توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل پایان‌نامه تاریخ ساسانیان؛ تحلیل سیاسی، فرهنگی و جایگاه این سلسله در تمدن ایران باستان دارای ۲۵۵ صفحه می باشد و دارای تنظیمات و فهرست کامل در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل پایان‌نامه تاریخ ساسانیان؛ تحلیل سیاسی، فرهنگی و جایگاه این سلسله در تمدن ایران باستان  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : توضیحات زیر بخشی از متن اصلی می باشد که بدون قالب و فرمت بندی کپی شده است

بخشی از فهرست مطالب پروژه فایل ورد کامل پایان‌نامه تاریخ ساسانیان؛ تحلیل سیاسی، فرهنگی و جایگاه این سلسله در تمدن ایران باستان

مقدمه
معرفی منابع      
فصل اول: تلاش اردشیر در جهت تشکیل حکومت و اتحاد دین و دولت    
۱-۱ساسانیان ادامه دهنده را هخامنشیان  
۲-۱   تلاش اردشیر در جهت تشکیل حکومت            
۳-۱  اتحاد دین و دولت در عصر ساسانیان
فصل دوم: مروری بر طبقات اجتماعی در عصر ساسانیان       
۱-۲ تعریف طبقه اجتماعی       
۲-۲ طبقات اجتماعی
۳-۲ طبقه روحانیون
۱-۳-۲ موبد           
۲-۳-۲ موبدان موبد  
۳-۳-۲ هیربد           
۴-۳-۲ زوت و راسپی               
۵-۳-۲ دستور         
۴-۲ طبقه جنگجویان 
۱-۴-۲ وظیفه جنگجویان              
۲-۴-۲ تقسیم طبقات جنگجویان     
۱-۲-۴-۲ سواره نظام 
۲-۲-۴-۲- جایگاه سواره نظام       
۲-۲-۴-۲ پیاده نظام     
۵-۲ طبقه کشاورزان و صنعتگران  
۱-۵-۲- طبقه کشاورزان               
۲-۵-۲-طبقه صنعتگران      
فصل سوم: نظام دیوانی در عصر ساسانیان 
۱-۳ شناخت سازمان‌های داخلی دوره ساسانیان   
۲-۳- دیوان    
۱-۲-۳ پیدایش دیوان‌ها     
۳-۳ دیوان ریاست طبقات جامعه         
۱-۳-۳ وزرگ فرمذار یا بزرگ فرمذار   
۲-۳-۳وظایف و اختیارات وزیر
۴-۳ دیوان سپاه           
۱-۴-۳  ایران سپاهید         
۲-۴-۳  ارتشیاران سالار         
۳-۴-۳  ارگبذ
۵-۳ دیوان دادرسی (داد)       
۱-۵-۳ ارزش داد و دادگستری       
۲-۵-۳ منشاء قوانین در عصر ساسانیان       
۳-۵-۳ حوزه قضات     
۴-۵-۳ ادّله اثبات دعوی    
۵-۵-۳ پادشاه در منصب قضاوت       
۶-۵-۳ روحانیون در منصب قضاوت       
۶-۳ دیوان رسایل (دیوان دبیران)        
۷-۳ طبقه‌ی متستخدمین ادارات (دبیران)        
۱-۷-۳ دبیر
۲-۷-۳ ایران دبیربد(دبیر بد)
۳-۷-۳ اهمیت دبیران و دیدگاه شاهان به دبیران
۴-۷-۳ چگونگی برگزیدن دبیران
۵-۷-۳ وظایف دبیران
۶-۷-۳ اصناف دبیران
۱-۸-۳ دین دبیر
۸-۲–۳ دبیران دیوان خراج
۳-۸-۳ گذک آمار دبیر
۴-۸-۳ واسپوهرگان آمازکار
۵-۸-۳ روانیگان دبیر
۶-۸-۳ آذربادگان دبیر
۷-۸-۳ گنج آمار دبیر
۹-۳ دیوان سرای شمره یا دیوان استیفا (اداره مالیه)
۱۰-۳ دیوان خراج
۱-۱۰-۳ خسرو انوشیروان و اصلاح نظام مالیاتی
۲-۱۰-۳ واستر پوشان سالار
۳-۱۰-۳ آمار کار(آمارگر )
۴-۱۰-۳ دهقانان
۱-۴-۱۰-۳ جایگاه دهقانان
۱۱-۳ دیوان درآمدهای کل کشور
۱۲-۳ دیوان خزائن
۱۳-۳ گهبذ و ضرب مسکوکات
۱۴-۳ دیوان آتشکده‌ها
۱۵-۳ دیوان برید
۱۶-۳ دیوان اشراف
۱۷-۳ دیوان ایران دربد
۱۸-۳ دیوان مهرشاهی (دیوان خاتم )
۱۹-۳ دیوان احشام
۱-۱۹-۳  آخور آمار دبیر – آخورسالار
۲۰-۳ دیوان ویژگان
۲۱-۳ دیوان نوروز
۲۲-۳ دیوان کستبزود (دیوان آب)
۱-۲۲-۳ وظیفه‌ی دیوان آب
۲۳-۳ دیوان جامه خانه
۲۴- ۳  ایران درستبد
فصل چهارم :مشاغل دیوانی و درباری
۱-۴مشاغل دیوانی
۲-۴ پادشاه
۱-۲-۴شاه
۱-۲-۴ وظیفه متقابل شاهان و پادشاهان
۳-۴ شهرب
۴-۴ مرزبان
۵-۴ اسپهبد
۶-۴ پادگوسپانان
۷-۴ بیدخش
۸-۴ اندرزبد
۹-۴ آموزگاران اسواران
۱۰-۴ دریوشان جادگ گو و دادور (مدافع درویشان و دادور)
۱۱-۴ خرم باش
۱۲-۴ پشتیگبان سالار
۱۳-۴ مهماندار
۱۴-۴ خوانسالار
۱۵-۴ پذشخوار
۱۶-۴ مردبذ
۱۷-۴ دیده‌بان سلطنتی
۱۸-۴ بازدار
۱۹-۴ گنجور
۲۰-۴ دواتدار
۲۱-۴ کاروانسالار
۲۲-۴ تغاربد
۲۳-۴ آیین بد
۲۴-۴ بازاربد
۲۵-۴ کیروگ بد ( هنربد )
فصل پنجم شخصیت‌های برجسته دوره ساسانیان
۱-۵ تنسر در منابع
۱-۱-۵-تنسر
۲-۱-۵ تنسر شخصیتی تاریخی      
۲-۵ ابرسام
۱-۲-۵  تنسر و ابرسام
۳-۵ کرتیر و تقویت روحانیت زرتشتی
۱-۳-۵ کرتیر
۲-۳- ۵ کرتیر و شاپور یکم و ترقی مقام وی در شاهان بعدی
۳-۳-۵ کریتر و کتیبه‌های وی
۴-۵ آذرپاد مهراسپندان
۵-۵ مهرنرسی
نتیجه
کتاب شناسی ( فهرست منابع و ماخذ)

بخشی از فهرست مطالب پروژه فایل ورد کامل پایان‌نامه تاریخ ساسانیان؛ تحلیل سیاسی، فرهنگی و جایگاه این سلسله در تمدن ایران باستان

         منابع اصلی

۱- ابن بلخی ، فارسنامه ، به کوشش بهروزی ، انتشارات اتحادیه مطبوعاتی فارس ، شیراز ،۱۳۴۳

۲- ابن خلدون، عبدالرحمن بن خلدون ، مقدمه ابن خلدون ،‍ ۱ ،به کوشش محمد پروین گنابادی ، انتشارات علمی وفرهنگی ،

۳- ابن حوقل ، صوره الارض ، ترجمه جعفرشعار ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران ،

۴- اصفهانی حمزه ، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الارض والانبیاء) ،ترجمه دکتر جعفرشعار ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران ،

۵- اصطخری ، ابواسحق ابراهیم اصطخری ، مسالک و ممالک ، به کوشش ایرج افشار ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ،

۶-بلاذری ، احمد بن یحیی ، فتوح البلدان ،ترجمه آذرتاش آذرنوش ، انتشارات سروش ، تهران ،

۷- بلعمی ، ابوعلی محمدبن بلعمی، تاریخ بلعمی ،ج۱ ،تصحیح محمد تقی بهار ، کتابفروشی زوار ، چاپخانه تابش چاپ دوم ،

 ۸- بیرونی ابوریحان ، تحقیق ماللهند، ترجمه منوچهر صدوقی سها ، موسسه مطالعات تحقیقات فرهنگی ، تهران ،

۹- ــــــــــــــ آثار الباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت. بی‌تا، تهران

۱۰- پروکوپیوس ، جنگ های ایران و روم ، ترجمه محمد سعیدی ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ،

۱۱- ثعالبی نیشابوری ، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل ، تاریخ ثعالبی ( غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم )،ترجمه ز.تنبرگ، دیباچه مجتبی مینوی ،  ترجمه محمد فضائلی ، نشر نقره ، تهران ،

۱۲-جاحظ،ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ ، تاج ، ترجمه حبیب الله نوبخت ، چاپ تابان ، تهران ، بی تا

۱۳- جهشیاری ، ابوعبدالله محمد بن عبدوس الجهشیاری ، ترجمه ابوالفضل طباطبایی، چاپ تابان ، تهران ،

۱۴-خرده اوستا ، به اهتمام ابراهیم پو رداود ، انتشارات اساطیر ،چاپ اول، تهران ،۱۳۸۰

۱۵-خواجه نظام الملک ، سیاست نامه ( سیر الملوک ) ، به اهتمام هیوبرث دارک ، انتشارات علمی و فرهنگی ، بی تا

۱۶-خوارزمی ، ابوعبدالله محمد بن یوسف خوارزمی ، مفاتیح العلوم ، ترجمه حسین خدیوجم، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ دوم ، تهران ،

۱۷-دینکرد ، احمد تفضلی ، انتشارالت توس ، تهران ، بی تا

۱۸-دینوری ، ابوحنیفه احمد بن داود ،اخبار الطوال ، ترجمه صادق نشات ،انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران ،

۱۹-شهرستانی ، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی ، ملل و نحل،  ج ۱،تحریر و ترجمه مصطفی خالقداد هاشمی با مقدمه و حواشی تصحیح و تعلییقات محمد رضا جلالی نائینی ،

۲۰-فردوسی ابولقاسم، شاهنامه ، ج ۱و۲و۳، انتشارات فخر رازی ، تهران چاپ ششم ،

۲۱- فرنبغ دادگی ، بندهش ، ترجمه مهرداد بهار ، انتشارات توس ، تهران

 ۲۲- کارنامه ی اردشیر بابکان ، قاسم هاشمی نژاد، ناشر مرکزی تهران ،چاپ اول ،

۲۳- گات ها ، تفسیر و ترجمه ابراهیم پورداود ، انتشارات اساطیر ، تهران ، چاپ اول ،

۲۴- گزیده زاد اسپرم ،محمد تقی راشد محصل ، مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، تهران ،

۲۵- مجموعه روایات داراب و هرمزد یار ، موبد مانک رستم، چاپ بمبئی ، بی تا

۲۶- مستوفی حمدالله ، تاریخ گزیده ، به اهتمام عبدالحسین نوایی انتشارات امیرکبیر ، تهران ، چاپ دوم ،

۲۷- مسعودی ، ابوالحسن علی بن حسین ، التنبیه والاشراف ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ، چاپ دوم ،

 ۲۸————- مروج الذهب و معادن الجوهر ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ،

۲۹-مسکویه رازی ، ابوعلی ، تجارب الامم ،ج ۱، ترجمه ابوالقاسم امامی ، انتشارات سروش ، چاپ اول ،

۳۰ -مقدسی ، مطهر بن طاهر مقدسی ، آفرینش و تاریخ ، ترجمه محمد رضا شفعیی ، بنیاد فرهنگ ایران ، تهران ،

۳۱- مولف ناشناخته ، مجمل التواریخ و القصص ، تصحیح ملک الشعراء بهار ، به همت محمد رمضانی ، تهران ،

۳۲-مینوی خرد ، ترجمه احمد تفضلی ، به کوشش ژاله آموزگار ، انتشارات توس ، تهران ،

۳۳- نامه تنسر ، ترجمه ابن اسفندیاری ، به سعی و تحقیق مجتبی مینوی ، چاپخانه مجلس ، تهران ،

۳۴- نخجوانی ، هنوشاه بن سنجر بن عبدالله صاحبی نخجوانی ، تجارب السلف ، تصحیح عباس اقبال ، زبان و فرهنگ ایران ، تهران ،

۳۵-نظامی عروضی سمرقندی ، چهار مقاله ، تصحیح علامه محمد قزوینی ، به اهتمام دکتر محمد معین ، انتشارات معین ، چاپ پنجم ، تهران ،

۳۶- ویسپرد ، ترجمه و تفسیر ابراهیم پورداود ، انتشارات اساطیر،تهران چاپ اول ،۱۳۸۱  ۳۷- یسنا—————– ، انتشارات اساطیر،تهران چاپ اول ،

 ۳۸- یشت ها، ج۲ ،————–، انتشارات اساطیر ، تهران ،چاپ اول ،

۳۹-  یعقوبی ، احمد بن یعقوب ، تاریخ یعقوبی ، ج۱ ، ترجمه ابراهیم آیتی ، انتشارات علمی وفرهنگی ، تهران،

منابع جدید فارسی

۱-  آبادانی فرهاد ، فرهنگ ایران باستان ، کانون زرتشتیان شریف آباد ، بی تا

 ۲- آخوندی محمود ، آئین دادرسی کیفری ، ج۱، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، تهران ،

۳- آموزش در ایران  عهد باستان تا امروز، انتشارات دانشگاه جندی شاپور ،

۴- ابراهیم زاده ، سیروس ، شاهان ساسانی و اقتصاد و فرهنگ ایرانی ، بی تا ،

۵- اجتهادی ابوالقاسم ، بررسی وضع مالی و مالیه مسلمین از آغاز تا پایان دوره امویان ، انتشارات سروش ، تهران چاپ اول ،

۶- احمدی ، اشرف ، قانون دادگستری در شاهنشاهی ایران باستان ، چاپخانه فرهنگ و هنر ، بی تا

اسفندیار کیخسرو ، دبستان المذاهب ، ج۲، با یاداشتهای رحیم رضا زاده ملک ، کتابخانه طهوری ، تهران ،

۸- __________ ، مجموعه مقالات ، با مقدمه و تصحیح محمد دبیر سیاقی ، کتاب فروشی خیام ،

۹- امامی شوشتری محمد علی ، تاریخ شهریاری ، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر تهران ،

۱۰ _____________، دوازده مقاله تاریخی ، نشر ستاد برگزاری ارتشتاران اداره روابط عمومی ، بررسی های تاریخی ، بی تا

۱۱- انصاف پور ، غلامرضا ، ساخت دولت در ایران ، انتشارات امیر کبیر ، تهران بی تا ۱۲- اینوسترانتسف ، کنستانتین ، تحقیقاتی درباره ساسانیان ، ترجمه کاظم کاظم زاده ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ،

۱۳- باتورمور ، جامعه شناسی ، ترجمه سید حسن منصور و سید حسن حسینی کلجاهی ،شرکت سهامی کتاب های جیبی با همکاری موسسه انتشارات فرانکلین ،  چاپ دوم ، تهران،

۱۴- بارتولد ، ترکستان نامه ، ج ۱، ، ترجمه کریم کشاورز ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ،

۱۵- بروس کوئن ، مبانی جامعه شناسی ، ترجمه و اقتباس توسلی، رضا فاضلی ، انتشارات سمت ، تهران ، چاپ نهم ،

۱۶- بیات عزیزالله ، کلیات تاریخ تمدن ایران پیش از اسلام ، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی ، تهرا ن، چاپ سوم ،

۱۷- بیانی شیرین ، شامگاه اشکانی و بامداد ساسانیان ، انتشارات دانشگاه تهران ، تهران چاپ دوم ،

۱۸-___________ دین و دولت در عهد ساسانی ، انتشارات جامی تهران چاپ اول ،

۱۹- پیرنیا ، حسن ، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان ، انتشاراتکتابخانه خیام ، بی تا

۲۰- پیگولوسکایا، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم ، ج۱ ، ترجمه کریم کشاورز ، انتشارات دانشگاه تهران ، تهران

۲۱____________ ،شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان ، ترجمه عنایت الله رضا ، انتشارات علمی فرهنگی ، تهران ،

۲۲- تاجبخش احمد ، تاریخ مختصر تمدن و فرهنگ ایران قبل از اسلام ، انتشارات دانشگاه ملی ایران ، بی تا

۲۳- حجتی کرمانی ، علی ، تاریخ سیر قضاوت در ادوار مختلف ، انتشارات مشعل دانشجو ، تهران ،

۲۴- حکمت ، علیرضا ، آموزش و پرورش در ایران باستان ، موسسه تحقیقات و برنامه ریزی علمی و آموزشی ، تهران ،بی تا

۲۵- خدادادیان ، اردشیر ، هخامنشی ها ، نشر به دید ، چاپ اول ،تهران ،

۲۶- دریایی تورج ، تاریخ وفرهنگ ساسانی ، ترجمه مهرداد دیزجی ، انتشارات ققنوس ،  چاپ اول ،تهران،

۲۷- _____________ ، سقوط ساسانیان ، ترجمه منصوره اتحادیه ( نظام مافی ) فرحناز امیر خانی حسنک لو، انتشارات ققنوس ، تهران ،

۲۸-_____________ ، شاهنشاهی ساسانی ، ترجمه مرتضی ثاقب فر ، انتشارات ققنوس ، تهران ،

۲۹- دوشن گیمن ، دین ایران باستان ، ترجمه رویا منجم ، انتشارات فکر روز، چاپ اول ،

۳۰ – دهخدا علی اکبر ، لغت نامه دهخدا ، زیر نظر محمد معین و سید جعفرشهیدی ، انتشارات دانشگاه تهران ،

۳۱- دیاکونوف ، تاریخ ایران باستان ، ترجمه روحی ارباب ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ،

 ۳۲-  رازی عبدالله ، تاریخ کامل ایران ،ناشر اقبال ، تهران ،

۳۳-  راوندی مرتضی ، تاریخ اجتماعی ایران ، ج۳، انتشارات امیرکبیر ، تهران ، بی تا

۳۴-__________ ، سیر قانون و دادگستری در ایران ، نشر چشمه، تهران ،

۳۵- رجبی پرویز، هزاره های گمشده ، ج۴و۵ ،انتشارات توس ، تهران ،

۳۶- رضا عنایت الله ، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ،

۳۷- زرین کوب ، عبدالحسین ، زرین کوب روزبه، تاریخ ایران باستان ، انتشارات سمت ، تهران ،

۳۸- زرین کوب عبدالحسین ،تارخ مردم ایران (۱) ، انتشارات امیرکبیر ، تهران چاپ چهارم

۳۹- زکریا بن محمد بن محمود القزوینی ، آثار البلاد و اخبار العباد ، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی ، موسسه علمی اندیشه جوان ،

۴۰- زریاب خوئی عباس ، ساسانیان ، دانشگاه آزاد ایران ، بی تا

۴۱- سامی  ،علی تمدن ساسانی ،ج۱، دانشگاه شیراز ،

۴۲- شارپ نارمن ، فرمان های هخامنشی ، دانشگاه پهلوی شیراز ، شیراز ، بی تا

۴۳- سروش ، عبدالکریم ، قمار عاشقانه ، موسسه فرهنگی صراط ، تهران ،

۴۴-شعبانی ، رضا ، مبانی تاریخ اجتماعی ایران ، انتشارات قومس ، تهران ،

۴۵- طبری احسان ، برخی بررسی ها درباره جهان بینی ها و بینش های اجتماعی در ایران ، بی تا ،

۴۶- عباس شوشتری ،مهرین ، کیش های ایرانی در عهد ساسانیان، انتشارات آسیا ، تهران ،

۴۷- _________ کشورداری و جامعه ایران در زمان ساسانیان ، چاپ آشنا ،

 ۴۸- _________ ، ایران نامه ، انتشارات آسیا ، تهران ، بی تا

۴۹-  عهد اردشیر ، تحقیق احسان عباس ، ترجمه محمد علی امامی شوشتری ، انتشارات انجمن آثار ملی ، تهران ،

۵۰ – فرای ریچارد ، تاریخ باستانی ایران ، ترجمه مسعود رجب نیا ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران

۵۱-___________ عصر زرین فرهنگ ایران ، ترجمه مسعود رجب نیا ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ،

۵۲- کریستن سن ،آرتور ،ایران در زمان ساسانیان ، ترجمه رشید یاسمی ، ناشر دنیای کتاب ، تهران چاپ هشتم ،

۵۳- ___________ ، وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانی ، ترجمه مجتبی مینوی ، تهران ،

۵۴- کولسنیکف ، آ. ای ، ایران در آستانه یورش تازیان ، ترجمه یحیایی، انتشارات آگاه ، بی تا

۵۵- گیرشمن.ر ، ایران از آغاز تا اسلام ، ترجمه محمد معین ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ،

۵۶- لمبتن ، تاریخ میانه ایران ، ترجمه یعقوب آژند ، نشر نی ، چاپ اول ، تهران ،

۵۷- لوکونین ، ولادیمیرگریگورویچ، تمدن ایران ساسانی ، ترجمه  عنایت الله رضا ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ،

۵۸- مترپولسکی و دیگران ،زمینه تکامل اجتماعی ، ترجمه پرویز بابائی ، انتشارات سپهر ، تهران ،چاپ اول ،

۵۹- محسنی ، منوچهر ، مقدمات جامعه شناسی ، بی تا، تهران ، چاپ پنجم ،

۶۰- محمدی ملایری ، محمد ، تاریخ و فرهنگ ایران ،ج ۵، انتشارات توس ،تهران

۶۱-  مشکور محمد جواد ، تاریخ سیاسی ساسانیان ،ج۱و۲، انتشارات دنیای کتاب ، چاپ اول ، تهران ،

۶۲- __________ ، تاریخ ایران زمین ، انتشارات اشراقی ، تهران ،

۶۳- ___________، جواد گفتاری درباره دینکرد ، چاپخانه پاکت چی ، تهران ،

۶۴- معین محمد ، فرهنگ فارسی ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ هشتم ، تهران ،

۶۵- نفیسی سعید ،تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان ، انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی ، تهران ،

۶۶- __________________ ، تار یخ تمدن ایران ساسانی ، انتشارات دانشگاه تهران ، تهران ،

۶۷- نولدکه تئودر ، تاریخ ایرانیان و عربها ، ترجمه عباس زریاب خوئی ، پ»وهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، تهران ،

۶۸- ویسهوفر ، یوزف ، ایران باستان ، ترجمه مرتضی ثاقب فر ، انتشارات ققنوس ، تهران ،

۶۹- هانری ماسه و جمعی از همکاران ، تاریخ تمدن ایران ، ترجمه جواد محیی ، کتابفروشی فریدون علمی ، تهران ،بی تا

۷۰- هوار، کلمان ، ایران و تمدن ایرانی – ترجمه حسن انوشه، انتشارات امیرکبیر،

۷۱- یارشاطر احسان ( گرد آورنده) ، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، ج۳ق ۲و۱،ترجمه حسن انوشه، انتشارات امیرکبیر ، تهران،

چند مقاله

۱-   آذری علاءالدین ، بررسی های تاریخی ، شماره یک ، سال نهم ،

–   اقبال آشتیانی عباس ،اردشیر بابکان موسس سلسله ساسانی، مجله ایرانشهر سال ۳، شماره ۱،۲،چاپ دانشگاه تهران ،

۲-   بدیع الله دبیری نژاد ، ساسانیان و دین زرتشت ،مجله ماهانه وحید ،شماره۱۱،

۳- شهبازی شاپور ، علیرضا ، اسب و سوارکاری در ایران باستان ، مجله باستان شناسی ، شماره اول و دوم ، سال ۱۱،

۴-  کاوسجی کاتراک ، جمشید ،تمدن و فرهنگ ایران باستان ، ترجمه فرهاد آبادانی ، مجله هنر و مردم ، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر ،

۵- یحیی زکاء ، تندیسه مفرغی کرتیر ، مجله آینده ، سال داوزدهم ،شماره ۱۱و۱۲،

منابع انگلیسی

۱Choksky.Jamsheed. sacral kin ship in sasnian iran in” www.cais soas com/cais/history/sasa nian/sacral king shin htm

۲.Daryaee Touriaj. The Political History of eran in the sasanian (the sasanika project: late

antique near east project, fullerton california state, 2003                                                          

۳Daryee,tourj,sasanika project, fullerton california 2003                                                                            .                                                                                            

۴ Encyclopedia  opislams,  ed.E.yarshater orient, leading, 1965, volum 2                                  .                                          .                                    ,

۵frye. richard, some early Iranian titles, orients, leiden, 1962, vol.15 

۶ frye Richard, (2004),history of iran: Emperor Ardeshir  and the cycle of history in” www.Iran

 chamber society.com.htm                                                                                                  .           .                                                                                                                

۷ frye, Richard, notes on the early sasanian state and church, studi orientalistici in onore di Giorgio Levi Della vida Rom,

                                                                            

   ۸-frye .Richard, History and sasanin inscriptions  aprile,197o.                                                 

   ۹ .frye..Richary. court sasanian www.Iran chamber

society.com

 ۱۰Herzfeld. Ernste. Iran in the ancient east (imperial orgahization for socialserrice) ApriL,

۱۱.Tafazzoli Ahmad, sasanian society, Biliotheca periscapress, New york,

۱۲.Zoehner,zurvanazorostria,dilema  clondon.otford.at the clar ndon ,press ,

 

                   منابع عربی                                    

۱- جاحظ ، ابی عثمان عمرو بن بحر الجاحظ البصری ، دار احیا العلوم ، بیرذوت ، ۱۴۰۶ ه.ق (۱۹۸۶ م.)

چکیده

پایان نامه حاضر می کوشد شکل گیری و گسترش نظام حکومتی ایران دوره ای ساسانی را از سال ۲۲۶تا ۴۲۰  میلادی روشن سازد.محور این تحقیق توصیفی است پیرامون بخش های قضایی و اداری دیوانسالاری ساسانی. در این میان ، مقام های مربوط به این نظام مورد توجه  قرار گرفته اند .فصل اول تحقیق که حکم مدخل را دارد ،روند قدرت یابی و استقرار حکومت ساسانی را در دوره ای اردشیر بابکان مورد بررسی قرارمی دهد ؛ سال های کوشش او در برقراری پیوندهای نزدیک میان دین و حکومت و به عبارت بهتر ، اتخاذ شکلی یگانه از دین به عنوان دین رسمی ، در جریان این روند مورد بحث قرار گرفته است . فصل دوم ،جزئیات مربوط به طبقات اجتماعی در این دوره گردآوری و تحلیل شده اند ، درفصل سوم تصویری کلی از نظام دیوانی ساسانیان ارائه می کند. فصل چهارم مشاغل دیوانی و درباری دیوانسالاری ساسانی را مورد بررسی قرار می دهد . بالاخره ،در فصل پایانی ،شخصیت های برجسته ای که در دیوانسالاری ساسانی ایفای نقش کردهاند ، مورد شناسای و تحقیق قرار گرفته اند

روش تحقیق به کار رفته در این بررسی بیش از هر چیز روش کتابخانه ای است .داده های این بررسی از متن های نوشتاری گردآوری شده اند . در ارائه ای این داده ها از شیوه ی توصیفی – تحلیلی استفاده شده است و در مواقع لزوم ،کوشش شده است مباحث متناقض مورد تحلیل نیز قرار گیرند

واژگان کلیدی : دیوانسالاری – ساسانیان-  مشاغل دیوانی و درباری – طبقات اجتماعی – شخصیت های دیوانی

مقدمه

اعراب بعد از حمله به ایران و سقوط تیسفون خود را با سازمانی منظم و تا حدی پیچیده یافتند که تصرف در آن را نه در حد توانایی خویش و نه به مصلحت خود می‌دیدند؛ از این رو نه تنها در آن نظام تغییری ندارند بلکه ناچار شدند که بعضی از روشهای خود را تغییر دهند

شناخت نهادهای دیوانی ایران پیش از اسلام به ویژه در دوره‌ی ساسانی برای بررسی و درک مناسبات درونی نظام این عصر برای تاریخ نگار از اهمیت زیادی برخوردار است، ولی فهم و دریافت آن‌ها دشوارتر از تاریخ سیاسی است. این دشواری عمدتاً به واسطه‌ی آن است که منابع موجود چندان پرتوی بر این نهادها نمی‌افکنند. این واقعیت دریافت علمی از کارکرد این نهادهای دیوانی را دشوار کرده است. بنابراین در پژوهش حاضر به این موضوع توجه خاصی شده است

اشارات مربوط به دیوان‌های عصر ساسانی را به گونه‌های مختلف در روایات ونوشته‌های دوره‌ی اسلامی می‌توان یافت. بعضی از این اشارات در خلال اخبار یا اوصافی که درباره‌ی برخی از آداب و رسوم آن دوران در این مآخذ آمده می‌یابیم. برخی دیگر را نیز از طریق توصیفی‌های که درباره مهرهای مختلف بعضی از شاهان ساسانی و کاربرد آن‌ها در امور مختلف مملکتی آمده می‌یابیم چرا که هر یک از مهرها نمودار دیوانی بوده است و گاهی هم از طریق نامهای فارسی بعضی از دیوان‌ها که پس از ترجمه به عربی همچنان نام قدیم خود را حفظ کرده و در عصر خلفا هم با همان نام فارسی و همان روش قدیم به کار خود ادامه داده‌اند، از نام و وظایف آنها آگاه می‌شویم

از مهمترین کتاب‌هایی که به این نظام دیوانی پرداخته‌اند «صبح الاعشی فی کتابه الانشاء اثرقلقشندی می‌باشد

کتابی به نام «گاهنامه» که به نظر بعضی از مورخان و دانشمندان اسلامی همچون مسعودی رسیده نیز حاوی مطالبی درباره مشاغل و وظایف دیوانی ساسانی است که مسعودی در مواردی از آن یاد کرده است. در کتاب گاهنامه مراتب مختلف دیوانی (ششصد مرتبه) برحسب ترتیبی که به آن داده‌اند ذکر شده است. ولی جز معدودی از مناصب مهم و درجه یک و بعضی از مشاغل درجات پایین‌تر در مأخذ اسلامی انعکاس نیافته است. به جز آنچه مسعودی در کتاب «التنبیه و الاشراف» درباره بزرگترین مناصب دولت ساسانی ذکر کرده دو صورت دیگر از همین مناصب بزرگ یکی در تاریخ یعقوبی و دیگری در کتاب مروج الذهب مسعودی با کمی اختلاف در ترتیب آن ها آمده است. به نظر محققان فهرستی همانند آنچه جاحظ در کتاب التاج درباره ترتیب مراتب دربار ساسانی ذکر کرده همه از کتاب گاهنامه گرفته شده است. فهرستی از مناصب و طبقات در نامه تنسر آمده است. طبری هم در خلال مطالب خود مخصوصا در وصف بهرام پنجم و مهرنرسی مطالبی از مناصب و مشاغل دیوانی ذکر به میان آورده است

از محققان کسانی که تا حدی به این موضوع پرداختند محمدی ملایری در جلد پنجم تاریخ و فرهنگ ایران است که در این جلد به دیوان‌ها به خصوص دیوان خراج، دیوان رسایل و دبیران این دیوان و مشاغل و مناصب دیوانی و درباری، مطالبی را مورد بررسی قرار داده است. محمد علی امامی شوشتری نیز در کتاب تاریخ شهریاری در شاهنشاهی ساسانی مطالبی را درباره دیوان‌ها، پیدایش دیوان‌ها و مناصب دیوانی و درباری مطالبی ذکر کرده است

سعید نفیسی نیز فهرستی از مناصب و مشاغل مهم دوران ساسانی را در کتاب تاریخ تمدن ایران ساسانی آورده و حدود نود و هشت (۹۸) منصب را مورد بررسی قرار داد و درباره هر یک کم و بیش شرحی داده است. هرچند هنوز در این زمینه باب تحقیق در بسیاری از زمینه‌ها باز است ولی باید آن را گام بسیار مفیدی در شناخت تشکیلات دیوانی آن زمان دانست

 در نگارش این پژوهش از کتاب‌های فراوانی به ویژه کتاب تاریخ شهریاری در شاهنشاهی ساسانی، تاریخ تمدن ایران ساسانی، تاج اثر جاحظ و محمدی ملایری جلد پنجم استفاده‌های فراوانی به عمل آمده است

دشواری‌هایی که پژوهش‌هایی از این دست با آن مواجه می‌شوند، دگرگونی و یا تحریف عنوان دیوان‌های دوره‌ی ساسانی در جریان انتقال آن به دوره‌های اسلامی توسط کابتان و مترجمان اسلامی است. برخی از این عنوان‌ها به کلی صورت عربی به خود گرفته و جزیی از این زبان شدند که این تحول در مواردی سبب تعبیر متفاوتی برای کارکرد این دیوان‌ها شده است. در عین حال پاره‌ای دیگر همچنان شکل فارسی خود را حفظ نموده‌اند و بهتر می‌توان به ریشه و اصل آن پی برد. برخی دیگر به گونه‌ای تغییر شکل دادند که شناخت اصل آن‌ها نیاز به وقت و تأمل بیشتری دارد

اصطلاحات فارسی که به دیوان عربی انتقال یافتند نمودار مشاغل و مراتب درجات رسمی و اداری در دستگاه حکومت خلفا است از همین نمونه‌ها می‌توان تا حدی درباره خصوصیات آن دیوان‌ها و کیفیت ترجمه آن‌ها اطلاعات سودمندی به دست آورد. ولی مشکل آن است که این واژه‌ها و اصطلاحات فنی و دیوانی قبل از اسلام ایران به دوران اسلامی و مآخذ عربی انتقال یافته یا از اصل فارسی با خط پهلوی یا از اصل فارسی با خط اسلامی بوده که  در هر دو حال از تحریف مصون نمانده، از این رو دست‌یابی به مفهوم اصلی آن دشوار گردیده است. از طرف دیگر انتقال تمدن و فرهنگ ایران قبل از اسلام از عصری با ویژگی‌های خاص خود به عصر دیگری که در اثر برخورد با عوامل دیگر، در مسیر تحول تدریجی و تاریخی خود، ویژگی‌های دیگری هم یافته و به مقتضای اوضاع و احوالی که بر آن گذشته به شکلی دیگر یا به زبانی دیگر هم درآمده، به همین سبب بسیاری از بخش‌های مهم و اساسی آن را پرده‌ای از ابهام ناشی از تعریب پوشانده است

موضوع سازمان اجتماعی ایران در دوره ساسانیان بسیار پیچیده است و هنوز در تاریخ حل نشده است. این پیچیدگی به خاطر عدم وجود اسناد و مدارکی که مقارن با حوادث آن زمان تنظیم شده باشد، عدم مطالعه در آثار و حفاری‌های مربوط به اوایل قرون وسطایی ایران و تناقض‌گویی‌ها و قطع رشته منابع اخبار، که گاهی به سکوت نیز برگزار شده و مبتنی بر اخبار و روایات ساسانی است حل این موضوع را دشوارتر می‌سازد. از طرف دیگر گزارش‌های منابع با یکدیگر مغایرت دارند. این امر حاصل دو پدیده است، اولی به لایه‌های اصلاحات مربوط می‌شود یعنی هنگامی که نظام قدیمی ساسانی با اصلاحات قباد و سپس خسرو انوشیروان در سده ششم میلادی موجه و تکمیل شد. مسئله دوم مربوط به ماهیت منابعی است که به تشریح مفصل سازمان اداری دولت ساسانی می‌پردازد. از آن‌جا که بیش‌تر اطلاعات متعلق به دوره اسلامی است در استفاده از آن‌ها باید شرط احتیاط را رعایت کرد، زیرا به نظر می‌رسد که در واقع بیش‌تر سازمان اداری خلفای عباسی را توصیف کرده‌اند، نه سازمان اداری  دوره ساسانی را. از سوی دیگر سازمان دولتی ایران در دوره ساسانیان از لحاظ بسط و توسعه راه دور و درازی را پیموده است. بنابراین تصورات متداول و معمول فقط برای اواخر دوره‌ی این حکومت مصداق پیدا می‌کند

دشواری دیگر در پژوهش مشاغل و مناصب دیوانی آن است که یک لقب یا یک عنوان افتخاری ممکن است در طول زمان تغییر یافته باشد برای مثال مقام فرمذار در زمان شاپور یکم، بعداً صفت وزرگ به واژه افزوده می‌شد و تبدیل به صدر اعظم یا به عنوان شخص دست راست شاه قرار گرفت. باید متذکر شد که تغییرات دائمی که در فهرست اسامی مناصب دولتی به وجود آمده در تقسیم وظایف آن‌ها برای محققان ابهام ایجاد کرده است

اگر جه منابع بسیار است عدم دسترسی به کتابخانه های غنی و مکان های فرهنگی بر مشکلات تحقیق افزود ؛در عین حال بسیاری از منایع که در ارتباط با موضوع بوده اند توجه نشده است زیرا از توان و زمان مشخص خارج است . همچنین بسیاری از منابع یا در کتابخانه ها موجود نیست یا به زبان های دیگر است چون حیطه زمانی تحقیق دوران طولانی را در بر می گیرد ؛ طبعاً فرصت ترجمه تمام این منابع نبوده است . تا اینکه مفاهیم مورد نظر را در لابلای آن ها نماید

تمرکز و دین دو اصل اساسی و بنیادی است، که شاهنشاهی ساسانی در دوره طولانی تاریخ ایران قبل از اسلام به آن شناخته شده است. با توجه به اینکه در زیر لوای همین دو اصل است که خاندان ارشک می‌شود و سرانجام پیروز می‌گردد. ساسانی‌ها توانستند حکومت قوی مبتنی بر اصل تمرکز و دین ایجاد کنند و سازمان حکومتی بر مبنای دیوان سالاری دقیق و وسیع استوار نماید. بایسته می‌نماید که فصلی را به این موضوع مهم یعنی چرایی و چگونگی روی آوردن ساسانیان به هخامنشیان اختصاص دهیم و در آن به اختصار چگونگی تشکیل حکومت ساسانی و زمینه‌هایی که منجر به روی کار آمدن ساسانیان شد را مورد بحث قرار دهیم خصوصاً جایگاه دینی ساسانیان با توجه به پیوندی که ساسان جد اردشیر به معبد آناهیتا داشت و سرپرستی آن را به عهده داشت و ادعای وابستگی به خاندان هخامنشی از دیگر مسایلی است که لازم می‌نماید، با توجه به اینکه اردشیر برای به دست آوردن مشروعیت لازم از آن‌ها سود جست، مورد توجه قرار بگیرد

در فصل بعد پیچیدگی و گوناگونی اوضاع اجتماعی، تقسیم جامعه ایرانی به گروه‌های اجتماعی در عصر ساسانی و دوره‌های قبل مورد بررسی قرار می‌گیرد. طبقات اجتماعی مسأله‌ای بوده که از دیرباز به وفور در نوشته‌هایی تاریخی از آن سخن به میان رفته است

در اوستا جامعه ایرانی به سه طبقه تقسیم شده است ۱ـ روحانیون ۲ـ جنگجویان ۳ـ کشاورزان. گسترش زندگی شهری،  داد و ستد و پیدایی دستگاه دیوان سالاری خواه ناخواه موجب دگرگونی‌هایی گردید که بر طبقه سوم اجتماعی تأثیر گذاشت و تفاوت آن شد که طبقه‌ای به نام دبیران به وجود بیایند و کشاورزان و صنعتگران در رتبه چهارم قرار گرفتند. به همین خاطر این فصل به طبقات اجتماعی اختصاص گرفته است. با این حال طبقه‌ی دبیران را در فصل نظام دیوانی مورد بررسی بیشتر قرار می‌دهیم، چرا که دبیران نقش مهمی در اداره امور دیوان‌ها و نوشتن نامه‌ها و اسناد مختلف در موضوع‌های گوناگون داشتند و رفته رفته کار دبیری به آن پایه از اهمیت و اعتبار رسید که در آن دوران نه تنها نسبت به طبقات دیگر برتری یافتند بلکه حتی در ردیف وزیران قرار گرفتند. ورود به این طبقه به کسانی اختصاص داشت که هم از دودمان‌های سرشناس و مورد اعتماد باشند، هم با آموزش‌های علمی و تمرین‌های عملی مهارت فنی و دانش و ادب لازم را به دست آورده و در زمره اهل رای و تدبیر درآمده و شایسته هم نشینی با بزرگان و دولتمردان گردیده باشد

در این فصل همچنین نقش مهم روحانیون خصوصاً موبدان موبد که با گذر زمان در دربار ساسانی نفوذی روز افزون یافت ، مورد بررسی قرار گرفته است

مورد دیگری که در این فصل به آن پرداخته شده طبقه جنگجویان و نقش سواره نظام و پیاده نظام در جنگ می‌باشد. در پایان طبقه کشاورزان و صنعتگران مورد توجه قرار گرفته است

پادشاهان ئساسانی برای قدرت بخشی به حکومت مرکزی و محافظت دقیق سرزمین زیر سلطه خویش سعی در تقویت دیوان ها داشتند به همین دلیل با گذشت زمان بر دامنه قدرت و مسئو لیت نهادهای دیوانی افزوده شد ؛ پادشاهان ساسانی با بهر ه گیری از نهادهای  دیوانی سلسله های پیشین در طی چندین قرن توانستند الگویی مناسب از شیوه حکومتی عرضه کنند که دیوان ها نقش اساسی را در آن ایفاء می کردند .بایسته می نماید که فصلی را به  نظام دیوانی دوره ساسانیان اختصاص داده شود. در این فصل واژه دیوان و تاسیس دیوان‌ها که به سلسله کیانی نسبت می‌دهند را مورد بررسی قرار دادیم. همچنین دیوان‌هایی چون دیوان ریاست طبقات جامعه، دیوان سپاه، دیوان رسایل، دیوان دادرسی و دیوان‌های دیگر از جمله مسایلی بودند که در این رساله مورد توجه قرار گرفتند

شایسته توجه است که دوره ساسانی به لحاظ تنوع و شمار مشاغل دیوانی و مناصب درباری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. اگرچه پیشینه‌ای این مشاغل و مناصب به دوره‌های پیشین به ویژه هخامنشیان باز می‌گردد ولی تعداد و نیز کارکرد این‌ها در دوره‌ی ساسانیان گسترش بیشتری یافت. بعدها این مشاغل به دوران اسلامی انتقال یافت. این فصل از آن جهت دارای اهمیت می‌باشد که مشاغل و مراتب رسمی و اداری و درباری را بررسی می‌کند که از این طریق می‌توان تاحدی درباره خصوصیات دیوان‌ها اطلاعات سودمندی به دست بیاوریم

آخرین فصل را به صاحب منصبان عالی مقام از آغاز دوره‌ی ساسانیان تا بهرام پنجم اختصاص دادیم. این فصل به نقش روحانیون برجسته این عصر، یعنی تنسر، کرتیر، آذرپاد مهراسپندان و مهرنرسی با توجه به اهمیت مقام و نفوذ ایشان در دربار شاهان ساسانی و نقش آن‌ها در تقویت دیانت زرتشتی خواهیم پرداخت. دراین فصل این منصب که آیا تنسر وابرسام دارایی هویتی یگانه و  یا متمایز هستند مورد بررسی قرار گرفته است

در نگارش این پژوهش معرفی نظام دیوانی دوره ساسانی مورد نظر نگارنده بوده است. با این امید که بتوانم از عهده این امر مهم با توجه به اهمیت و گستردگی آن برایم و بتوانم گامی هرچند کوچک در جهت معرفی نظام دیوانی این دوره بردارم هرچند هنوز زمینه تحقیقات زیادی در این باب باز است ولی این تحقیق به نوبه‌ی خود گره‌گشایی در این زمینه خواهد بود.

 

بخشی از منابع و مراجع پروژه فایل ورد کامل پایان‌نامه تاریخ ساسانیان؛ تحلیل سیاسی، فرهنگی و جایگاه این سلسله در تمدن ایران باستان

آشنایی و شناخت منابع و مآخذ یکی از ارکان مهم تحقیق در هر دوره تاریخی است پژوهش در هر عصری، بنا بر تقدم و تاخر آن عصر به زمان پژوهشگری، مستلزم بررسی نوع خاص از منابع،مدارک، اسناد و غیره است

مبنای این پژوهش را منابع اصلی و تحقیقات تشکیل می‌دهد. ما در اینجا به شرح منابع اصلی که در دوره اسلامی نگاشته شده می‌پردازیم و آن ها را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهیم

نامه تنسر

یکی از مهمترین اسنادی که راجع به تشکیلات عهد ساسانی باقی مانده است نامه تنسر به پادشاه طبرستان است این نامه که در تاریخ طبرستان ابن اسفندیار مندرج است ترجمه فارسی است از نسخه عربی که ابن مقفع از اصل پهلوی ترجمه کرده بود و اکنون اصل پهلوی و عین ترجمه عربی آن موجود نیست. متن این نامه را نخست دارمستتر در مجله آسیایی چاپ کرد و بعد هم مجتبی مینوی آن را در تهران به سال ۱۳۱۲ شمسی تجدید چاپ  نمود

دار مستتر دو نسخه از نامه تنسر را در دست داشت، ولی نسخه مینوی از آن ها پنجاه سال قدیمی‌تر و در بعضی موارد کامل تر بوده است

نامه تنسر گذشته از مطالب تاریخی، سیاسی و اخلاقی در بر گیرنده برخی اصول و قواعد حقوقی است که از طرف پادشاهان وضع و تدوین شده است. این مجموعه  مکاتبه‌ای است میان  هیربد بزرگ تنسر و پادشاه طبرستان که در آن  هم  پادشاه را که در اطاعت کردن از اردشیر مردد و از اوضاع سلطنت جدید بی‌اطلاع بود، به اطاعت خوانده و هم مردم زمان را پند و تعلیم داده است

به طور کلی بایستی توجه داشت که بر خلاف ادعای متن که نامه تنسر را معاصر اردشیر اول دانسته و مقررات اجتماعی و اداری ساسانیان را به آن پادشاه نسبت داده است، به موجب دلایل قطعی که از خود متن مستفاد می‌شود این نامه احتمالا در زمان انوشیروان یا در حدود آن ایام  تدوین یافته است

در این تحقیق از نسخه‌ی نامه تنسر، ترجمه مجتبی مینوی استفاده شده[۱] و مطالبی را در زمینه طبقات زمان ساسانی، انتخاب ولیعهد، آگاهی درباره مرزبانان و مسایل دیگر بدست آورده‌ایم

 

جاحظ

ابوعثمان عمروبن بحر الجاحظ معروف  به جاحظ متولد سال ۱۶۰ – ۲۵۵ ه. ق. در بصره است. مهمترین کتاب‌های وی تاج ، البیان و التبیین، المحاسن و الاضداد و کتاب الحیوان است که در این کتب اطلاعات مفیدی راجع به ایران و دوره ساسانی آمده است. از معروفترین کتاب‌های جاحظ که در این تحقیق استفاده شد کتاب تاج می‌باشد. این کتاب  در اخلاق پادشاهان و رفتار و منش آن ها نوشته شده است همچنین  قسمت مهمی از قوانین و نظاماتی که در زمان خلفای عباسی نیز  وجود داشته، در این کتاب مندرج است

تاثیر تمدن ایران عصر ساسانی و آداب ایرانیان آن دوره بر تمدن عرب مخصوصا در عصر خلفای عباسی چندان زیاد است که مؤلف کتاب در ضمن بیان خود، گاه فراموش کرده است که درباره خلفای اسلامی و عصر اسلام سخن می‌راند. چون او عادات و رسومی را بیان می‌کند که همه به ایران باستان و آئین ایرانی عهد شاهان ساسانی تعلق دارد و بسیاری از آن عادات و رسوم نیز با دین اسلام موافقت و تجانس ندارد. با این حال جاحظ همه آن آداب و رسوم را در زمره اخلاق و آداب عصر اسلامی آورده است. به همین سبب می‌توان گفت که به احتمال زیاد، در تالیف این کتاب، از منابعی استفاده کرده که در زمان خلفای عباسی آن ها را از زبان پهلوی به عربی ترجمه کرده بودند. امکان دارد که کتاب تاج (تاج کسری) که یکی از آثار دوره ساسانی بوده و توسط ابن مقفع به عربی ترجمه شده است . از منابع مهم جاحظ در تدوین کتاب تاج بوده است

کتاب تاج از لحاظ اخلاق، آداب، حکمت مدنی، طرز سیاست عصر ساسانی و سایر مواد تاریخی سرآمد تمام کتبی است که از آن دوره  بازمانده است

نسخه‌ای که در این تحقیق استفاده شد. کتاب تاج، ترجمه حبیب الله نوبخت می‌باشد[۲].که از آن  در زمینه های طبقات ساسانیان، مناصب و مشاغل دیوانی، آداب بار یافتن به حضور پادشاه، مجازات پادشاه، دادرسی‌ها و دیوآن ها از و غیره مطالبی بدست آورده‌ایم

بلاذری 

ابوالعباس احمد بن یحیی بن جابربن داودبلاذری بغدادی متوفی در سال ۲۷۹ ه.ق می‌باشد. از تالیفات مهم او فتوح البلدان است. بنا به عقیده مسعودی فتوح البلدان یکی از مهمترین منابع درباره تاریخ فتوحات عرب است. به احتمال زیاد بلاذری قسمتی از اطلاعات خود را که در منابع دیگر وجود ندارد از ابوعبیده معمر بن المثنی که آشنایی کامل نسبت به تاریخ داشته، گرفته است. و این کتاب درباره دوره ساسانیان اطلاعات مفیدی می‌دهد

در کتاب فتوح البلدان روایتی نقل شده که از آن می توان درباره گردش کار در دبیرخانه دولت ساسانی از هنگامی که به صدورنامه یا فرمانی حاجت می‌افتاد تا وقتی که آن نامه یا فرمان آماده می شد و از دبیرخانه صادر می‌گردید و نیز   قسمت‌های مختلف آن دیوان (دبیرخانه) و صاحب مناصب مهم  آن اطلاعاتی بدست آورد. نسخه ای که دراین تحقیق استفاده شد ، کتاب فتوح البلدان ، ترجمه آذرتاش آذرنوش می باشد .[۳]

[۱] – نامه تنسر، ترجمه ابن اسفندیار ، به کوشش  مجتبی مینوی ، چاپخانه مجلس ، تهران ،۱۳۱۱،

[۲] – جاحظ ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ ، تاج ، ترجمه حبیب الله نوبخت ، چاپ تابان ، تهران ، بی تا

۱ – بلاذری ، احمد بن یحی ، فتوح البلدان ، ترجمه آذرتاش آذرنوش ، سروش ، تهران ،