در دیگری فقه و بدین گونه در هر خانه ای کتابهای دانشی، پس بر فهرست کتابهای اوایل نگریستم و هر چه از آنها را که بدان نیاز داشتم خواستم و کتابهای یافتم که نام آنها به بسیاری از مردم نرسیده بود۹
ابن اصیبعه در طبقات الحکما و ابن خلکان نیز از کتابخانه نوح بن منصور سامانی یاد کرده اند.

کتابخانه سامانیان شهرت جهانی داشته است ابن سینا مدتها در آن کتابخانه به مطالعه پرداخت و همین موضوع دست آویزی به دست مخالفان او داد و برای آنکه این سینا را متهم سازند به کاری دست یازیدند که شنیع تر از آن به تصور نمی آید و آن اینکه کتابخانه را به آتش کشیدند و طعمه حریق ساختند و شهرت دادند که ابن سینا به عمد و قصد کتابخانه را سوزاند تا دانشهای منحصری که در آن بود و دیگران بر آنها آگاه نشوند و آن علوم تنها بر ابن سینا مکشوف باشد!!
۶ـ کتابخانه صاحب بن عباد ـ در ری

در معجم الادباء ۱۰ و روضات الجنات۱۱ و کتاب النقض۱۲ دربار ه عظمت و بزرگی کتابخانه صاحب بن عباد شرح حال و مطالب جالبی آمده است.
صاحب بن عباد از وزرای کم نظیر و با تدبیر ایران است که گذشته از کیاست و فراست مردی دانشمند و سخنوری هوشمند نویسنده ای ارجمند بوده است.
منشآت صاحب در زمان تازی از نظر فصاحت و بلاغت در ردیف آثار برجسته و نمونه زبان تازی است.
صاحب بن عباد ضمن توصیف از کتاب الاغانی ابو الفرج اصفهانی می نویسد :

«در کتابخانه ام یکصد و هفده هزار جلد کتاب نفیس دارم!! لیکن آنگاه که کتاب الاغانی را بدست آ‌وردم از خواندن کتابهای دیگر باز ماندم».
ابن خلکان از نامه ای یاد می کند که نوج بن منصور سامانی برای صاحب بن عباد فرستاد و او را برای وزارت خود به بخارا خواند، صاحب بن عباد که به ترک ری علاقه ای نداشته است به مقام عذر خواهی برآمده و طی نامه ای به معاذیری متعدد متوسل ومتعذر می گردد و از آن جمله می نویسد:«من بدون کتاب نمی توانم زندگی کنم و باید کتابخانه ام را هر جا هستم همراه داشته باشم. در حالیکه برای حمل کتابهایم حداقل چهارصد شتر لازم است و این مقدار شتر در دسترس نیست».
برای این کتابخانه عظیم فهرست جامعی نیز ترتیب داده بوده اند که خود شامل ده مجلد میشده است.

صاحب بن عباد این کتابخانه یکصد و هفده هزار جلدی را وقف عام کرده بوده است. یعنی آن را کتابخانه عمومی اعلام کرده بود، بعدها این کتابخانه چنانکه خواهیم گفت پایه و مایه کتابخانه عمومی شهر ری گشت و به نام دارالکتب ری شهرتی عظیم یافت و متأسفانه دچار سرنوشت نکبت باری شد که در صفحات آینده چگونگی آنرا خواهیم گفت.
تاریخچه کتابخانه در عهد باستان

از خرابه های شهرهای باستانی سومریان چنین برمی آید که سومریان در حدود ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد کتابخانه های شخصی ، مذهبی و دولتی بر پا کرده بودند، مشهور است که کتابخانه « تلو» مجموعه ای متجاوز از ۳۰۰۰۰ لوحه گلین داشته است ، تمدن سومریان از ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد پا گرفت و در عهد طلایی « اور » شکوفا شد .
مورخان سومری ثبت تاریخ جاری و باز سازی داستان گذشته شان را آغاز کردند . کهن ترین نظام نگارش شناخته شده « خط میخی » است و اعتبار سومری ها به سبب ابداع این خط و خدمت بزرگ آنها به بشریت است.

برای نوشتن از قلم فلزی و تیزی ( به شکل میخ ) استفاده می کردند و بر موادی چون گل نرم، عاج یا چوب می نوشتند. برای این منظور کاتبانی تربیت شده وجود داشتند و پس از نوشتن گل نرم را می پختند تا سخت شود قطعات گل پخته به صورت لوحه ، نخستین کتابهایی است که تا کنون کشف کرده اند . چون لوحه هایی ابزار ثبت اطلاعات تجاری ، آثار مذهبی شامل دعا ها ، مناسک، علائم جادویی، افسانه های مقدس و حکایات و روایات قومی و ملی بودند.
می بینیم که برای این لوحه ادبیات ، اندیشه های اجتماعی، سیاسی و فلسفی خود را حفظ کرده اند و در میان مواد حفاری شده از خرابه های شهرهای باستانی سومری لوحه هایی وجود دارد که قطعات ادبی هزاران سال کهنتر از ایلیاد در آنها نقش بسته است.

سو مریان کهنترین ادبیات شناخته شده انسان را تدوین کردند( موکهر جی،۱۳۷۵،ص۸۱) از تمامی متونی که بر گل یا مواد مناسب نگاشته است و تاکنون به دست آمده در میابییم که ۹۵ در صد این متون به امر بازرگانی ، اداری و حقوقی ارتباط دارند .

فرهنگ سومری برای مدتی بیش از ۱۵۰۰ سال یعنی از نیمه هزاره چهارم تا آغاز هزاره دوم پیش از میلاد بر سرزمین« رافدین» سیطره داشت. در ازای این تاریخ ، نویسندگان سومری توانستند شمار بسیاری از متون را در مو ضوعات مختلف و در نسخه های متعدد به نگارش در آورند . برخی از افسانه های رایج مانند داستان « دلاور ناکام گیلگمشن » در نسخ های فراوان و روایت های گوناگون به جا مانده است .(استیویچ۱۳۷۳ص۲۶) .

سومریان این گل نوشته ها را در معابد یا کاخهای سلطنتی یا مدارس حفظ می کردند( همان ۱۳۷۳ص ۲۷) در حقیقت سومریان نخستین کسانی بودند که این دستاوردها را به این هدف روشن یعنی حفظ آن برای نسلهای آینده ثبت کردند. به عبارت دیگر سومریا ن کسانی بودند که به کتاب نقشی اختصاص دادند که تا به امروز با آن در ارتباط است . بدین معنا که دستاوردهای فرهنگی و فناوری انسان را پاس دارد و پاسخگوی اهداف قانونی و آموزشی و دیگر نیازهای روزانه او باشد. ( همان۱۳۷۳،ص ۲۹).

پس از سومریان به تمدن بابلیان می رسیم . بابلیان نوشتن خط میخی و همه دانشهای ریاضی و ستاره شناسی و غیره را از سومریان آموختند . کتابخانه هایی در معابد و قصرها وجود داشتند و یکی از مهمترین و بهترین نمونه های آنها کتابخانه « بورسیپا » بود که یکی از شاخصترین کتابخانه های عصر باستان بود. از مهمترین آثار باقیمانده از تمدن بابلیان می توان « قانون حمورابی» را نام برد.( همان۱۳۷۳،ص۳۱،۳۰ .

کتابخانه های آ شوریان
پادشاهی آشوریان همزمان با فرمانروایی بابلیان بود. مشهور است که کتابداری به منزله یک پیشه به آن دوران باز می گردد . آشور بانیپال که از سال ۶۲۶ تا ۶۶۸ پیش از میلاد می زیست ، نخستین مفسر کار کتابداری در نظر گرفته می شود وی در شهر نینوا کتابخانه ای بزرگ تأ سیس کرد و کاتبانی را به کتابخانه بورسیپا گسیل داشت تا لوحه های گلی را استنساخ و نوشته های موجود در آنجا به کتابخانه نینوا منتقل کنند.( یتز،۱۹۸۹ص۴) .

«آشور بانیپال » را باید به حق کتابدار پادشاه باستانی تاریخ تمدن نامید. در تاریخ کتابخانه برای نخستین بار در کتابخانه نینوا به فهرست بر می خوریم . لوحه ها با نظمی منطقی بر حسب مو ضوع یا نوع مرتب شده و هر یک نشانه شناسایی داشت و سیاهه محتوا هر اتاقک یا حجره که بر سر در آن کنده کاری شده بود در فهرست نیز مندرج بود . کتابخانه آشور بانیپال در نینوا تصویر کم و بیش کاملی از رشد و پیشرفت نگارش و شکل و شیوه نگهداری میراث انسانی در فرهنگ سومری ، بابلی و آشوری را طی ادوار آغاز تاریخ در اختیار می گذارد .
« گیتز» در همین ارتباط اظهار می دارد که اگر سهم سومریان در تمدن بشر اختراع خط و نگارش و سهم بابلیان قانون بود ، عطیه آشوریان به آیندگان کتابخانه سازماندهی شده به شمار میرود. پس از مرگ آشور بانیپال کتابخانه به حیات خود ادامه داد تا اینکه در سال۶۱۲ پیش از میلاد (میدی کیازاس) نینوا را تخریب کرد و پس از آن شهر تجدید بنا نشد . به همین دلیل باستان شناسان توانستند باقیمانده کتابخانه آشوریان را به همان شکلی که سربازان میدی ترک کرده بودند کشف کنند. ( استیویچ ۱۳۷۳ص ۴۲ (