فایل ورد کامل تاریخچه مذهب شیعه در مکه و مدینه و تحولات آن در بستر تاریخی

مقدمه

     حمله سلطان سلیم به ممالیک در سال ۷ ـ ۱۵۱۶، شریف مکه را بر آن داشت تا تسلط دولت عثمانی بر سرزمین حجاز را به رسمیت بشناسد. اندکی بعد، فتح نخست بغداد (در سال  1534) و بصره (به سال ۱۵۳۶) سبب شد تا دولت عثمانی در قلب سرزمین های کهن اسلامی حضور یابد.
     در چشم مردمان عرب، سلیم و جانشینان او سلطان الروم بودند، اما این روشن بود که آنچه امپراطوری عثمانی به دست آورد، تنها یک توسعه جغرافیایی نبود، بلکه صرف نظر از تمایلات و باور مذهبی اجداد سلطان سلیم، بعد سیاسی و مذهبی پیدا کرده بود.
     اکنون قیافه دولت عثمانی با مسؤولیت سنگینی جلوه می کرد. موقعیت به دست آمده جدید، دستیابی به مقام «خادم الحرمین»ی; یعنی عنوان متظاهرانه ای بود که از ممالیک خلع شده به ارث رسیده بود و به دلیل داشتن ادعای «خلیفه المسلمین»، نخستین وظیفه این دولت حمایت و حفاظت از دو شهر مکه و مدینه، فراهم کردن وسائل نگهداری و تأمین آسایش آن دو شهر، ایجاد نظمی مطمئن و امنیت سالانه برای حاجیان، دفاع از مذهب و عقیده و حفظ وحدت مؤمنان بود.
     در اصل، با توجه به وظایف رسمی یک حاکم عادل، هیچ چیز تازه ای رخ نداده بود. تنها پس از شکست دولت ممالیک و پیوستن آخرین سلسله ترکمان در آناتولی شرقی، مقابله با دولت صفوی که مدعی تسلط بر دارالاسلام در محدوده حق خود بود، مطرح شده بود.۱
     روی کار آمدن سلطان سلیم اول، کسی که خطر بزرگ قزلباشان را در نخستین روزهای پیش از روی کار آمدنش درک می کرد، به عنوان یک نقطه عطف در حیات مذهبی و سیاسی امپراطوری عثمانی شناخته می شود.۲ او و جانشینانش با حمایت سرسختانه از تسنن و پس از آن، حمایت های دینی از نهادها و تأسیسات مذهبی، توانستند بمانند و پس از شکست تهدید قزلباشان صفوی، تمامیت ارضی خود را حفظ کنند. با این حال، طبیعت ناهمگون امپراطوری که از زمان تأسیس، شاهد همزیستی گروه های شیعه و سنی، بلکه بالاتر، بدعتگرا بود، همچنان حفظ شد.
     این تصور خطاست که گفته شود پس از تصرف ممالک تحت سلطه ممالیک، نوعی همگونی مذهبی به وجود آمد، به عکس، به جز یک استثنای برجسته مانند مصر، این امر (ناهمگونی) با تبلیغات شدیدتر صفویان دنبال شد، به طوری که صفویه با رد کردن عقاید افراطی و پذیرفتن نوعی تشیع معتدل و میانه رو، امید کسب هواداری جوامع کوچک اما ریشه داری را داشتند که در سراسر سرزمین های عربی امپراطوری پراکنده بودند.
     یک نگاه سریع به نقشه مذهبی ِ امپراطوری ِ توسعه یافته، خود گویای این واقعیت است که مذهب شیعه امامی تا حدود زیادی در عراق، بحرین، شرق جزیره العرب، یمن، حجاز، لبنان، سوریه و نیز میان اکثریت شهرهای مرکزی مانند بغداد، بصره، و شهرهای مقدس عراق، و همچنین حلب، دمشق، صیدا، مرسا و بالأخره دو شهر مقدس مکه و مدینه حضور داشته است.
     این مقاله تحقیقی ِ عمیق، درباره «اوضاع تشیّع در امپراطوری عثمانی» نیست، بلکه امید آن، تنها مشارکت در بررسی تاریخ تشیع در قلمرو عثمانی در قالب بررسی پنج مورداست که اولا نمونه برخورد دولت عثمانی است باتشیع وثانیا نمودار وضعیت و گرایش های جوامع شیعی است که تحت سیطره حکومت سنی ها زندگی می کنند; مکه و مدینه، جبل عامل، حلب و دمشق.

 پی نوشت ها:

۱ ـ در باره ارتباط دولت عثمانی و صفوی نکـ :
 J.L. BACQUE-GRAMMINT, Les safavides et leurs voisins, Istanbul 1988;  B.kutukoglu   Les relations entre I`Empire Ottoman et l`Iran dans la seconde moitie du XVIe Turcica 6(1975), 128-145
I. BELDICEANU-STEINHETT , Le regne de selim ler: tournant de la vie politique et  religieuse de l`Emoire Ottoman, Turcica (1975), 34-48
R. MORTEL,”” Zaydi shiism and the Hasanid Sharifs of Mecca””, IJMES 19(1987),455-472
۴- همان، صص ۴۶۷ و ۴۶۸
۵ ـ محسن امین، اعیان الشیعه، (بیروت، ۱۹۸۶) ج ۴، ص ۱۸ و ج ۷، ص ۳۵۴
۶ ـ برای نمونه نگاه کنید به:
J. MANDAVILLE, The Ottoman Province of al-Hasa in the 16th and 17th Centuries  JAOS90 (1970), 498
۷ ـ زینی دحلان، خلاصه الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، قاهره، ۱۳۰۵ هجری، ص ۷۵
۸ ـ نکـ : اعیان الشیعه، ج ۷، ص ۴۸۵
۹ ـ خلاصه الاثر، قاهره، ۱۸۶۹، (چهارجلدی)، ج ۲، ص ۴۶۱
۱۰ ـ نکـ : محبی، ج ۲، صص ۱۹۵ تا ۱۹۶، ۴۵۷ تا ۴۶۴، ج ۳، صص ۱۶۶ تا ۱۶۱ همچنین ۲۷۱ و ۲۷۲
۱۱ ـ اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۲۸۶
۱۲ ـ اعیان الشیعه، ج ۳، صص ۶۵ و ۶۶ (گزارش ابن معصوم در سلافه العصر)، محبی، ج ۱، صص ۲۷۳ ـ ۲۷۱
E12   al-Antaki (C.BROCLELMANN-[J.VERNET]):ASM VIM 375-376
     و نکـ : المحبی، ج ۲، صص ۱۴۹ ـ ۱۴۰
۱۴ ـ اعیان الشیعه، ج ۷، ص ۴۷۰ ; الطهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، ۱۹۸۳، (۲۵ جلدی)، ج ۳، ص ۴۷۶
۱۵ ـ محبی، ج ۴، صص ۴۶ و ۴۷; الحر العاملی، امل الآمل فی ذکر علماء جبل عامل، بیروت، ۱۹۸۴، ج ۱، ص۲۸۱; البحرانی، لؤلؤه البحرین، نجف، ۱۹۶۶، صص ۱۱۹ ـ ۱۲۰ ; کحاله، معجم المؤلفین، دمشق، ۶۲ ـ ۱۹۵۷، ج ۱۰، ص ۲۹۸ ; الخوانساری، روضات الجنات، قم، ج ۷، صص ۳۸ ـ ۳۶
۱۶ ـ اعیان الشیعه، ج ۹، ص ۱۳۷ ; امل الامل، ج ۲، ص ۲۴۶ ; لؤلؤه البحرین، صص ۱۱۹ ـ ۱۱۷; روضات الجنات، ج، ص ۱۲۰ ; معجم المؤلفین، ج ۹، ص ۷۹
۱۷ ـ محبی، ج ۳، صص ۱۳۴ ـ ۱۳۲; اعیان الشیعه، ج ۸، صص ۲۹۰ ـ ۲۸۶; لؤلؤه البحرین، ص ۴۴ ـ ۴۰; امل الآمل، ج ۱، صص۱۲۶ ـ ۱۲۴
۱۸ ـ محمد حیدر بن علی بن حیدر بن نورالدین علی العاملی المکی (م ۱۱۳۹ / ۱۷۲۷) اشعاری از وی در ستایش شریف مکه باقی مانده. (اعیان الشیعه، ج ۹، صص ۲۷۲ و ۲۷۳ ; لؤلؤه البحرین، صص ۱۰۷ ـ ۱۰۳) حسن الصدر، تکمله امل الآمل، ص۳۶۰ ـ ۳۵۸ بیروت، ۱۹۸۶، و پسر او رضی الدین (م پیش از ۱۱۶۳ / ۱۷۵۴) راوی اشعار، مورخ و فقیه. اعیان الشیعه، ج ۷، ص ۲۶ ; تکمله امل الآمل، صص۲۱۰ ـ ۲۰۸; معجم المؤلفین، ج ۴، ص ۱۶۷
۱۹ ـ [مترجم]: رضوی کاشانی در کتاب «حدیقه الشیعه» خود که نسخه خطى آن در کتابخانه آیه الله مرعشی (ش ۱۱۲۴) موجود است در برگ ۴۹ علت به شهادت رسیدن وی را عدم هماهنگی با سنیان در تعیین روز عرفه یا به تعبیری مخالفت با حج اکبر سنیان دانسته است. «رساله مفرحه الانام فی تأسیس بیت الله الحرام» او به کوشش ما در «میراث اسلامی ایران» دفتر اول، چاپ شده است. (قم، کتابخانه مرعشی، ۱۳۷۳)
۲۰ ـ اعیان الشیعه، ج ۵، صص ۴۱۲ و ۴۱۳ ; الامینی، صص ۲۰۸ و ۲۰۹
۲۱ ـ اعیان الشیعه، ج ۱۰، ص ۴۶ ; الأمینی، صص۲۰۷ ـ ۲۰۵; محبی، ج ۴، صص ۴۳۲ و ۴۳۳
۲۲ ـ اعیان الشیعه، ج ۴، ص۱۷۱ ـ ۱۶۷; امل الآمل، ج ۱، ص۱۴۵ ـ ۱۴۱; لؤلؤه البحرین، صص۸۰ ـ ۷۶; روضات الجنات، ج ۷، صص۱۰۵ ـ ۹۶; تکمله امل الآمل، صص ۳۴۰ و ۳۴۱; محبی، ج ۳، صص۴۳۵ ـ ۴۳۲; معجم المؤلفین، ج ۹، ص ۲۰۵ نیز نکـ  : EI2، مقاله «الحرالعاملی»، از (G.Scarcia)
۲۳ ـ جزئیاتی در این باره گزارش نشده است اما به نظر می رسد که پیش از قرن هفدهم (دوازدهم) نبوده است. نکـ : المحسن الامین، خطط جبل عامل، بیروت، ۱۹۶۱، صص ۲۷۰، ۳۰۶
۲۴ ـ تنها چیزی که من توانستم بیابم آن که میزان بن علی بن محمد الحسینی تا اواخر قرن شانزدهم امیر مدینه بوده است. (اعیان الشیعه، ج ۱۰، ص ۱۹۹). زامباور در (Manuel de genealogie…, Hannover 1927, 115) از حسین بن زهری به عنوان امیر مدینه در حوالی سال ۱۱۰۰ / ۱۶۹۹ یاد کرده است. من نتوانستم نام او را در میان نسبنامه افراد خاندان بنوالحسین که در اختیار داشتم بیابم، در این زمان، اعقاب برخی از شاخه های هواشم، در قاهره سکونت داشته اند. از جمله قاضی مالکی محمد بن مسی بن محمد الجمازی الحسینی (م ۱۰۶۵ / ۱۶۵۵) که محبی (ج ۴، صص ۲۳۴ و ۲۳۵) از او یاد کرده است.
۲۵ ـ نکـ : AS, V, 175 در شرح حال بدرالدین حسن بن شدقم (م ۹۹۹ / ۱۵۹۰).
۲۶ ـ نکـ : اعیان الشیعه، ج ۲، ص ۵۹۶ ; در شرح حال احمد بن سعد بن شدقم (م ۹۸۸ / ۱۵۸۰);اعیان الشیعه، ج۱۰،ص۸۲  در شرح حال فرزند و جانشینش محمد النقیب (م ۱۰۱۶ / ۱۶۰۷).
۲۷ ـ اعیان الشیعه، ج ۲، ص ۵۹۶ ـ ۵۹۷
۲۸ ـ اعیان الشیعه، ج ۷، ص ۱۷۶
     [مترجم]: در «عباسنامه»، (ص ۲۲۴) آمده است که شاه عباس پس از رسیدگی به موقوفات، و پرداخت حق مستحقان، مبلغ هفتصد تومانی را که زیاد آمده بود «به وظیفه سادات بنی الحسین ساکن مدینه مشرفه مقرر فرمودند که هر ساله بلا کسر، مصحوب مردم معتمد جهت ایشان فرستاده می شد.
۲۹ ـ در باره این سلسله نگاه کنید به :
A. Rizvi, Asocio-intellectual history of the Isna `Ashari Shi`ism in India, Canberra, 1986.
۳۰ ـ اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۱۸۵
۳۱ ـ A. Rizvi, 286در آنجا همین مطلب را نقل کرده اما آن را در دوره برهان اول نظام شاه آورده است. و طبعا سید حسن به عنوان فرزند برهان خوانده شده است.
۳۲ ـ همان، صص۱۷۸ ـ ۱۷۵
۳۳ ـ همان، ص ۱۴۳
۳۴ ـ همان، صص ۴۸۴ و ۴۸۵
۳۵ ـ همان، صص ۱۰۱ و ۱۰۲
۳۶ ـ در باره سلسله قطبشاهیه نکـ :
H.K. SHERVANI, History of the Qutbshahi dynasty, Delhi 1974, A. RIZVI, 292-341
۳۷ ـ اعیان الشیعه، ج ۳، صص ۱۵۴ و ۱۵۵ ; معجم المؤلفین، ج ۲، ص ۱۵۹
SHERVANI, 601-603; A. RIZVI,336-337
۳۸ ـ اعیان الشیعه، ج ۸، صص ۱۵۲ و ۱۵۳ ; معجم المؤلفین، ج ۷، ص ۲۸
     [مترجم]: وی در سال ۱۱۲۰ در شیراز درگذشت. (ریاض العلما، ج ۳، صص۳۶۷ ـ ۳۶۳).
۳۹ ـ منابع غنی ای در باره جبل عامل وجود دارد که من به سه مورد اشاره می کنم. محسن الامین، خطط جبل عامل، بیروت، ۱۹۶۱ ; محمد تقی الفقیه، جبل عامل فی التاریخ، بیروت، ۱۹۸۶ ; م. بابر الصفا، تاریخ جبل عامل (بدون محل و تاریخ چاپ).

۴۰ ـ در باره کرکی به مقاله مادلونگ در دائره المعارف اسلام EI2 مدخل «AL-Karaki» رجوع کنید. در باره موقعیت او در دوره صفوی نکـ :
SAID AMIR ARJOMAND Two decrees of shah Tahamsp Concerning Statecraft and the  
Authority of Shaykh al-karali               SAID AMIR ARJOMAND (de) Shi`ism, Authority and Political Culture, 19990, 250-262
۴۱ ـ اعیان الشیعه، ج ۸، صص ۱۴۳ ـ ۱۵۸ ; امل الامل، ج ۱، صص ۸۵ ـ ۹۱ ; تکلمه امل الامل، صص ۲۱۲ ـ ۲۱۷ الدر المنثور، علی العاملی، قم، ۱۳۹۸ ق، ج ۲، صص ۱۴۹ ـ ۱۹۹، لؤلؤه البحرین، صص ۲۳ ـ ۲۸ ; معجم المؤلفین، ج ۴، صص ۱۹۳ ـ ۱۹۴
۴۲ ـ اعیان الشیعه، ج ۴، صص ۵۶ ـ ۶۶ ; امل الامل، ج ۱، صص ۷۴ ـ ۷۷ ; تکمله امل الامل، صص ۱۸۲ ـ ۱۸۶ ; روضات الجنات، ج ۲، صص ۳۳۸ ـ ۳۳۹ ; معجم المؤلفین، ج ۴، ص ۱۷
۴۳ ـ در باره سفر شهید به استانبول نگاه کنید به:
M.SALATI, Ricerche suiio sciismo nell`Impero: il viaggio di Zayn al-Din al-Ahahid al
thani a Istanbul al tempi di Solimano il Magnifico Oriente Moderno N.s. 9, 1-3 (1990), 81
۴۴ ـ اندکی پس از کشته شدن شهید ثانی، شاگرد وفادار او حسین عاملی، همراه خانواده خود به دربار صفوی رفت. شاگرد دیگر او، علی بن احمد بن ابوجعفر الحارثی الهمدانی (م ۱۰۰۵ / ۱۵۹۷) جبل عامل را برای پیوستن به خانواده خود ترک کرد. وی ابتدا در کربلا توقف کرد، پس از آن به دورق رفت و از آنجا عازم هویزه شد. (اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۱۶۲)
۴۵ ـ نکـ : علی العاملی، الدرالمنثور، ج ۲، صص ۲۰۹ ـ ۱۹۹ ; محبی، همان، ج ۲، صص۲۳ ـ ۲۱ ; امل الآمل، ج ۲ ، صص ۶۳ ـ ۵۷; تکمله امل الآمل، صص۱۴۲ ـ ۱۳۸ ; روضات الجنات، ج ۲، صص۳۰۲ ـ ۲۹۶ ; لؤلؤه البحرین، صص۵۱ ـ ۴۵
۴۶ ـ علی العاملی، ج ۲، صص۲۲۲ ـ ۲۰۹ ; معجم المؤلفین، ج ۹، صص۲۰۰ ـ ۱۹۱ تکمله امل الآمل، ص ۳۴۱ ; لؤلؤه البحرین، صص۸۵ ـ ۸۲ ; روضات الجنات، ج ۷، صص۴۵ ـ ۳۹
۴۷ ـ علی العاملی، ج ۲، صص۲۳۸ ـ ۲۲۲ ; لؤلؤه البحرین، صص۸۲ ـ ۸۰ ; امل الآمل، ج ۱، صص۹۸ ـ ۹۲ ; اعیان الشیعه، ج ۷، صص۱۶۲ ـ ۱۵۹; محبی، ج ۲، صص ۱۹۱ و ۱۹۲ ; معجم المؤلفین، ج ۴، ص ۱۹۴ ; تکمله امل الآمل، صص ۲۲۰ و ۲۲۱
۴۸ـ درباره حرفوش نگاه کنید به :
A. ABU HUSAYN, Provincial Leaderships in Syria, 1575-1650, Beirut, 1986, 126-152; A.M
BAKHIT, The Ottoman Province of Damascus in the 16th Century, Beitut, 1982, 175-178
۴۹ ـ در باره کرک نوح نگاه کنید به: نصرالله، تاریخ کرک نوح، دمشق، ۱۹۸۶; ۲EI مدخل «کرک نوح»  از D.OURDEL درباره خاندان حنش نک:
M.A.BAKHIT, The Role of the Hanash Family, 790-976/1388-1568, in Land Teenure and Social Transformation in the Middle East, T.Khalidi ed., Beirut 1984, 256-289.M.A. .BAKHIT, The Ottoma Province of Samascus inthe 16th Century, 204-206
۵۰ ـ نصرالله، همان، ص ۱۸۶
۵۱ ـ شیخ حر عاملی در کتاب امل الامل از محمد بن احمد الحتانی العاملی به عنوان قاضی بعلبک در حوالی ۱۰۳۰ /۲۱ ـ ۱۶۲۰ یاد کرده است (امل الامل، ج ۱، صص ۱۳۷ ـ ۱۳۸). تمامی آن چیزی که ما در باره وی می دانیم منحصر به شعری است که تمایل شیعی او را نشان می دهد.
.M. MOMEN, An Introduction to Shii Islam, New Haven 1985,97.
۵۳ ـ در باره بنو زهره بنگرید به:
M.SALATI, Ascesa e caduta di una famiglia di asraf sciiti di aleppo: i Auhrawi o Zuhra-Zada (1900-1700) , Roma, Istituto Per l`Oriente 1992
۵۴ ـ در باره این مشهد بنگرید به:
J. SAUVAGET, Deux sanctuaireschiites a Alep , Syria (1928), 224-237; B.AMORETTI SCARCIA, Aproposito della tipologia religiosa sciita: Aleppo-Mashhad , inStudi  in onore i Francesco Gabrieli, Roma, 1984,11,701-709 
   نهر الذهب فی تاریخ حلب، حلب،۲۶ ـ ۱۹۲۲، (سه جلدى)، ج ۱، صص ۲۷۸ ـ ۲۸۵، ابن شحنه، الدر المنتخب فی تاریخ مملکه حلب، دمشق، ۱۹۸۴، صص ۸۵ ـ ۹۰
   * مترجم: نیز نگاه کنید: احیاء حلب و اسواقها، خیرالدین الاسدی، دمشق، ۱۹۸۴، صص ۳۴۸ ـ ۳۵۰). در آنجا مطالبی به نقل از ابن شداد در الاعلاق الخطیره (ج ۱، ص ۵۰) و او از ابن ابی طی مورخ شیعی حلبی در قرن هفتم آورده است)
۵۵ ـ الغزی، همان، ج ۱، ص ۱۹۲
۵۶. C.H. IMBER. The persecuion of Ottoman Shiites Accirding to the Muhimme Defterleri,1565-1585 Der Islam 56 (1979), 250-253 .
۵۷. M.MOMEN,OP, CIT., 106
۵۸ ـ در باره آن به ارجاع شماره ۵۴ نگاه کنید. و نیز:
M.Soberheim, Das Heiligtum Shaykh Muhassin in Aleppo, Melanges H.Deremborg, Paris,
۱۹۴۰, ۳۷۹-۳۹۰
   *(مترجم) نیز نگاه کنید به: نهر الذهب، ج ۲، ص ۲۷۸، احیاء حلب و اسواقها، خیرالله اسدی، دمشق، ۱۹۸۴، صص ۳۵۱ ـ ۳۵۲
۵۹ ـ در باره زهراوی ها نکـ :
M. SALATI, Ascesa e caduta di una famigila di Asraf sciiti di Aleppo: i Zuhrawi o Zuhra-Zada (1600-1700), Roma, Istituto per`Oriente 1992; on their waqf see also M. SALATI, Alcuni documenti giuridici aleppini in materia di  waqf dei secoli XIV-XVII, Roma, 1991, 49-61.
۶۰ ـ این جشنبها به تولد حضرت محمد(ص) یعنی مراسم مولد النبی (ص) ارتباط داده می شد. نکـ : الغزی، همان، ج ۲، صص ۲۸۲ ـ ۲۸۳
۶۱ ـ در باره این روستاها بنگرید به کار من با عنوان:
I villaggi imamiti della provincia di Aleppo inepoca ottmamna, R.S.O. LXIII/4 (1989) , 1990,231-255.