فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره جریان‌شناسی جنبش‌های مهدوی و بررسی ابعاد تاریخی، اجتماعی و اعتقادی آن‌ها

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره جریان‌شناسی جنبش‌های مهدوی و بررسی ابعاد تاریخی، اجتماعی و اعتقادی آن‌ها دارای ۴۳ صفحه می باشد و دارای تنظیمات و فهرست کامل در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره جریان‌شناسی جنبش‌های مهدوی و بررسی ابعاد تاریخی، اجتماعی و اعتقادی آن‌ها  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : توضیحات زیر بخشی از متن اصلی می باشد که بدون قالب و فرمت بندی کپی شده است

بخشی از فهرست مطالب پروژه فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره جریان‌شناسی جنبش‌های مهدوی و بررسی ابعاد تاریخی، اجتماعی و اعتقادی آن‌ها

چکیده  
مقدمه  
سابقه ادعای مهدویت  
مبانی نظری جنبش‌های مهدوی  
زمینه‌های جنبش‌های مهدوی  
پویایی و نشاط مهدویت در جهان اسلام  
علاقه شدید مردم به اهل‌بیت(ع)  
انحراف اسلام از مسیر اصلی  
ظلم و فساد داخلی و تهاجم بیرونی  
انگیزه‌های مدعیان مهدویت  
استفاده از مهدویت برای کوبیدن رقبا  
فرصت‌طلبی و سودجویی  
عوامل پیشرفت مدعیان مهدویت  
استفاده از نشانه‌های مهدویت  
استفاده از نمادهای صدر اسلام  
عوام‌گرایی مردم و عوام‌فریبی مدعیان  
حمایت استعمار  
آثار جنبش‌های مهدوی  
رویارویی با اسلام  
ایجاد فرقه‌های انحرافی  
ایجاد تفرقه در جامعه اسلامی  
نتیجه‌گیری  
منابع  

بخشی از منابع و مراجع پروژه فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره جریان‌شناسی جنبش‌های مهدوی و بررسی ابعاد تاریخی، اجتماعی و اعتقادی آن‌ها

آل طالقانی، محمدحسن، الشیخیه نشأتها و تطورها و مصادر دراستها، بیروت، الآمال للمطبوعات، ۱۴۲۰ق

ابن‌الصغیر، تاریخ بنی رستم، ترجمه حجت‌الله جودکی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵

ابن‌جوزی، المنتظم فی التاریخ، چ دوم، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق

ابن‌خلدون، عبدالرحمن، المقدمه، بیروت، دارالکتب اللبنانی، ۱۴۲۰ق

ـــــ ، العبر، بیروت، دارالکتب اللبنانی، دارالکتب المصری، ۱۴۲۰ق

ابن‌عذاری مراکشی، البیان المغرب، بیروت، دارالثقاف، ۱۴۰۰ق

ابن‌شهر آشوب، ابی‌جعفر محمدبن‌علی، مناقب آل ابی‌طالب، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ق

ابن‌عربی، محیی‌الدین، فتوحات مکیه، بیروت، دار صادر، بی‌ تا

ابن‌ماجه،‌ محمد‌بن‌یزید، سنن ابن‌ماجه، تحقیق عبدالباقی محمد فؤاد، بیروت، دارالفکر، ۱۳۷۳ق

ابو‌الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، نجف، منشورات الرضی زاهدی، ۱۳۸۵ق

افراسیابی، بهرام، لیبی و تاریخ، تهران، زرین، ۱۳۶۳

ـــــ ، تاریخ جامع بهائیت، چ دهم،‌ مهر فام، ۱۳۸۲

بغدادی، عبد‌القاهر، الفرق ‌بین‌ الفرق، تهران، اشراقی، ۱۳۷۶ق

بهاء، حسینعلی، اقدس، بمبئی، ۱۳۱۴

بهشتی، محمد، ادیان و مهدویت، تهران، کورش کبیر،۱۳۴۲

بیانی شیرین، دین و دولت ایران در عهد مغول، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۰

البیذق، ابى بکر صنهاجی، اخبار المهدى، تحقیق بروفنسال، پاریس، ۱۹۸۰م

پطروشفسکى، اى. پ، نهضت سربداران خراسان، ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام، ۱۳۵۱

پی. ام. هالت و ام. دبلیو. دالی، تاریخ سودان بعد از اسلام، ترجمه محمدتقی اکبری، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۶

تاجری، حسین، انتظار بذر انقلاب، بی‌جا، کوکب، ۱۳۵۸

تلمسانی المقری، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۷م

جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، ۱۳۸۳

چهاردهی، نورالدین، داعیان پیامبری و خدایی، تهران، فتحی، ۱۳۶۶

حسینیان، روح الله، سه سال ستیز مرجعیت شیعه، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۲

حموی یاقوت، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، دارالبیروت، ۱۳۹۹ق

دار، مستتر، مهدی از صدر اسلام تا قرن سیزدهم، ترجمه محسن جهانسوز، تهران، ادب، ۱۳۱۷

دائره‌المعارف بزرگ اسلامی،‌ ج۱۰، تهران، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی،۱۳۸۱

دخانیاتی، ع، تاریخ آفریقا، بی‌جا، توکا، ۱۳۵۸

دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳

ذهبی، محمد‌بن‌احمد، العبر فی خبر من غبر، کویت، وزاره الارشاد، بی‌تا

رائین، اسماعیل، انشعاب در بهائیت پس از مرگ شوقی ربانی، مرو، مؤسسه تحقیقاتی رائین، بی‌تا

رنجبر، محمد‌علی، مشعشعیان، تهران، آگاه، ۱۳۸۲

رئوفی، مهناز، سایه شوم، تهران، دفتر پژوهشهای مؤسسه کیهان، ۱۳۸۵

سروش، احمد، مدعیان مهدویت از صدر اسلام تا عصر حاضر، تهران، افشین، بی‌تا

سلیمان،کامل، یوم الخلاص، ترجمه علی‌اکبر مهدی‌پور، چ سوم، قم، آفاق، ۱۳۷۶

شهرستانی، محمد‌بن‌عبد الکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۰ق

شوشتری، نورالله، مجالس المومنین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۷۵

شوقی افندی، قرن بدیع، نصرت‌الله مودت، تهران، مؤسسه ملی مطبوعاتی امری، بی‌تا

صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الأثر فی الامام الثانی عشر، چ دوم، قم‌، معصومیه، ۱۴۲۱ق

صدوق، محمد‌بن‌علی‌بن‌حسین‌بن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، بی‌جا، اسلامیه، ۱۳۷۸ق

ـــــ ، الهدایه، قم، مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۸ق

طبرسی نوری، حاج‌میرزاحسین، نجم‌الثاقب، قم، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۷۵

طوسی، ابی‌جعفر محمدبن‌حسن (شیخ طوسی)، الغیبه، قم، مؤسسه معارف اسلامی، ۱۴۱۱ق

عبدالوهاب حسنی، ورقات، چ دوم، تونس، مکتبه المناره، ۱۹۷۲م

عقاد، عباس محمود، اسلام در قرن بیستم، حمیدرضا آژیر، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۹

فاسی، علی‌بن‌بی زرع، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار الملوک المغرب و تاریخ مدینه فاس، الرباط، دارالمنصور للطباعه وشر، ۱۹۷۲م

فرید گلپایگانی، حسن، مفتاح باب‌الابواب، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۴

القاری الهروی، علی‌بن‌سلطان محمد، رساله فی المهدی المنتظر، نسخه خطی

کامل شیبی، مصطفی، تشیع وتصوف، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۰

کامل، سلیمان، یوم‌الخلاص، ترجمه علی‌اکبر مهدی‌پور، آفاق، ۱۳۷۶

کسروی، مشعشعیان، مدعیان دروغین مهدویت، تهران، فردوس، ۱۳۷۸

کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، چ سوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ق

کشی، ابی‌عمرمحمدبن‌عمر، معرفه اخبار الرجال، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق

ـــــ ، مهدی موعود (جلد سیزدهم بحار‌الانوار)، ترجمه علی دوانی، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه، ۱۳۷۸

مراکشی، عبدالواحد، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق

مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، چ سوم، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵

موثقی، احمد، جنبشهای اسلامی معاصر، تهران، سمت، ۱۳۷۷

مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا

الناصری، احمد‌بن‌خالد، الاستقصاء لاخبار الدول المغرب الاقصی، دار البیضاء، منشورات وزاره الثقافه و الاتصال، ۲۰۰۱م

نجفی، محمدباقر، بهائیان، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۵۷

نجفی، موسی و موسی فقیه حقانی، تاریخ تحولات سیاسی ایران، بررسی مؤلفه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دین – حاکمیت – مدنیت و تکوین دولت _ ملت در-ره هویت ملی ایران، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۱

نوبختی، حسن‌بن‌موسی، فرق‌الشیعه، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱

ولوی، علی‌محمد، تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی، تهران، بعثت، ۱۳۶۷

همدانی، محمدرضا، هدیه النمله الی مجدّد المله، بمبئی، ۱۹۱۴م

پاک، محمدرضا، «مهدویت در غرب اسلامی»، تاریخ اسلام، مؤسسه آموزش عالی باقر العلوم (ع)، وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ش

چکیده

از جریان‌های مطرح در جهان اسلام، جنبش‌های مهدوی یا متمهدیان است. جهان اسلام در طول تاریخ اسلام آزمایشگاه مهدویت بوده، امواجی از ادعاها در باب مهدویت را به خود دیده است. جنبش‌های مهدوی با توجه به موقعیت مذهبی، سیاسی و اجتماعی، از مبانی نظری متفاوتی در باب مهدویت (نظیر فرزند پیامبر(ص) و از نسل فاطمه(س) بودن، شعار «الرضا من آل محمد»، مقام «بابیت» امام زمان(ع)، «امامت باطنی»، «ولایت» و «مهدویت نوعیه») پیروی کرده‌اند. در دوره‌های مختلف تاریخی، زمینه‌های گوناگونی (نظیر پویایی و نشاط مهدویت، انحراف اسلام از مسیر اصلی، ظلم و فساد داخلی و تهاجم بیرونی و علاقه شدید به اهل‌بیت(ع)) باعث پدید آمدن و گسترش جنبش‌های مهدوی بوده است. استفاده از نشانه‌های مهدویت، استفاده از نمادهای صدر اسلام، عوام‌گرایی مردم و عوام‌فریبی مدعیان و حمایت استعمار در دوران اخیر، باعث رونق بازار جنبش‌های مهدوی بوده است. این جریان آثار مخربی، نظیر رویارویی با اسلام، ایجاد تفرقه در جامعه اسلامی و ایجاد فرقه‌های انحرافی برای جهان اسلام داشته است

کلیدواژگان: مهدویت، بابیت، مهدی، متمهدی، جنبش‌های مهدوی، مهدویت نوعیه، ولایت باطنی.

مقدمه

از موضوعات مهم قرآنی، روایی، کلامی و سیاسی که از ارکان پویای تاریخ اسلام بوده و هست، مهدویت است. این آرمان بزرگ الهی و بشری در فرهنگ و تمدن اسلامی و بحران فراگیر و مستمر جهان اسلام، جایگاه ویژه‌ای داشته است. اندیشه مهدویت و موعودگرایی اسلام، نقشی مهم در محیط‌های گوناگون فرهنگی و اعتقادی ایفا کرده و عاملی بنیادی در جنبش‌های اصلاح‌طلبانه حوزه‌های علمی و فلسفی به شمار رفته است. برخی از اشکال این آرمان نیز، پیامبرگونه و انقلابی بوده است

یکی از موضوعات مطرح درخصوص موعودگرایی اسلام، جریان پیوسته استفاده از مهدویت برای مقاصد گوناگون مذهبی، اجتماعی و سیاسی است. در طول تاریخ اسلام، گروه‌های زیادی، از جهان تسنن وتشیع، از این ظرفیت برای پیشبرد اهدافشان سود جسته‌اند

نگاه جریان‌شناسانه به این جریان، باعث شناخت انگیزه‌ها، اهداف و مبانی آن می‌شود و بدین ترتیب زمینه را برای تثبیت مهدویت واقعی و پاک‌ کردن چهره مقدس این آرمان از آفات و آسیب‌ها فراهم می‌سازد تا امت اسلام بتواند به بهترین وجه از این آرمان توحیدی بهره گیرد و با تکیه بر آن –به‌ویژه در جهان پرآشوب امروز- امید به تمدن بزرگ اسلامی و گسترش حق و حقیقت در سراسر گیتی را از دست ندهد. گذشته، آینه آینده است و آینده نیز همچون گذشته، از رخدادهای مشابه این جریان‌ها به دور نخواهد بود. در صورتی که ما با تجهیزات کافی با فردای ناشناخته روبه‌رو نشویم، از فتنه چنین مدعیانی در امن و امان نخواهیم بود و اگر از گذشته عبرت نگیریم، فردا آمادگی لازم جهت برخورد با این جریان‌ها را نخواهیم داشت

سابقه ادعای مهدویت

جهان اسلام در طول تاریخ اسلام، آزمایشگاه مهدویت و نمونه اعلای تحیر و امید، و گمراهی و انحراف درباره مهدی مدنظر روایات بوده است. از نیمه نخست قرن اول هجری، امواجی از ادعاها در باب مهدویت از مدینه آغاز شد؛ سپس بسیاری از مناطق جهان اسلام را درنوردید. بنا به روایتی مشهور میان شیعه و سنی، مهدی از نسل فاطمه(س)۱ و دارای حیرت و غیبت است؛ قومی با او هدایت، و قومی با او گمراه می‌شوند.۲ جهان اسلام در قرن سوم هجری، شاهد بیشترین استفاده از ظرفیت‌های مهدویت بود. جامعه اسلامی در قرن‌های بعد نیز تحت تأثیر امواج مهدویت قرارداشت. از قرن‌ چهارم هجری تا چند قرن پس از آن، چندین مهدی ظهور کردند. اوج این جریان، مربوط به قرن یازدهم هجری است که آسمان جهان اسلام مهدی باران بود؛ کسانی که خود را فرستاده و پیک نجاتی می‌پنداشتند که پیامبر(ص) و ائمه معصوم(ع) به آمدن آنها وعده داده‌اند

سابقه اعای مهدویت، به فرقه‌ای به نام «سبائیه» باز می‌گردد که امیرمؤمنان(ع) را مهدی خواندند و گمان کردند ایشان کشته نشده‌ و در آخرالزمان ظهور می‌کنند؛۳ سپس کیسانیه موضوع مهدویت محمد حنفیه را مطرح کردند و پس از مرگش نیز گفتند او زنده است و در کوه رضوی زندگی می‌کند و روزی ظهور خواهد کرد.۴ در ادامه، گروهی زید‌بن‌علی، پیشوای زیدیه و نیز عبدالله محض را مهدی خواندند.۵ باقریه به مهدی منتظر بودن امام باقر(ع) قائل شدند و گفتند ایشان رحلت نکرده و یا رحلت کرده، ولی بازخواهد گشت.۶ پس از امام باقر(ع)، گروهی به امامت فرزند ایشان، زکریا معتقد شدند و گفتند او در کوه حاصر مخفی است تا هنگامی که اذن خروج یابد.۷ ناووسیه گفتند امام صادق(ع) زنده است و روزی ظهور کرده، جهان را پر از عدل و داد می‌کند.۸ اسماعیلیه، مهدویت را به اسماعیل، پسر امام صادق(ع) نسبت دادند؛۹ مبارکیه، محمدبن‌‌اسماعیل را مهدی موعود دانستند۱۰ و واقفیه معتقد شدند امام کاظم(ع) زنده است و او مهدی و قائم است

در اثر مشکلات سیاسی و سخت‌گیری خلفای اموی و عباسی برای امامان شیعه(ع) و تقیه ایشان از حکومت‌ها، جامعه‌ شیعه پیوسته درباره‌ امام بعدی تردید داشت و عده‌ای از این رهگذر به گمراهی کشیده می‌شدند و فرقه‌های انحرافی، نظیر فرقه‌های فوق به وجود می‌آمد. این مشکل پس از رحلت امام عسکری(ع) دوچندان بود؛ زیرا علاوه بر تولد و نگه‌داری و جانشینی مخفی امام زمان(ع)، غیبت حضرت نیز بر این تحیّر افزود و پشتوانه نیرومند امامت از جامعه شیعی رخت بربست.۱۲ به همین سبب بود که امام عسکری(ع) در چندین دیدار با سران اصحاب و شیعیان،‌ فرزند بزرگوار خویش حضرت حجت(ع) را به آنان نشان می‌داد

نکته قابل توجه این است که تا پیش از غیبت امام عصر(ع)، مردم برخی را مهدی می‌نامیدند و آنان به این اسم مشهور می‌شدند -نه اینکه فردی خود را مهدی بنامد- اما پس از عصر غیبت، این عَلم را خود مدعیان به دوش کشیدند و هرازچندگاهی کسانی خود را مهدی امت نامیده، عده‌ای را به دور خود جمع ‌کردند

نکته دیگر این است که در قرون اولیه اسلام، استفاده از الگوی خروج منجی در غرب جهان اسلام، با کامیابی روبه‌رو شد. برغواطه، فاطمیان، خوارج، مرابطین، موحدین، بنی‌حفص، شرفای سعدی و علوی‌ها با استفاده از این الگو، دولت‌های نیرومندی پدید آوردند؛۱۵ اما در شرق، مهدویت به صورت بحران‌هایی درآمد که عباسیان به سرعت آنها را سرکوب کردند. تأسیس دولت عباسی، خود مرهون استفاده مناسب و به‌موقع از الگوی ظهور منجی بود؛۱۶ اما در قرون اخیر –به‌ویژه در قرن ۱۹ در شرق- نیز این الگو با توفیق مواجه شد و کسانی همچون غلام‌احمد قادیانی در هندوستان، مهدی سودانی در سودان و علی‌محمد باب و حسینعلی بهاء در ایران توانستند با استفاده از ظرفیت مهدویت جنبش‌های مهمی تدارک ببینند

حرکت‌های ناموفق مهدوی نیز در طول تاریخ وجود داشته است که به برای نمونه به دو مورد معاصر آن اشاره می‌کنیم: نخست قیام شخصی به نام جهیمان سیف العتیبی (۱۹۳۶ – ۱۹۸۰م) که افسری نظامی از اهل عربستان و دانش‌آموخته دانشگاه مکه و مدینه بود. او با محمد‌بن‌عبدالله قحطانی، یکی از شاگردان عبدالعزیز بن باز، از علمای وهابی عربستان آشنا شد و با همکاری برخی همفکران خود در آغاز ماه محرم ۱۴۰۰ق. برای مدت زمانی کوتاه بیت‌الله الحرام را به محاصره درآورد. او دامادش، محمد قحطانی را به‌عنوان مهدی منتظر و مجدّد دین اسلام در قرن پانزدهم هجری اعلام کرد و خود و پیروانش برخاستند و با «مهدی منتظر» بیعت کردند و از همه نمازگزاران خواستند با او بیعت کنند. آنان مردم داخل حرم را به گروگان گرفتند و درهای حرم را به روی آنها بستند و فقط به زنان و بچه‌ها اجازه خروج دادند. نیروهای نظامی عربستان پس از درگیری شدید با این گروه، جهیمان و شصت نفر از طرف‌دارانش را اعدام کردند

قیام دوم را فردی به نام سامر ابوقمر، رهبر گروه جندالسماء ترتیب داد. وی در زمان رژیم صدام‌حسین به «همکاری خاص» با حزب بعث فراخوانده شد و از سوی این حزب به درون زندان رفت تا ضمن جمع آوری اطلاعات از زندانیان، زمینه اغفال آنان و سپس راه‌اندازی یک فرقه مذهبی را فراهم کند. سامر ابوقمر بعد از مدتی که در زندان‌های عراق- برای اجرای برنامه‌های خاص- ماند، با استفاده از همان زندانیان آزادشده اولین هسته گروه جندالسماء را تشکیل داد

وی در کتاب قاضی السماء، خود را «شیعه خالص» معرفی کرد و درعین‌حال در آن، همه اعتقادات شیعه راجع به امام زمان(ع) -حتی اینکه امام زمان(ع) فرزند حضرت امام حسن عسکری(ع) است- را کاملاً مردود شمرد. او علم ائمه(ع) راجع به امام بعد از خود را نفی، و آن را مختص به خدا دانست. وی جعفر کذاب را «جعفر زکی» معرفی، و نواب اربعه حضرت ولی عصر(ع) را تخطئه کرد و نیابت آنان را مردود شمرد

سامر ابوقمر پس از نفی اعتقادات اصیل شیعه، مدعی شد خود او «امام زمان» است. وی خود را فرزند بلافصل امیرالمومنین(ع) و فاطمه زهرا(س) معرفی کرد و مدعی شد نام حقیقی او «علی‌بن‌علی‌بن‌ابی‌طالب» است که در زمان حیات صدیقه طاهره(س) به‌صورت نطفه‌ای به آسمان برده شده؛ سپس در این زمان در رحم مادرش «امه السودا» قرار داده شده و او به دنیا آمده است. وی در کتاب خود (قاضی السماء) با اهانت به سلسله مراجع عظام تقلید از شیخ طوسی تا مراجع فعلی، آنان را منحرف و «مهدور الدم» معرفی شمرد. عناصر بعث عراق کتاب وی را که در حدود ششصد صفحه دارد، چاپ و توزیع کرد

سامر ابوقمر در منطقه «الزرگه» نقطه‌ای را برگزید و منزل مجللی در زیر زمین احداث کرد و شروع به فعالیت دوگانه نمود. او از یک‌سو مراسم خاص مذهبی به راه انداخت که به رفتار دراویش شباهت‌هایی داشت، و از سوی دیگر به‌عنوان «امام زمان» از عناصر اغفال شده بیعت می‌گرفت و از آنان می‌خواست در راه او سختی‌ها را تحمل کنند

 

مبانی نظری جنبش‌های مهدوی

بسیاری از متفکران در غرب و شرق جهان اسلام، از لحاظ مبانی نظری، راه را برای ظهور آسان متمهدیان باز کردند. به همین دلیل است که مهدی‌نمایان تنها از یک فرقه و مذهب (نظیر تشیع) سر برنیاورده‌اند. جنبش‌های مهدوی از مبانی نظری متفاوتی در باب مهدویت پیروی کرده‌اند. برخی از این مبانی عبارتنداز فرزند پیامبر(ص) و از نسل فاطمه(س) بودن، شعار «الرضا من آل محمد»، مقام «بابیت» امام زمان(ع)، گرایش‌های عرفانی و صوفیانه یا امامت باطنی و ولایت و «مهدویت نوعیه»

بسیاری از مدعیان مهدویت، خود را از نسل پیامبر(ص) و فاطمه(س) دانسته، با «امام» خواندن خود، ادعای عصمت می‌کردند تا در بین مردمی که با اندیشه‌های مربوط به ظهور مهدی و نشانه‌های او از طریق شیعه آشنا بودند، پذیرفته شوند. نکته قابل توجه این است که این امر به شیعیان و علویان نداشت اختصاص؛ بلکه از گروه‌های سنی نیز این چهره‌ساز ی را دنبال می‌کردند. کسانی چون محمد‌بن‌تومرت و جانشینش عبدالمؤمن، نسب خود را به پیامبر(ص) رساندند و خود را کسانی دانستند که بنا به ملاحم، باید شرق و غرب جهان را تصرف کنند.۱۹ بسیاری از گروه‌های سیاسی و در رأس آنها عباسیان نیز، برای دستیابی به اهداف سیاسی خود، با شعار «الرضا من آل محمد» نهضت خویش را آغاز می‌کردند و برای رنگ و لعاب دادن به حرکت خویش، آن را در قالب منجی‌گرایانه و اصلاح‌طلبانه مطرح می‌کردند

در صدر اسلام با شعار «الرضا من آل محمد» بیشتر روبه‌روییم؛ اما هرچه جلوتر می‌آییم، به مبنای ولایت باطنی و عرفانی و گرایش‌های عرفانی و صوفیانه بیشتر برمی‌خوریم. از مهم‌ترین مبانی نظری مهدویت در جهان تسنن؛ «امامت باطنی»، «ولایت» و «مهدویت نوعیه» است. پایه‌گذار این مبنا، غزالی است. وی بر این باور بود که مهدی، یکی از اقطاب تصوف است.۲۰ متصوفه، الگوی غزالی را رواج دادند. دو قرن بعد، ابن‌عربی شکل متقن و مبسوطی از آن ارائه کرد. ابن‌عربی در توجیه مبانی نظریه مهدویت، نوعی ولایت را برای مهدی فرض کرد.۲۱ این ولیّ قائم ممکن است شخصی از عرب باشد؛ چنان‌که ابن‌عربی‌ ادعا می‌کند که این ولیّ، عرب را در سال ۵۹۵ق. دیده است و امکان دارد که ابن‌عربی، خود همان ولیّ باشد

در همین زمان، نظریه مهدویت نوعیه غزالی در شرق نیز، در عبارات مولوی مطرح شد. او تصریح ‌کرد که در هر زمان ممکن است یک ولیّ قائم وجود داشته باشد. در دیدگاه مولوی، مهدی قطب و کامل است و نیاز به شرط نسب ندارد که از نسل علی(ع) یا از نسل عمر باشد. ۲۳ این دیدگاه مبتنی بر این نظر است که می‌توان دو نوع مهدی داشت: مهدی نوعی و مهدی شخصی؛ یعنی مهدی در شخص معینی منحصر نیست؛ ازاین‌رو علاوه بر مهدی فرزند پیامبر(ص) که در آخرالزمان ظهور می‌کند، در هر دوره نیز کسی می‌تواند منجی و مهدی باشد و باعث عدل و داد در جامعه شود. اعلام مهدویت نوعیه از جانب محیی‌الدین راه را برای ادعای مهدویت اقطاب صوفیه باز کرد. آنها هنگامی که حس می‌کردند به مقام قطبیت و ولایت رسیده‌اند، ادعای مهدویت می‌کردند

ابن‌تومرت، بزرگ‌ترین مدعی مهدویت در مغرب جهان اسلام، از این اندیشه برای پیشبرد اهداف خویش به‌خوبی استفاده کرد و با تأکید مستمر بر این مطلب که وجود امام در هر زمان لازم است،‌ زمینه را برای اعلان مهدویت خویش آماده کرد.۲۵ موحدون تحت تأثیر مکاتب ظاهری و اشعری قرار داشتند و عمیقاً متأثر از تصوف و طریقت‌های صوفیانه بودند.۲۶ ابن‌سبعین، از فیلسوفان و صوفیان بزرگ، دومین امیر حفصی را در ۶۴۷ق. با عنوان «هو المهدی البشر»، معرفی کرد.۲۷ او با تأکید بر اندیشه مهدویت نوعی مستنصر، نیاز به نسب علوی برای ادعای مهدویت را منتفی دانست و در رساله بیعت امیر مکه، مستنصر را دارای سنت محمدی، سیرت ابوبکری، شخصیت علوی و نسب عمری معرف کرده است

مهدویت در دوره شرفای سعدی نیز، براساس تصوف و نسب علوی شرفای سعدی که بر مذهب تسنن بودند، شکل گرفت. کراماتی که از بزرگان صوفیه نقل می‌شد، مایه جلب توجه مردم به آنها بود. سیدمحمد نوربخش، بنیان‌گذار سلسله نوربخشیه،۲۹ سیدمحمد‌ فلاح۳۰(۸۴۰ ق.)‌، بینان‌گذار نهضت مشعشعیان اهواز و محمد احمد، معروف به مهدی سودانی ( ۱۲۹۲ق.)، از مهم‌ترین و معروف‌ترین متمهدیان قرون اخیر نیز، از همین مبنا پیروی کرده، مدعی مهدویت شدند. مهدی سودانی هنگامی که خود را مهدی خواند، چهل سال داشت و وارد طریقه سمانیه شده بود.۳۱ او برای خود مقامی ادعا کرد که در سه عنوان انعکاس داشت: امام، جانشین رسول خدا و مهدی موعود

برخی مدعیان مهدویت نیز، با مبنای «باب» امام عصر بودن، حرکت خویش را آغاز کردند. واژه «باب»، همچون کلمات «صراط» و «سبیل»، عنوان و صفتی است که نخست برای نبی اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) به کار رفته است.۳۳ معصومان(ع) در برخی روایات «باب الله» لقب یافته‌اند؛ زیرا واسطه میان خدا و خلق هستند.۳۴ علاوه‌براین، برخی افراد نیز به‌عنوان باب تعدادی از ائمه(ع) معرفی شده‌اند؛۳۵ هرچند در بیان خود ائمه(ع) از این افراد با عنوان «باب» تعبیر نشده است. اینان کسانی بوده‌اند که علاوه بر بهره جستن از علم و معارف معصومان(ع) با آنان ارتباط خاص داشتند و در برخی امور وکیل کارهای ایشان بودند و در شرایط حساس سیاسی، واسطه ائمه(ع) و پیروان بودند.۳۶ شیخ طوسی از نواب اربعه امام زمان در دوره غیبت صغرا نیز تحت عنوان «باب» یاد کرده است.۳۷ بعدها کسانی به‌دروغ ادعای «باب الامام» بودن را مطرح کردند که ائمه(ع) آنان را تکذیب کردند

سیدعلی‌محمد شیرازی (ت ۱۲۳۵ق.)، معروف به «باب»، بنیان‌گذار فرقه بابیت، از جمله کسانی است که با ادعای «بابیت» امام عصر حرکت خویش را آغاز کرد؛ هرچند گرایش‌های عرفانی و باطنی را نیز نمی‌توان از حرکت او دور داشت. وی در کودکی به مکتب شیخ عابد رفت که از شاگردان شیخ‌احمد احسایی و سیدکاظم رشتی بود. او گذشته از دلبستگی به اندیشه‌های شیخی و باطنی، به ریاضت‌کشی نیز تمایل داشت. در هوای گرم تابستان بوشهر بالای بام ساعت‌ها رو به خورشید می‌ایستاد و با خواندن اذکار درصدد تسخیر خورشید برمی‌آمد؛ به همین دلیل به «سید ذکر» معروف شده بود

علی‌محمّد از طریق سیدکاظم رشتی با مسائل عرفانی، تفسیر، تأویل آیات و احادیث و مسائل فقهی به روش شیخیه آشنا شد.۴۰ مذهب شیخیه، نوعی تشیع جدید برآمده از مذهب شیعه اثنی‌عشری در قرن دوازدهم هجری قمری است. بنیان‌گذار این فرقه، شیخ‌احمد احسایی از عالمان شیعی مذهب است. شاید بتوان گفت اساس عقاید این فرقه، ترکیبی از تعبیرات فلسفی قدیم با روایات ائمه تشیع است.۴۱ مهم‌ترین نقطه جدایی مذهب شیخیه با دیدگاه علمای شیعه که باعث طرد آنان از سوی علما و زمینه برای ظهور عقایدی چون بابیت و بهائیت ‌شد، عقیده آنان در باب نیابت امام زمان(ع) است. شیخیه اصول یا ارکان اعتقادی شیعه را محدود به چهار اصل دانستد که عبارتند از توحید،‌ نبوت، امامت و «رکن رابع» که باب خاص امام زمان و واسطه بین مردم و حضرت است. به عقیده آنان در هر دوره یک شیعه خالص وجود دارد که «باب» امام عصر(ع) است و مردم وظیفه دارند او را بشناسند و به او اعتقاد داشته باشند

پس از درگذشت سیدکاظم رشتی، مریدان و شاگردان او به دنبال جانشینی برای وی بودند که به قول ایشان مصداق «شیعه کامل» یا «رکن رابع» باشد. دراین‌باره میان چند تن از شاگردان سیدکاظم رقابت افتاد. علی‌محمّد نیز در این رقابت شرکت کرد و خود را «باب» امام دوازدهم (واسطه امام و شیعیان) شمرد. ادعای علی‌محمد نظر گروهی از شاگردان سیدکاظم را به خود جلب کرد. وی پس از مدتی آشکارا ادعای مهدویت کرد و گفت «منم که هزار سال است منتظر او می‌باشید»

زمینه‌های جنبش‌های مهدوی