فایل ورد کامل نقش بازرگانان در شکل‌گیری جنبش مشروطه

«فهرست کلی مطالب»
بخش اول/ ساختار جامعه شهری و پیشینه‌ی تحول‌خواهی بازرگانان ایران    
فصل اول: ساختار جامعه شهری و هرم قدرت در ایران دوره‌ی قاجار   
فصل دوم: مسایل بازرگانان و واکنش‌های آنان پیش از جنبش مشروطه‌خواهی    
بخش دوم/ نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران    
فصل اول: نقش بازرگانان در جریان مشروطه در تهران    
فصل دوم: جریان مشروطه‌خواهی بازرگانان در سه ایالت آذربایجان، یزد و بوشهر    
بخش سوم/ سهم بازرگانان از تشکیل نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول    
فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ی اول و تصمیم‌گیری‌های آن    
فصل دوم: فعالیت‌های حمایتی بازرگانان ایران از مشروطیت در خارج از مجلس    
نتیجه    
فهرست منابع و مآخذ   
ضمایم (اسناد و تصاویر)   
     
«فهرست جزئی مطالب»
مقدمه    ا
بررسی منابع و مآخذ    
الف: منابع عمومی    
۱ـ روزنامه‌ها     1
۲ـ اسناد    4
۳ـ تاریخ مشروطه ایران    5
۴ـ کتاب آبی    6
۵ـ تاریخ بیداری ایرانیان    6
۶ـ سیاحتنامه ابراهیم‌بیک    7
۷ـ کتاب احمد و مسالک المحسنین    9
۸ـ خاطرات بهرامی    10
۹ـ خاطرات احتشام‌السلطنه    11
ب: منابع تبریز   
۱ـ قیام آذربایجان و ستارخان    13
۲ـ رجال آذربایجان در عصر مشروطیت    13
۳ـ قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران    14
۴ـ تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز     14
۵ـ روزنامه انجمن تبریز     14
ج: منابع بوشهر   
۱ـ سفرنامه سدیدالسلطنه    15
۲ـ گزارش‌های سالانه سرپرسی کاکس    16
۳ـ روزنامه مظفری    16   
د: منابع یزد   
۱ـ کشف الحقایق    17
۲ـ نشریات    18
۳ـ خاطرات ارباب کیخسرو شاهرخ     18
بخش اول: ساختار جامعه شهری و پیشینه تحول‌خواهی بازرگانان ایران    
فصل اول: ساختار جامعه شهری و هرم قدرت در ایران دوره‌ی قاجار   
مناسبات ارگ، مسجد و بازار    20
روابط روشنفکران و بازرگانان در دوره‌ی قاجار    23
ویژگی‌های بازرگانان    26
فصل دوم: مسایل بازرگانان و واکنش‌های آنان پیش از جنبش مشروطه‌خواهی    
۱ـ مبانی تعارضات و بحران‌های بازرگانان:    
الف: عوامل داخلی    27
ب: عوامل خارجی     30
ج: رشد و ارتقای سطح آگاهی سیاسی و اجتماعی     33
۲ـ تلاش‌های اصلاح‌گرانه بازرگانان پیش از مشروطیت   
الف: واکنش‌های سیاسی بازرگانان   
۱ـ۱ـ تشکیل مجلس وکلای تجار (۱۳۰۱هـ.ق)    34
۱ـ۲ـ بازرگانان و جنبش تنباکو (۱۳۰۸هـ.ق)    36
ب: واکنش تجاری بازرگانان   
تشکیل کارخانه‌ها و شرکت‌های تجاری     40
بخش دوم: نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران    
فصل اول: نقش بازرگانان در جریان مشروطیت در تهران    
علل و زمینه‌های تحصن تجار به حرم عبدالعظیم (۱۳۲۳هـ.ق)    43
وقایع منجر به مهاجرت صغری و دوران مهاجرت کبری و نقش بازرگانان     47
فعالیت فردی بازرگانان در تهران در جنبش مشروطیت :
۱ـ خانواده‌ی امین‌الضرب    58
۲ـ میرزا محمود تاجر اصفهانی    66
۳ـ حاج محمدتقی بنکدار و برادرش حاج حسن    68
۴ـ حاج محمداسماعیل مغازه‌ای     70
۵ـ حاج آقامحمد معین التجار بوشهری    72
۶ـ میرزا جوادخان سعدالدوله    75
۷ـ حاجی محمدتقی شاهرودی    78
۸ـ حاجی محمدعلی شالفروش    79
فصل دوم: جریان مشروطه‌خواهی بازرگانان در سه ایالت آذربایجان، یزد و بوشهر   
۲ـ۱ـ نقش بازرگانان در جریان مشروطه‌خواهی تبریزیان:
اهمیت تبریز    82
جنبش مشروطه‌خواهی در تبریز    83
بازرگانان تبریزی در مشروطیت:
۱ـ علی مسیو    86
۲ـ حاجی علی دواچی    87
۳ـ حاج مهدی کوزه‌کنانی    87
۴ـ حاج زین العابدین مراغه‌ای     91
۵ـ میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی    93
۲ـ۲ـ نقش بازرگانان یزد در جنبش مشروطیت
اهمیت یزد    97
حاج محمدتقی مازار و مشروطیت    99
بازرگانان زرتشتی یزد و مشروطیت   
۱ـ خاندان جمشیدیان    100
۲ـ خاندان جهانیان    103
۲ـ۳ـ بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت   
اهمیت بندر بوشهر    106
نقش بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت    109
بخش سوم: سهم بازرگانان از تشکیلات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول   
فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ی اول و تصمیم‌گیری‌های آن    
۱ـ بازرگانان و انتخابات مجلس اول    114
۲ـ سهم و ایفای نقش بازرگانان در تصمیم‌گیری‌های مجلس اول   
۲ـ۱ـ ارایه‌ی لایحه استقراض دولت و واکنش بازرگانان در مجلس    117
۲ـ۲ـ وزارت مالیه و مساله مسیو جوزف نوز    122
۲ـ۳ـ میزان توجه به خواسته‌های تجار در مواد مصوب قانون اساسی و متهم آن     125
۲ـ۴ـ وزارت عدلیه و مسایل قضایی    128
۲ـ۵ـ مباحث وزارت تجارت با وکلای تجار برای علمی کردن فعالیت‌های تجار    130
۲ـ۶ـ وزارت مالیه و امور مالیات و امنیت ایالات    131
۲ـ۷ـ قرارداد ۱۹۰۷م. روس و انگلیس و واکنش تجار    133
۲ـ۸ـ سهم تجار در کمیسیون‌های مجلس     134
فصل دوم: فعالیت‌های حمایتی بازرگانان ایران از مشروطیت در خارج از مجلس    139
تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انجمن‌های سیاسی و انجمن‌های اقتصادی فعالیت بازرگانان تبریز:
۱ـ در انجمن تبریز     140
۲ـ تاسیس انجمن سعادت استانبول    144
۳ـ حضور بازرگانان تبریزی در حزب اجتماعیون عامیون    145
فعالیت بازرگانان یزد در دوره مشروطه:
۱ـ تشکیل انجمن‌های صنفی تجاری    146
۲ـ فعالیت دو تجارتخانه جمشیدیان و جهانیان در تشکیل بانک ملی و تامین اسلحه مجاهدان     147
۳ـ تلاش‌ها در اصلاح تنظیمات مالیاتی یزد    150
فعالیت تجار بوشهر در دوره مشروطیت:
تشکیل انجمن نظّار و اکثریت تجار عضو آن    153
اقدامات بازرگانان در مقابل ستم داخلی و سلطه خارجی    154
نتیجه‌گیری:    156
فهرست منابع و مآخذ    162
ضمایم (اسناد و تصاویر)    172

چکیده
رساله‌ی حاضر که با عنوان «نقش و سهم بازرگانان در مشروطیت ایران با تکیه بر ایالات چهارگانه تهران، آذربایجان، یزد و بوشهر (۱۳۱۳-۱۳۲۶هـ.ق) تدوین شده است، به بررسی مبانی تعارضات بازرگانان و حاکمیت به عنوان علل مشروطه‌خواهی آنان و نقش و سهم این گروه اجتماعی در به ثمر رسیدن جنبش مشروطه و حیات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول می‌پردازد. پرسش اساسی پیش روی پژوهشگر این است که: «علل و عوامل مشروطه‌خواهی بازرگانان و نقش و سهم آنان در مشروطیت تا به توپ بسته شدن مجلس اول چه بود؟».
فرضیه اصلی تحقیق این که: «بازرگانان به عنوان رکن اصلی بازار، یکی از سه گروه رأس هرم قدرت بودند و براساس جایگاه اجتماعی و اقتصادی خود به ایفای نقش در مسایل می‌پرداختند. آنان با آغاز دوره‌ی حکومت قاجارها و سلطه‌گری دول روس و انگلیس با وضعیت بدتری مواجه شدند؛ ضعف حکومت مرکزی و سلطه حکام ستمگر و قدرت‌های خارجی، بازرگانان ایران را به مقام متضررترین قشر اجتماعی تنزل داد. این امر باعث افزایش تضاد بازرگانان و حاکمیت شد. بی نتیجه ماندن تلاش‌های گروهی بازرگانان برای مقابل با تهدیدات داخلی و خارجی باعث شد تا آنان آگاهانه برای تحقق خواسته‌های تاریخی خود از فعال‌ترین گروههای اجتماعی در جریان مشروطیت شوند.
یافته‌های اساسی رساله‌ی حاضر این که: «1ـ بازرگانان ضمن خودآگاهی درونی و کسب علم و تجربه به خصوص از نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم میلادی به بعد باعث شد تا آنان در مقابل تهدیدات داخلی و سلطه خارجی به واکنش‌های سیاسی و تجاری تست بزنند. اما سلطه سنگین این دو مانع اصلی بهبود اوضاع شد. آنان انحطاط شدید اقتصادی کشور را به حاکمیت سیاسی و سیاست‌های اتخاذی آن نسبت می‌دادند و با این فکر، در اصلاح امور با جنبش مشروطه همراه شدند. ۲ـ نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت شامل حمایت مالی از تجمعات و ارایه فکر و اندیشه در اهمیت قانون مداری و ایجاد حکومت مرکزی قوی و جمهوریت بود. بازرگانان روشنفکر و عمده با اخذ تجربیات از نظام سیاسی دول اروپایی به تالیف آثار و ارایه نظر قبل و پس از مشروطه پرداختند. از جمله آنان طالبوف، زین‌العابدین مراغه‌ای، تقی اف، حاج حسین امین‌الضرب، میرزا محمود تاجر اصفهانی، محمدتقی مازار و معین‌التجار بود. ۳ـ سهم بازرگانان از برقراری مشروطیت، گنجاندن خواسته‌های خود در اصول قانون اساسی و متمم آن و تلاش برای قانونمند کردن همه امور ایران بود. حضور جدی و تلاشگر آنان در مجلس اول و کمیسیون‌های آن و عضویت در انجمن‌های ایالتی و ولایتی و حمایت از نظام مشروطیت در برابر بقایای مستبدان و سنگ‌اندازی خارجی‌ها و ارایه طرح‌های ملی در اقتصاد و.‌.. از موارد دیگر سهم بازرگانان از مشروطیت بود.
واژگان کلید:
نقش، سهم، مشروطیت ایران، بازرگانان، بازرگان روشنفکر، خواسته‌های تاریخی، مجلس شورای ملی
مقدمه:
رساله‌ی حاضر که با عنوان «نقش و سهم بازرگانان دوره مظفری در جنبش مشروطیت ایران» تدوین و نگارش شده است، ضمن بررسی مبانی تعارضات بازرگانان ایران و نارضایتی آنان از ظلم و ستم داخلی و سلطه خارجی، نقش و سهم آنان را به عنوان یک نیروی اجتماعی در واقعه مشروطیت و نظام آن مشخص کرده است.
به لحاظ زمانی، محدوده این موضوع از جلوس مظفرالدین شاه قاجار تا بمباران مجلس شورای ملی دوره‌ی اول است. (۲۵ ذیحجه ۱۳۱۳هـ.ق ـ ۲۳ جمادی‌الثانی ۱۳۲۶هـ.ق). وسعت مکانی آن هم بررسی نقش و سهم بازرگانان در چهار ایالت عمده و تاثیرگذار ایران در جنبش مشروطیت یعنی تهران، آذربایجان، یزد و بوشهر را دربر می‌گیرد.
روش پرداختن به موضوع براساس روش تاریخی و بررسی توصیفی ـ تحلیلی و تطبیق داده‌ها و اطلاعات از اسناد و منابع است. شیوه گردآوری اطلاعات مراجعه به مراکز کتابخانه‌ای و آرشیوهای اسناد و روزنامه‌ها است.
تاکنون یکصد سال از جنبش مشروطیت به عنوان اولین حرکت تحول‌خواهانه ایرانیان می‌گذرد اما هنوز تحقیق جدی و جزئی در مورد نقش و سهم بازرگانان ایران به عنوان یک گروه پر اهمیت اجتماعی انجام نشده است. تحقیقات جدیدی وجود دارد که در آنان با محور قراردادن موضوع اقتصاد و تجارت بعضاً به بازرگانان مرتبط با موضوع پرداخته شده است. در مورد بازرگانان و مشروطیت مهمترین کار تحقیقی در ایران رساله‌ی دکتری خانم «سهیلا ترابی فارسانی» است. با توجه به آنکه حیطه زمانی ایشان در پرداختن به این موضوع از سال ۱۹۰۷م. به بعد است که تا اوایل دوره پهلوی ادامه داده است، به تمرکز اساسی به نقش بازرگانان در مشروطه نپرداخته است و در یک بخش مقدماتی تنها کلیات موضوع را مشخص کرده است. دوم آنکه ایشان در همین بخش علاوه بر کلی گویی، تنها جریانات مشروطیت ایران را در تهران دنبال کرده‌اند حال آنکه چه در برقراری نظام مشروطیت و چه در شرایط بحرانی پس از آن بازرگانان ایالات عمده از جمله تبریز، یزد و بوشهر جلوه‌های با ارزشی در آزادیخواهی و عدالت‌طلبی و قانونمداری و مبارزه با سلطه خارجی از خود به نمایش گذاشته‌اند و در بررسی موضوع بازرگانان و مشروطیت ایران حایز کمال اهمیت است.
منابع و مآخذ:
–    گیلبار، گاد. جی، تجار ایران و انقلاب مشروطیت، ترجمه جهانگیر پهلوان، زمینه ایرانشناسی، ۱۳۶۴.
–    تفرشی حسینی، احمد، روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب ایران «یادداشت‌های احمد تفرشی حسینی در سالهای ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۸ قمری، به انضمام وقایع استبداد صغیر»، به کوشش ایرج افشار، (تهران، انتشارات، ۱۳۵۱).
–    آوری، پیتر، تاریخ معاصر ایران، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، انتشارات عطائی، ۱۲۷۷. ۲جلد.
–    نواب رضوی، محمد، کشف‌الحقایق یا سفر چهارساعته، نسخه خطی، تهران، میکرو فیلم دانشگاه تهران، شماره ۲۵۴۰.
–    روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، مدیر محمدهاشمی، مذاکرات مجلس دوره اول تقنینه ۱۳۲۵-۱۳۲۶هـ.ق.
–    تاریخچه سی‌ساله بانک ملی ایران ۱۳۷۷-۱۳۰۷هـ.ق، (تهران، بانک ملی ایران، ۱۳۳۸).
–    خاطرات ارباب کیخسرو شاهرخ، به کوشش شاهرخ شاهرخ و راشنارایتر، ترجمه غلامحسین میرزا صالح، (تهران، انتشارات مازیار، چاپ اول، ۱۳۸۲).
–    آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد یا آتشکده یزدان، (یزد، چاپخانه گلبهار، ۱۳۱۷).
–    طاهرزاده بهزاد، کریم، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، با مقدمه سیدحسن تقی‌زاده و رضا شفق، (تهران، انتشارات اقبال، چاپ دوم، ۱۳۶۳).
–    افشار، ایرج، سواد و بیاض، (تهران، دهخدا، ۱۳۲۴).
–    پاولویچ،م. و ایرانسکی، تریا. س، انقلاب مشروطه ایران، ترجمه م. هوشیار، (تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، چاپ دوم، ۱۳۵۷).
–    براون، ادوارد. جی، انقلاب ایران، ترجمه احمدپژوه، (تهران، انتشارات کانون معرفت، چاپ دوم، ۱۳۳۸).
–    اشیدری، جهانگیر، تاریخ پهلوی و زرتشتیان، (تهران، انتشارات ماهنامه هوخت، ۲۵۳۶ شاهنشاهی).
–    صفائی، ابراهیم، رهبران مشروطه، (تهران، انتشارات جاویدان علمی، چاپ اول، ۱۳۴۴).
–    مجدالاسلام کرمانی، احمد، تاریخ انحطاط مجلس، مقدمه و تحشیه محمود خلیل‌پور، (اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان، ۱۳۵۶).
–    بهرامی، عبدالله، خاطرات عبدالله بهرامی، (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۳).
–    خاطرات احتشام‌السلطنه، به کوشش سید محمد مهدی موسوی، (تهران، انتشارات زوار، چاپ دوم، ۱۳۷۶).
–    وقایع اتفاقیه؛ مجموعه گزارش‌های خفیه نویسان انگلیس در والایات جنوبی ایران از سال ۱۲۹۱ تا ۱۳۲۲هـ.ق، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، (تهران، انتشارات نوین، ۱۳۶۲).
–    کتاب تاریخی؛ گزارشهای سیاسی وزارت امورخارجه روسیه تزاری درباره انقلاب مشروطه ایران، به کوشش احمد بشیری، (تهران، نشر نور، چاپ اول، ۱۳۶۶، ج۱).
–    گریوز، فیلیپ، مامولیت سرپرسی کاکس در حوزه خلیج فارس و ایران، ترجمه حسن زنگنه، (تهران، نشر به دید، چاپ اول، ۱۳۸۰).
–    گزارش‌های سالانه سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر ۱۹۱۱-۱۹۰۵م /۱۳۲۹-۱۳۲۳هـ.ق، ترجمه حسن زنگنه، به کوشش عبدالکریم مشایخی، (بوشهر، انتشارات پروین، ۱۳۷۷).
–    کاظم‌زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران ۱۸۶۴-۱۹۱۴م. پژوهشی درباره امپریالیسم، ترجمه دکتر منوچهر امیری، (تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی (شرکت سهامی)، چاپ دوم، ۱۳۷۱).
–    آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، (تهران، انتشارات پیام، چاپ اول، ۲۵۳۵ شاهنشاهی).
–    علوی، سیدابوالحسن، رجال عصر مشروطیت، به کوشش حبیب یغمائی، بازخوانی ایرج افشار، (تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول، ۱۳۶۳).
–    کتاب آبی؛ گزارش‌های محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطه ایران، به کوشش احمد بشیری، (تهران، نشر نو، چاپ دوم، ۱۳۶۳، ۷جلد).
–    جمالزاده، سید محمدعلی، گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران، (تهران، انتشارات کاوه، چاپ اول، ۱۳۶۲).
–    ملکزاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، (تهران، انتشارات علمی، چاپ سوم، ۱۳۷۱).
–    آدمیت، فریدون، فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، (تهران، انتشارات پیام، چاپ اول، ۱۳۵۴).
–    مهدوی، شیرین، زندگینامه‌ی حاج محمدحسن کمپانی دارالضرب، ترجمه منصوره اتحادیه / فرحناز امیرخانی حسینک‌لو، (تهران، نشر تاریخ ایران، چاپ اول، ۱۳۷۹).
–    فلور، ویلم، م. جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، (تهران، انتشارات توس، ۱۳۵۲، ۲جلد).
–    ــــ، تجار در ایران عصر قاجار، ترجمه غلامعلی عرفانیان، (مشهد، دانشگاه فردوسی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، سال سیزدهم، ۲۵۳۶ شاهنشاهی، شماره اول).
–    معتضد، خسرو، حاج امین‌الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه‌گذاری صنعتی در ایران، (تهران، انتشارات جانزاده، چاپ اول، ۱۳۶۶).
–    اشرف، احمد، موانع تاریخ رشد سرمایه‌داری در ایران، (تهران، انتشارات زمینه، چاپ اول، ۱۳۵۹).
–    آدمیت، فریدون و ناطق، هما، افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوره قاجار، (تهران، انتشارات آگاه، چاپ اول، ۱۳۵۶).
–    کرزن، جرج.ن، ایران و قضیه ایران، ترجمه وحید مازندرانی، (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۶۷. ۲جلد).
–    سدیدالسلطنه مینابی بندرعباسی، محمدعلی خان، سفرنامه سدیدالسلطنه «التدقیق فی سیر الطریق»، تصحیح و تحشیه احمد اقتداری، (تهران، انتشارات بهنشر، چاپ اول، ۱۳۶۲).
–    اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، المآثر و الآثار، «چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه» به کوشش ایرج افشار، (تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۲، ج۱).
–    سپهر، عبدالحسین‌خان، یادداشت‌های ملک‌الموریخن و مرآت الوقایع مظفری، با تصحیحات و مقدمه دکتر عبدالحسین نوایی، (تهران، انتشارات زرین، چاپ اول، ۱۳۶۸).
–    خاطرات کلنل کاساکوفسکی، ترجمه عباسقلی جلّی، (تهران، چاپخانه کاویان، چاپ دوم، ۲۵۳۵ شاهنشاهی).
–     تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران، (تهران، کتابخانه سقراط، چاپ اول، ۱۳۲۸).
–    شریف کاشانی، محمد مهدی. واقعات اتفاقیه در روزگار، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، (تهران، نشر تاریخ ایران، چاپ اول، ۱۳۶۲).
–    کدی، نیکی.ر، تحریم تنباکو در ایران، ترجمه شاهرخ قائم مقامی، (تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، چاپ اول، ۲۵۳۶شاهنشاهی).
–    لسان‌الملک سپهر، محمدتقی، ناسخ‌التواریخ، به اهتمام جمشید کیانفر، (تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۷، ۴جلد)
–    تاریخ استقرار مشروطیت در ایران (مستخرج از روی استاد محرمانه وزارت امور خارجه انگلستان)، استخراج و تهیه حسن معاصر، (تهران، انتشارات ابن سینا، ۱۳۴۷).
–    رفیعی، منصوره، انجمن «ارگان انجمن ایالتی آذربایجان»، (تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۲).
–    عبدالله، فتح‌الله، گوشه‌ای از تاریخ ایران، ترجمه غلامحسین متین، (تهران، چاپ آفتاب، ۱۳۶۶).
–    مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه از سلطنت مظفرالدین شاه تا قرارداد وثوق‌الدوله ـ کاکس، (تهران، انتشارات زوار، چاپ دوم، بی‌تا، ج۱).
–    دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، (تهران، انتشارات ابن سینا، بی‌تا، ج۲)
–    آدمیت، فریدون، اندیشه ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار، (تهران شرکت سهامی انتشارات خواندی، چاپ اول، ۱۳۵۱).
–    حاج سیاح محلاتی، محمدعلی، خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، به تصحیح سیف‌الله گلکار، (تهران، کتابخانه ابن‌سینا، ۱۳۴۶).
–    هدایت، مخبرالسلطنه، گزارش ایران (قاجاریه و مشروطیت)، مقدمه از سعید وزیری، باهتمام محمدعلی صوتی، (تهران، نشر نقره، چاپ دوم، ۱۳۶۳).
–    لمبتون، آن. ک.س، ایران عصر قاجار، ترجمه سیمین فصیحی، (مشهد، انتشارات جاویدان خرد، چاپ اول، ۱۳۷۵).
–    کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، (تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۴۶).
–    ورهرام، غلامرضا، تاریخ سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار، (تهران، انتشارات معین، چاپ دوم، ۱۳۶۹).
–    نجارزاده تبریزی، عبدالرحیم بن‌ابوطالب، کتابخ احمد یا سفینه طالبی، (تهران، انتشارات گام، چاپ دوم، ۱۳۳۶).
–    جورابچی، حاج محمدتقی، حرفی از هزاران کاندر عبارت آمد (وقایع تبریز و رشت ۳۵-۱۳۲۶هـ.ق)، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، (تهران، نشر تاریخ ایران، چاپ اول، ۱۳۶۳).
–    ضرابی (سهیل کاشانی)، عبدالرحیم کلانتر، تاریخ کاشان، به کوشش ایرج افشار، (تهران، کتابفروشی ابن سینا، چاپ دوم، ۱۳۴۱).
–    حسینی فسایی، حاج میرزا حسن، فارسنامه ناصری، تصحیح و تحشیه، دکتر منصور رستگار فسایی، (تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۱، ج۱).
–    تنکابنی، میرزا محمد، قصص‌العلماء، (تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، بی‌تا).
–    مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، (تبریز، نقش جهان، ۱۳۲۷).
–    ترکمان، محمد، اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران (۱۲۸۷ تا ۱۲۹۱هـ.ش)، (تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، چاپ اول، ۱۳۷۰).
–    براون، ادوارد. جی. نامه‌هائی از تبریز، ترجمه حسن جوادی، (تهران، خواندی، چاپ دوم، ۱۳۶۱).
–    اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، مرآت‌البلدان، به کوشش پرتو نوری علاء و محمدعلی سپانلو، (تهران، نشر اسفار، چاپ اول، ۱۳۶۴. ج۳).
–    محیط مافی، هاشم، تاریخ انقلاب ایران یا مقدمات مشروطیت، به کوشش مجید تفرشی و جواد جان فدا، (تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶۶).
–    ناطق، هما، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، (تهران، توس، ۱۳۷۳).
–    نجفی، موسی، متون، مبانی و تکوین اندیشه تحریم در تاریخ سیاسی ایران، (مشهدی، آستان قدس، ۱۳۷۱).
–    هدایت، مهدیقلی‌خان، خاطرات و خطرات، (تهران، زوار، ۱۳۶۰).
–    شفیع قزوینی، محمد، قانون قزوینی، به کوشش ایرج افشار، (تهران، طلایه، ۱۳۷۰).
–    شوستر، مورگان، اختناق ایران، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری، تصحیح و حواشی فرامرز برزگر و اسماعیل رائین، (تهران، صفی علیشاهی، ۱۳۵۱).
–    صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، (اصفهان، انتشارات کمال، ۱۳۶۴).
–    نجارزاده تبریزی، عبدالرحیم بن شیخ ابوطالب. مسالک المحسنین، حواشی و مقدمه باقر مومنی، (تهران، انتشارات شبگیر. چاپ دوم، ۱۳۵۶).
–    یکتایی، مجید، تاریخ گمرک ایران، (تهران، انتشارات دانش، چاپ اول، ۱۳۵۵).
–    پولاک، ادوارد. یاکوب، سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمه کیکاووس جهانداری، (تهران، شرکت سهامی انتشارات خواندمی، چاپ اول، ۱۳۶۱).
–    دستره، آنت، مستخدمین بلژیکی در خدمت دولت ایران (۱۸۹۸-۱۹۱۵م.)، ترجمه منصور اتحادیه (نظام مافی)، (تهران، نشر تاریخ ایران، چاپ اول، ۱۳۶۳).
–    ناظم‌الاسلام کرمانی، میرزا محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، (تهران، انتشارات آگاه، چاپ چهارم، ۱۳۶۲. ۲جلد).
–    مراغه‌ای، حاج زین‌العابدین، سیاحتنامه ابراهیم بیک «یا بلای تعصب او»، با مقدمه و حواشی باقرمومنی، (تهران، نشر سپیده، چاپ چهارم، ۲۵۳۷ شاهنشاهی، ج۱).
–    ـــ، سیاحتنامه ابراهیم بیک، به کوشش م.ع. سپانلو، (تهران، نشر اسفار، ۱۳۶۴، ج۲و۳).
–    کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، (تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ نهم، ۱۳۵۱).
–    جوادی، شفیع، تبریز و پیرامون تبریز، (تبریز، بنیاد فرهنگی رضا پهلوی آذربایجان خاوری، ۱۳۵۰).
–    سروش سروشیان، جمشید، تاریخ زرتشتیان کرمان در این چند سده، با مقدمه استاد دکتر باستانی پاریزی، (کرمان، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۱، جلد نخست).
–    ویجویه، محمدباقر، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز، با مقدمه علی کاتبی، (تهران، کتابسرای سیمرغ، ۲۵۳۵ شاهنشاهی).
–    مسرت، حسین، مطبوعات یزد در مشروطیت، نامواره دکتر محمد افشار، به کوشش ایرج افشار، (تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۲۶۸، ج۵).
–    عیسوی، چارلز، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، (تهران، نشر گستره، ۱۳۶۲)
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲و۱۳و۱۴ هجری، (تهران، کتابهای جیبی، ۱۳۵۸).

منابع به زبان انگلیسی:
–    G.Jones, Banking and Epire in Iran, The history of the British Bank of Middle East, Vol 1. Cambridge university press U.K. 1986.
–    Werner, Christoph, “Pious Merchants Religious sentiments in wills and testaments”, Religion and society in Qajar Iran, Ed. by: Robert Gleave, london and newyork, Routledge Curzon, 1st Ed.2005.
–    Gilbar. G.G, The merchants (Tujjar) and the persian constitutional revolution of 1905, As lan and African studies, XL, 1997.

روزنامه‌ها:
اختر ۱۳۰۸هـ.ق .
پرورش ۱۳۱۸هـ.ق .
ثریا ۱۳۱۷،۱۳۱۸ و ۱۳۲۳هـ.ق .
جدیده ملی انجمن تبریز سال‌های ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ هـ.ق .
حبل‌المتین (تهران) ۱۳۲۶ و ۱۳۲۵هـ.ق.
حبل‌المتین (کلکته) سال‌های بین ۱۳۱۳ هـ.ق تا ۱۳۲۴هـ.ق.
روزنامه مذاکرات مجلس به مدیریت محمد هاشمی دوره اول قانونگذاری ۱۳۲۶ و ۱۳۲۵هـ.ق.
صوراسرافیل ۱۳۲۶ و ۱۳۲۵هـ.ق.
روزنامه مظفری (بوشهر) ۱۳۱۹-۱۳۲۶هـ.ق.

اسناد:
سازمان اسناد ملی: پرونده‌های مربوط به وزارت مالیه، وزارت تجارت، وزارت عدلیه، اسناد ادارات گمرکی، اسناد مربوط به اشخاص تجار از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۷هـ.ق اسناد مربوط به تهران، آذربایجان، یزد و بوشهر سالهای بین ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۶هـ.ق.