فایل ورد کامل مقاله اخلاق در قرآن؛ تحلیل دینی و فلسفی آموزه‌های اخلاقی و نقش آن‌ها در تربیت انسان

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله اخلاق در قرآن؛ تحلیل دینی و فلسفی آموزه‌های اخلاقی و نقش آن‌ها در تربیت انسان دارای ۴۶ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله اخلاق در قرآن؛ تحلیل دینی و فلسفی آموزه‌های اخلاقی و نقش آن‌ها در تربیت انسان  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی فایل ورد کامل مقاله اخلاق در قرآن؛ تحلیل دینی و فلسفی آموزه‌های اخلاقی و نقش آن‌ها در تربیت انسان،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن فایل ورد کامل مقاله اخلاق در قرآن؛ تحلیل دینی و فلسفی آموزه‌های اخلاقی و نقش آن‌ها در تربیت انسان :

مقدمه
مسائل اخلاقى در هر زمان از اهمّیّت فوق العاده اى برخوردار بوده، ولى در عصر و زمان ما اهمّیّت ویژه اى دارد، زیرا:
۱ ـ از یک سو عوامل و انگیزه هاى فساد و انحراف در عصر ما از هر زمانى بیشتر است و اگر در گذشته براى تهیّه مقدّمات بسیارى از مفاسد اخلاقى هزینه ها و زحمتها لازم بود در زمان ما از برکت پیشرفت صنایع بشرى همه چیز در همه جا و در دسترس همه کس قرار گرفته است!

۲ ـ از سوى دیگر، با توجّه به این که عصر ما عصر بزرگ شدن مقیاسهاست و آنچه در گذشته بطور محدود انجام مى گرفت در عصر ما به صورت نامحدود انجام مى گیرد، قتل و کشتار انسانها به برکت وسائل کشتار جمعى، و مفاسد اخلاقى دیگر به کمک فیلمهاى مبتذلى که از ماهواره ها در سراسر دنیا منتشر مى شود و اخیراً که به برکت «اینترنت» هرگونه اطّلاعات مضر در اختیار تمام مردم دنیا قرار مى گیرد، مفاسد اخلاقى بسیار گسترش پیدا کرده و مرزها را در هم شکسته و تا اقصا نقاط جهان پیش مى رود تا آنجا که صداى بنیانگذاران مفاسد اخلاقى نیز درآمده است.

اگر در گذشته تولید موادّ مخدّر در یک نقطه، یک روستا و حدّاکثر شهرهاى مجاور را آلوده مى کرد امروز به کمک سوداگران مرگ به سراسر دنیا کشیده مى شود.
۳ ـ از سوى سوم، همان گونه که علوم و دانشهاى مفید و سازنده در زمینه هاى مختلف پزشکى و صنایع و شؤون دیگر حیات بشرى گسترش فوق العاده اى پیدا کرده، علوم شیطانى و راهکارهاى وصول به مسائل غیرانسانى و غیراخلاقى نیز به مراتب گسترده تر از سابق شده است به گونه اى که به دارندگان فساد اخلاق اجازه مى دهد از طرق مرموزتر و پیچیده تر و گاه ساده تر و آسانتر به مقصود خود برسند.

در چنین شرایطى توجّه به مسائل اخلاقى و علم اخلاق از هر زمانى ضرورى تر به نظر مى رسد و هرگاه نسبت به آن کوتاهى شود فاجعه یا فاجعه هایى در انتظار است.
اندیشمندان دلسوز و عالمان آگاه باید همگى دست به دست هم دهند و براى گسترش اخلاق در دنیاى امروز که اخلاق به خطر افتاده تا آن حد که بعضى آن را بکلّى انکار کرده یا غیر ضرورى دانسته اند و بعضى دیگر هر کار و خصلتى که انسان را به خواسته سیاسى اش برساند اخلاق شمرده اند، تمام تلاش و کوشش خود را به کار گیرند.
خوشبختانه ما مسلمانان منبع عظیمى مثل قرآن مجید در دست داریم که مملوّ است از بحثهاى عمیق اخلاقى که در هیچ منبع دینى دیگرى در جهان یافت نمى شود.
اهمّیّت بحثهاى اخلاقى

اشاره
این بحث از مهمترین مباحث قرآنى است، و از یک نظر مهمترین هدف انبیاى الهى را تشکیل مى دهد، زیرا بدون اخلاق نه دین براى مردم مفهومى دارد، و نه دنیاى آنها سامان مى یابد; همان گونه که گفته اند:

اقوام روزگار به اخلاق زنده اند قومى که گشت فاقد اخلاق مردنى است! اصولا زمانى انسان شایسته نام انسان است که داراى اخلاق انسانى باشد و در غیر این صورت حیوان خطرناکى است که با استفاده از هوش سرشار انسانى همه چیز را ویران مى کند، و به آتش مى کشد; براى رسیدن به منافع نامشروع مادّى جنگ به پا مى کند، و براى فروش جنگ افزارهاى ویرانگر تخم تفرقه و نفاق مى پاشد، و بى گناهان را به خاک و خون مى کشد!

آرى! او ممکن است به ظاهر متمدّن باشد ولى در این حال حیوان خوش علفى است، که نه حلال را مى شناسد و نه حرام را! نه فرقى میان ظلم و عدالت قائل است و نه تفاوتى در میان ظالم و مظلوم!

با این اشاره به سراغ قرآن مى رویم و این حقیقت را از زبان قرآن مى شنویم; در آیات زیر دقّت کنید:
۱ ـ هُوَ الَّذى بَعَثَ فِى الاُمّیینَ رَسُولا مِنهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَالْحِکْمَهَ وَ اِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفى ضَلال مُبین (سوره جمعه، آیه ۲)
۲ ـ لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ اِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولا مِنْ اَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ اِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفى ضَلال مُبین (سوره آل عمران، ۱۶۴)

۳ ـ کَما اَرْسَلْنا فیکُمْ رَسُولا مِنْکُم یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِنا وَ یُزَکّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ (سوره بقره، آیه ۱۵۱)
۴ ـ رَبَّنا وَ ابْعَثْ فیهِمْ رَسُولا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یُزَکّیهِمْ اِنَّکَ اَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ (سوره بقره، آیه ۱۲۹)
۵ ـ قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَکّیها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّیها (سوره شمس، آیات ۹ و ۱۰)
۶ ـ قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَکّى وَ ذَکَرَ اسْمَ ربّـِهِ فَصَلّى (سوره اعلى، آیات ۱۴ و ۱۵)
۷ ـ وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَهَ اَنِ اشْکُرْ لِلّهِ (سوره لقمان، آیه ۱۲)

ترجمه:
۱ ـ او کسى است که در میان جمعیّت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها مى خواند و آنها را تزکیه مى کند و به آنان کتاب و حکمت مى آموزد هرچند پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند!
۲ ـ خداوند بر مؤمنان منّت نهاد (و نعمت بزرگى بخشید) هنگامى که در میان آنها پیامبرى از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنها بخواند، و آنان را پاک کند و کتاب و حکمت به آنها بیاموزد، هرچند پیش از آن، در گمراهى آشکارى بودند.

۳ ـ همان گونه (که با تغییر قبله نعمت خود را بر شما ارزانى داشتیم) رسولى از خودتان در میانتان فرستادیم، تا آیات ما را بر شما بخواند، و شما را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد، و آنچه را نمى دانستید، به شما یاد دهد.
۴ ـ پروردگارا ! در میان آنها پیامبرى از خودشان برانگیز! تا آیات تو را بر آنان بخواند، و آنها را کتاب و حکمت بیاموزد و پاکیزه کند، زیرا تو توانا و حکیمى (و بر این کار قادرى)!
۵ ـ هرکس نفس خود را پاک و تزکیه کرد، رستگار شد ـ و آن کس که نفس خویش را با
معصیت و گناه آلوده ساخت، نومید و محروم گشت!

۶ ـ به یقین کسى که پاکى جست (و خود را تزکیه کرد) رستگار شد ـ و (آن کس) نام پروردگارش را یاد کرد، سپس نماز خواند!
۷ ـ ما به لقمان حکمت (ایمان و اخلاق) آموختیم (و به او گفتیم) شکر خدا را به جا آور!
چهار آیه نخستین در واقع یک حقیقت را دنبال مى کند، و آن این که یکى از اهداف اصلى بعثت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) تزکیه نفوس و تربیت انسانها و پرورش اخلاق حسنه بوده است; حتّى مى توان گفت تلاوت آیات الهى و تعلیم کتاب و حکمت که در نخستین آیه آمده، مقدّمه اى است براى مسأله تزکیه نفوس و تربیت انسانها; همان چیزى که هدف اصلى علم اخلاق را تشکیل مى دهد.

شاید به همین دلیل «تزکیه» در سه آیه بر «تعلیم» پیشى گرفته است، چرا که هدف اصلى و نهائى «تزکیه» است هرچند در عمل «تعلیم» مقدّم بر آن مى باشد.
و اگر در یک آیه دیگر «تعلیم» بر «تزکیه اخلاق» پیشى گرفته، ناظر به ترتیب طبیعى و خارجى آن است، که معمولا «تعلیم» مقدّمه اى است براى «تربیت و تزکیه»; بنابراین، آیه اوّل و آیه اخیر هر کدام به یکى از ابعاد این مسأله مى نگرد. (دقّت کنید)

این احتمال در تفسیر آیات چهارگانه فوق نیز دور نیست که منظور از این تقدیم و تأخیر این است که این دو (تعلیم و تربیت) در یکدیگر تأثیر متقابل دارند; یعنى، همان گونه که آموزشهاى صحیح سبب بالا بردن سطح اخلاق و تزکیه نفوس مى شود، وجود فضائل اخلاقى در انسان نیز سبب بالابردن سطح علم و دانش اوست; چرا که انسان وقتى مى تواند به حقیقت علم برسد که از «لجاجت» و «کبر» و «خودپرستى» و «تعصّب کورکورانه» که سدّ راه پیشرفتهاى علمى است خالى باشد، در غیر این صورت این گونه مفاسد اخلاقى حجابى بر چشم و دل او مى افکند که نتواند چهره حق را آن چنان که هست مشاهده کند و طبعاً از قبول آن وا مى ماند.

این نکات نیز در آیات چهارگانه فوق قابل دقّت است:
در اوّلین آیه، قیام پیغمبرى که معلّم اخلاق است به عنوان یکى از نشانه هاى خداوند ذکر شده، و نقطه مقابل «تعلیم و تربیت» را «ضلال مبین» و گمراهى آشکار شمرده است (وَ اِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفى ضَلال مُبِین) و این نهایت اهتمام قرآن را به اخلاق نشان مى دهد.
در دومین آیه، بعثت پیامبرى که مربّى اخلاقى و معلّم کتاب و حکمت است به عنوان منّتى بزرگ و نعمتى عظیم از ناحیه خداوند شمرده است; این نیز دلیل دیگرى بر اهمّیّت اخلاق است.

در سومین آیه که بعد از آیات تغییر قبله (از بیت المقدّس به کعبه) آمده و این تحوّل را یک نعمت بزرگ الهى مى شمرد، مى فرماید: این نعمت همانند اصل نعمت قیام پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) است که با هدف تعلیم و تربیت و تهذیب نفوس و آموزش امورى که وصول انسان به آن از طرق عادى امکان پذیر نبود انجام گرفته است(۱).

نکته دیگرى که در چهارمین آیه قابل دقّت است، این است که در این جا با تقاضاى ابراهیم و دعاى او در پیشگاه خدا روبه رو مى شویم; او بعد از بناى کعبه و فراغت از این امر مهمّ الهى، دعاهایى مى کند که یکى از مهمترین آنها تقاضاى به وجود آمدن امّت مسلمانى از «ذریّه» اوست، و بعثت پیامبرى که کار او تعلیم کتاب و حکمت و تربیت و تزکیه نفوس باشد.
این نکته نیز در پنجمین آیه جلب توجّه مى کند که قرآن پس از ذکر طولانى ترین سوگندها که مجموعه اى از یازده سوگند مهم به خالق و مخلوق و زمین و آسمان و ماه و خورشید و نفوس انسانى است، مى گوید: «آن کس که نفس خویش را تزکیه کند رستگار شده، و آن کس که آن را آلوده سازد مأیوس و ناامید گشته است! (قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَکّاها وَقَدْ خابَ مَنْ دَسّاها)».

این تأکیدهاى پى در پى و بى نظیر دلیل روشنى است بر اهمّیّتى که قرآن مجید براى پرورش اخلاق و تزکیه نفوس قائل است، و گویى همه ارزشها را در این ارزش بزرگ
۱ در جمله «وَ یُعَلّمِکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَموُنَ» به شما امورى تعلیم مى دهد که امکان نداشت خودتان آن را بدانید!» دقّت کنید که سخن از تعلیم علومى به میان مى آورد که وصول به آن براى انسان از غیر طریق وحى غیر ممکن است!

خلاصه مى کند، و فلاح و رستگارى و نجات را در آن مى شمرد.
همین معنى با مختصر تفاوتى در آیه ششم آمده و جالب این که «تزکیه اخلاق» در آن مقدّم بر نماز و یاد خدا ذکر شده که اگر تزکیه نفس و پاکى دل و صفاى روح در پرتو فضائل اخلاقى نباشد، نه ذکر خدا به جائى مى رسد و نه نماز روحانیّتى به بار مى آورد.
و بالاخره در آخرین آیه، از معلّم بزرگ اخلاق یعنى لقمان سخن مى گوید و از علم اخلاق به «حکمت» تعبیر مى کند و مى گوید: «ما (موهبت بزرگ) حکمت را به لقمان دادیم، سپس به او دستور دادیم که شکر خدا را در برابر این نعمت بزرگ به جا آورد!(وَلَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَهَ اَنِ اشْکُرْلِلّهِ)».

با توجّه به این که ویژگى «لقمان حکیم» آن چنان که از آیات سوره لقمان استفاده مى شود تربیت نفوس و پرورش اخلاق بوده است بخوبى روشن مى شود که منظور از «حکمت» در این جا همان «حکمت عملى» و آموزشهایى است که منتهى به آن مى شود یعنى «تعلیم» براى «تربیت»!
باید توجّه داشت که حکمت همان گونه که بارها گفته ایم در اصل به معنى «لجام» اسب و مانند آن است; سپس به هر «امر بازدارنده» اطلاق شده است، و از آنجا که علوم و دانشها و همچنین فضائل اخلاقى انسان را از بدیها و کژیها باز مى دارد، این واژه بر آن اطلاق شده است.
نتیجه

آنچه از آیات بالا استفاده مى شود اهتمام فوق العاده قرآن مجید به مسائل اخلاقى و تهذیب نفوس به عنوان یک مسأله اساسى و زیربنایى است که برنامه هاى دیگر از آن نشأت مى گیرد; و به تعبیر دیگر، بر تمام احکام و قوانین اسلامى سایه افکنده است.
آرى! تکامل اخلاقى در فرد و جامعه، مهمترین هدفى است که ادیان آسمانى بر آن تکیه مى کنند، و ریشه همه اصلاحات اجتماعى و وسیله مبارزه با مفاسد و پدیده هاى ناهنجار مى شمرند.

۱ ـ تعریف علم اخلاق
در این جا لازم است قبل از هر چیز به سراغ تعریف اخلاق برویم; «اخلاق» جمع «خُلْق» (بر وزن قُفل) و «خُلُق». (بر وزن افق) مى باشد، به گفته «راغب» در کتاب «مفردات»، این دو واژه در اصل به یک ریشه باز مى گردد، خَلْق به معنى هیئت و شکل و صورتى است که انسان با چشم مى بیند و خُلْق به معنى قوا و سجایا و صفات درونى است که با چشم دل دیده مى شود.بنابراین مى توان گفت: «اخلاق مجموعه صفات روحى و باطنى انسان است» و به گفته بعضى از دانشمندان، گاه به بعضى از اعمال و رفتارى که از خلقیات درونى انسان ناشى مى شود، نیز اخلاق گفته مى شود (اوّلى اخلاق صفاتى است و دومى اخلاق رفتارى).

«اخلاق» را از طریق آثارش نیز مى توان تعریف کرد، و آن این که «گاه فعلى که از انسان سر مى زند، شکل مستمرّى ندارد; ولى هنگامى که کارى بطور مستمر از کسى سر مى زند (مانند امساک در بذل و بخشش و کمک به دیگران) دلیل به این است که یک ریشه درونى و باطنى در اعماق جان و روح او دارد، آن ریشه را خلق و اخلاق مى نامند.
اینجاست که «ابن مِسکَوَیه» در کتاب «تَهْذیبُ الاَْخْلاقِ وَتَطْهیرُ الاَْعْراقِ»، مى گوید: «خُلق همان حالت نفسانى است که انسان را به انجام کارهایى دعوت مى کند بى آن که نیاز به تفکّر و اندیشه داشته باشد.»

همین معنى را مرحوم فیض کاشانى در کتاب «حقایق» آورده است، آنجا که مى گوید: «بدان که خوى عبارت است از هیئتى استوار با نفس که افعال به آسانى و بدون نیاز به فکر و اندیشه از آن صادر مى شود.»
و به همین دلیل اخلاق را به دو بخش تقسیم مى کنند: «ملکاتى که سرچشمه پدید آمدن کارهاى نیکو است و اخلاق خوب و ملکات فضیله نامیده مى شود، و آنها که منشاَ اعمال بد است و به آن اخلاق بد و ملکات رذیله مى گویند.

و نیز از همین جا مى توان علم اخلاق را چنین تعریف کرد: «اخلاق علمى است که از ملکات و صفات خوب و بد و ریشه ها و آثار آن سخن مى گوید» و به تعبیر دیگر، «سرچشمه هاى اکتساب این صفات نیک و راه مبارزه با صفات بد و آثار هر یک را در فرد و جامعه مورد بررسى قرار مى دهد».
البتّه همانطور که گفته شد، گاه به آثار عملى و افعال ناشى از این صفات نیز واژه «اخلاق» اطلاق مى شود; مثلا، اگر کسى پیوسته آثار خشم و عصبانیّت نشان مى دهد به او مى گویند: این اخلاق بدى است، و بعکس هنگامى که بذل و بخشش مى کند مى گویند:

این اخلاق خوبى است که فلان کس دارد; در واقع این دو، علّت و معلول یکدیگرند که نام یکى بر دیگرى اطلاق مى شود.
بعضى از غربیها نیز علم اخلاق را چنان تعریف کرده اند که از نظر نتیجه با تعریفهایى که ما مى کنیم یکسان است، از جمله در کتاب «فلسفه اخلاق» از یکى از فلاسفه غرب به نام «ژکس» مى خوانیم که مى گوید: «علم اخلاق عبارت است از تحقیق در رفتار آدمى به آن گونه که باید باشد.»(۱)
در حالى که بعضى دیگر که بینشهاى متفاوتى دارند (مانند فولکیه) در تعریف علم اخلاق مى گوید: «مجموع قوانین رفتار که انسان به واسطه مراعات آن مى تواند به هدفش برسد، علم اخلاق است.»(۲)

این سخن کسانى است که براى ارزشهاى والاى انسانى اهمّیّت خاصّى قائل نیستند بلکه از نظر آنان رسیدن به هدف (هر چه باشد) مطرح است; و اخلاق از نظر آنها چیزى جز اسباب وصول به هدف نیست!
اصول مسائل اخلاقى در قرآن

قبل از ورود در این بحث لازم است یک نگاه اجمالى به اصول مسائل اخلاقى در مکتبهاى دیگر بیندازیم.
۱ ـ گروهى از فلاسفه قدیم که از بنیانگذاران علم اخلاق محسوب مى شوند، براى اخلاق اصول چهارگانه قائل بودند; و به تعبیر دیگر، فضائل اخلاقى را در چهار اصل خلاصه کرده اند:
۱ ـ حکمت
۲ ـ عفّت
۳ ـ شجاعت
۴ ـ عدالت

و گاه خداپرستى را هم به آن ضمیمه کرده و آن را به پنج اصل رسانده اند.
بنیانگذار این مکتب را «سقراط» مى توان شمرد; او معتقد بود:

«نیکوکارى (و اخلاق) بسته به تشخیص نیک و بد (یعنى دانائى) است، و فضیلت بطور مطلق جز دانش و حکمت چیزى نیست; امّا دانش چون در مورد ترس و بى باکى، یعنى آگاهى بر این که از چه چیز باید ترسید، و از چه چیز باید نترسید ملاحظه شود، «شجاعت» است، و هرگاه درباره تمنّاهاى نفسانى به کار رود «عفّت» خوانده مى شود، و هرگاه علم به قواعدى که حاکم بر روابط مردم نسبت به یکدیگر است منظور گردد
«عدالت» است، و اگر وظائف انسان نسبت به خالق در نظر گرفته شود «دیندارى و خداپرستى» است. این فضائل پنجگانه، یعنى حکمت، شجاعت، عفّت، عدالت و خداپرستى، اصول نخستینِ اخلاق سقراطى است.»

بسیارى از دانشمندان اسلام که درباره علم اخلاق کتاب نوشته یا بحثهایى داشته اند، این اصول چهارگانه یا پنجگانه را پذیرفته و دقّتهاى بیشترى روى آن به عمل آورده، و پایه هاى محکمترى براى آن چیده اند، و آن را مبناى نگرشهاى اخلاقى خود در همه زمینه ها قرار داده اند.

آنها در نگرش تازه خود به این اصول مى گویند:
نفس و روح انسان داراى سه قوّه است:
۱ ـ قوّه «ادراک» و تشخیص حقایق
۲ ـ جاذبه یا نیروى جلب منافع و به تعبیر دیگر «شهوت» (البتّه نه شهوت جنسى فقط، بلکه هرگونه خواسته اى به معنى وسیع کلمه).
۳ ـ نیروى دافعه و به تعبیر دیگر «غضب».

سپس اعتدال هر یک از سه قوّه را یکى از فضائل اخلاقى دانسته اند که به ترتیب «حکمت» و «عفّت» و «شجاعت» نامیده اند.
سپس افزوده اند: هرگاه نیروى شهوت و غضب در اختیار قوّه ادراک و تمیز نیک و بد قرار گیرد، «عدالت» حاصل مى شود که اصل چهارم است.
به تعبیر دیگر، تعادل هریک از قواى سه گانه مزبور به تنهائى فضیلتى است که حکمت و عفّت و شجاعت نام دارد، و ترکیب آنها با یکدیگر، یعنى تبعیّت شهوت و غضب از نیروى ادراک، فضیلت دیگرى محسوب مى شود که عدالت نام دارد; چرا که بسیار مى شود، انسان، شجاعت که حدّ اعتدال نیروى غضب است دارد ولى آن را بجا مصرف نمى کند(مثل این که آن را درجنگهاى بیهوده و بى هدف به کار مى گیرد، دراینجا شجاعت وجود دارد ولى عدالت نیست، امّا اگر این صفت فضیلت (شجاعت) در راه یک هدف
عالى و عقلانى به کار گرفته شود، یعنى با حکمت آمیخته گردد، عدالت به وجود مى آید.

به این ترتیب، این گروه از دانشمندان اسلام، تمام فضائل و صفات برجسته انسانى را زیر پوشش یکى از این چهار اصل قرار داده اند، و عقیده دارند فضیلتى نیست جز این که تحت یکى از این چهار عنوان جاى مى گیرد; و بعکس، رذائل همواره در طرف افراط و تفریط یکى از این چهار فضیلت است.
براى توضیح بیشتر درباره این مکتب اخلاقى به کتاب «احیاءالعلوم» و «محجّه البیضاء» و سایر کتب معروف اخلاقى مراجعه شود.
نقد و بررسى

تقسیم فضائل به چهار شاخه اصلى که در تحلیل بالا آمده بر خلاف آنچه در ابتدا به نظر مى رسد، ریشه اسلامى مسلّمى ندارد; بلکه نتیجه تحلیلهایى است که دانشمندان اسلام از کلمات حکماى یونان گرفته و آن را تکمیل کرده اند، هر چند در بعضى از روایات مرسله اشاره اى به آن دیده مى شود.
در روایتى که به على(علیه السلام) نسبت داده شده است چنین مى خوانیم:
«اَلْفَضائِلُ اَرْبَعَهُ اَجْناس: اَحَدُها اَلْحِکْمَهُ وَقِوامُها فِى الْفِکْرَهِ، وَالثّانى اَلْعِفَّهُ وَقِوامُها فِى الشَّهْوَهِ، وَالثّالِثُ اَلْقُوَّهُ وَقِوامُها فِى الْغَضَبِ، وَالرّابِعُ اَلْعَدْلُ وَقِوامُهُ فى اِعْتِدالِ قُوى النَّفْسِ; فضائل چهار نوع است: یکى از آنها حکمت است که ریشه آن در تفکّر مى باشد، دومى عفّت است که اساس آن شهوت است، سومى قوّت است و اساس آن در غضب است، و چهارمى عدالت است و ریشه آن در اعتدال قواى نفسانیّه مى باشد.»

این حدیث گرچه هماهنگى کامل با تقسیمات چهارگانه علماى اخلاق ندارد، ولى نزدیک به آن مى باشد; و همان گونه که در بالا آمد حدیث، مرسل است و از نظر سند خالى از اشکال نیست.
به هر حال، آنچه به علماى اخلاق یا حکماى یونان در این تقسیم چهارگانه ایراد مى شود، جهات زیر است:
۱ ـ پـاره اى از ملکات اخـلاقى را ـ که به یقین جزء فضائل است ـ به زحمت مى توان در این چهار اصل جاى داد; مثلا، «حسـن ظن یا خوشبینى» یکى از فضـائل است و نقطـه مقابل آن «بدبینى و بدگمانى و سوءظن» است، اگر بنا باشد در شاخه هاى بالا جا بگیـرد، باید در شـاخه حکمت واقع شود، در حالى که حسن ظن را نمى توان جزء حکـمت شمـرد; زیـرا خوشبینى و حسـن ظـن با تشخیص صحیح نسبت به واقعیّات «دوتا است» بلکه گاه به روشنى از آن جـدا مى شود، به این معنى که قـرائن ظنّـى بر صـدور گناه و خطا از کسى آشکار باشد ولى به حسن ظن و خوشبینى آنها را نادیده مى گیرد.

همچنین صبر در برابر مصائب و شکر در مقابل نعمتها، بى شک از فضائل است; در حالى که نه مى توان آنها را در قوّه تشخیص و ادراک جاى داد، و نه در مسأله جذب منافع یا دفع مضار، بخصوص اگر شخص صابر و شاکر براى ارزش ذاتى این صفات پایبند به آن باشد، نه براى منافعى که در آینده از آنها عاید مى شود.
و نیز شاید کم نباشد صفات دیگرى که جزء فضائل است و به زحمت مى توان آنها را در آن شاخه هاى چهارگانه قرار داد.

۲ ـ «حکمت» را جزء اصول فضائل اخلاقى و افراط و تفریط در آن را جزء رذائل اخلاقى شمرده اند، در حالى که حکمت، بازگشت به تشخیص واقعیّتها مى کند و اخلاق مربوط به عواطف و غرائز و ملکات نفس است نه ادراکات عقل، و لذا هرگز در مورد افراد خوش فکر تعبیر به حسن اخلاق نمى شود.
اخلاق مى تواند ابزارى براى عقل بوده باشد ولى عقل و درک خوب جزء اخلاق نیست; یا به تعبیر دیـگر، عقل و قـوّه ادراک راهنماى عـواطف و غرائز انسـان است، و بـه آنها شـکل مى دهد و اخلاق کیفیّتـهایى است که بر این غرائـز و امیـال عارض مى گـردد.

۳ ـ اصرار بر این که همیشه فضائل اخلاقى، حدّ وسط در میان افراط و تفریط است نیز صحیح به نظر نمى رسد، هرچند غالباً چنین است، زیرا مواردى پیدا مى کنیم که افراطى
براى آن وجود ندارد; مثلا، قوّه عقلیّه هر چه بیشتر باشد بهتر است، و افراطى براى آن تصوّر نمى شود; و این که «جربزه» را افراط در قوّه عقلیّه گرفته اند صحیح نیست، زیرا «جربزه» از کثرت فهم و هوش ناشى نمى شود، بلکه نوعى کجروى و انحراف و اشتباه در مسائل به خاطر عجله در قضاوت یا مانند آن است.

پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) از نظر قدرت عقل و فکر به قدرى بالا بود که از ایشان تعبیر به عقل کل مى شود، آیا این بر خلاف فضیلت است!
درست است که عقل و هوش فراوان گاه سبب درد و رنجهایى مى شود که افراد بى خبر و غافل و ناآگاه از آن آسوده اند ولى به هر حال جزء فضائل محسوب مى شود.
همچنین «عدالت» را جزء فضائل اخلاقى شمردند و افراط و تفریط آن را «ظلم» و انظلام (پذیرش ظلم) مى دانند در حالى که قبول ظلم و تن در دادن به آن هرگز افراط در عدالت نیست، و از مقوله دیگرى محسوب مى شود.

بنابراین، مسأله حدّ وسط بودن صفات فضیلت در برابر افراط و تفریطهاى صفات رذیلت گرچه در غالب موارد قابل قبول است، امّا هرگز نمى توان آن را یک حکم عام شمرد، و آن را به عنوان یک اصل اساسى در بحثهاى اخلاقى پذیرفت.
نتیجه: اصول چهارگانه اى که قدماء براى اخلاق شمرده اند و در واقع تکمیلى است بر آنچه فلاسفه یونان قدیم داشته اند، نمى تواند به عنوان یک الگوى جامع براى تقسیم صفات اخلاقى شمرده شود، هر چند نسبت به بسیارى از مسائل اخلاقى صادق است.
بازگشت به اصول اخلاقى در قرآن

اکنون به بررسى اصول اخلاقى در قرآن باز مى گردیم. مى دانیم قرآن مجید به صورت یک کتاب کلاسیک تنظیم نشده که فصول و ابواب و مباحثى به شکل این گونه کتابها داشته باشد، بلکه مجموعه اى از وحى آسمانى است که به تدریج و بر حسب نیازها و ضرورتها نازل شده است، ولى مى توان آن را با استفاده از روش تفسیر موضوعى در چنین قالبهایى ریخت.
از تقسیم هایى که از مجموع آیات قرآن استفاده مى شود این است که اصول اخلاق را مى توان در چهار بخش خلاصه کرد:
۱ ـ مسائل اخلاقى در ارتباط با خالق
۲ ـ مسائل اخلاقى در ارتباط با خلق
۳ ـ مسائل اخلاقى در ارتباط با خویشتن
۴ ـ مسائل اخلاقى در ارتباط با جهان آفرینش و طبیعت

مسأله شکرگزارى (شکر منعم) و خضوع در مقابل خداوند و رضا و تسلیم در برابر فرمان او و مانند اینها، جزء گروه اوّل است.
تواضع و فروتنى، ایثار و فداکارى، محبّت و حسن خلق، همدردى و همدلى و مانند آن، از گروه دوم مى باشد.
پاکسازى قلب از هرگونه ناپاکى و آلودگى، و مدارا با خویشتن در برابر تحمیل و فشار بر خود و امثال آن، از گروه سوم است.
عدم اسراف و تبذیر و تخریب مواهب الهى و مانند آن، از گروه چهارم است.

همه این اصول چهارگانه، شاخه هایى در قرآن مجید دارد که در بحثهاى موضوعى آینده در تک تک مباحث اخلاقى به آن اشاره خواهد شد.
البتّه این شعب چهارگانه با شعب چهارگانه اى که در کتاب «اسفار» فیلسوف معروف «ملاّصدرا شیرازى» و پیروان مکتب او آمده است، متفاوت است. آنها مطابق روش معروف خود که انسان را در مسیر سعادت به مسافرى تشبیه مى کنند و مسائل خودسازى را به سیر و سلوک تعبیر مى نمایند، براى انسان چهار سفر قائل شده اند:
او مى گوید سالکان از عرفا و اولیاء اللّه چهار سفر دارند:

۱ ـ سفر از خلق به سوى حق (السّفر من الخلق الى الحقّ)
۲ ـ سفر به حق در حق (السّفر بالحقّ فى الحقّ)
۳ ـ سفر از حق به سوى خلق به وسیله حق (السّفر من الحقّ الى الخلق بالحقّ)
۴ ـ سفر به حق در خلق (السّفر بالحقّ فى الخلق)

ناگفته پیداست که این سفرهاى اربعه یا مراحل چهارگانه خودسازى و سیر و سلوک الى اللّه، راه دیگرى را مى پیماید، هر چند شباهتهایى در پاره اى از قسمتها میان آن و شاخه هاى چهارگانه اخلاق که در سابق به آن اشاره کردیم وجود دارد.

در قرآن مجید مجموعه آیاتى وجود دارد که به نظر مى رسد اصول کلّى اخلاق در آن ترسیم شده است.از جمله، مجموعه آیات سوره لقمان است، که از این آیه شروع مى شود:
«وَلَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَهَ اَنِ اشْکُرْلِلّهِ; ما به لقمان حکمت بخشیدیم (و به او الهام کردیم) شکر خدا را به جاى آور!» (سوره لقمان، آیه ۱۲)
در زمینه معارف و عقائد، نخست سخن از شکر منعم مى گوید، و مى دانیم مسأله شکر منعم، نخستین گام در طریق شناخت خداست; و به تعبیر دیگر ـ همان گونه که علماى علم عقائد و کلام تصریح کرده اند ـ انگیزه حرکت به سوى شناخت خداوند همان مسأله شکر نعمت است; چرا که انسان، هنگامى که چشم باز مى کند خود را غرق نعمتهاى فراوانى مى بیند، و بلافاصله وجدان او وى را به شناخت بخشنده نعمت دعوت مى کند، و این آغاز راه براى معرفه اللّه است.

سپس به سراغ مسأله توحید مى رود، و با صراحت مى گوید: «لاتُشْرِکْ بِاللّهِ اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیِمٌ; چیزى را همتاى خدا قرار نده که شرک ظلم عظیمى است!»
و در مرحله دیگر، سخن از معاد مى گوید که دومین پایه مهمّ معارف دینى است; مى گوید: «یابُنَىَّ اِنَّها اِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّه مِنْ خَرْدَل فَتَکُنْ فِى صَخْرَه اَوْ فِى السَّمواتِ اَوْ فِى الاَْرْضِ یَأْتِ بِها اللّهُ; پسرم! اگر به اندازه سنگینى دانه خردلى (عمل نیک یا بد) باشد و در دل سنگى یا گوشه اى از آسمانها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را (در قیامت براى حساب) حاضر مى سازد!» (سوره لقمان، آیه ۱۶)

سپس به اصول اساسى اخلاق و حکمت عملى پرداخته و به امور زیر اشاره مى کند:
۱ ـ مسأله احترام نسبت به پدر و مادر، و شکرگزارى از آنها به دنبال شکر پروردگار (وَوَصَّیْنا اْلاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ;. اَنِ اشْکُرْلى وَلِوالِدَیْکَ) (سوره لقمان، آیه ۱۴)
۲ ـ اهمیّت دادن به نماز و رابطه با پروردگار و نیایش و خضوع در برابر او (اَقِمِ الصَّلوهَ) (سوره لقمان، آیه ۱۷)
۳ ـ امر به معروف و نهى از منکر (وَاْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ) (سوره لقمان، آیه ۱۷)
۴ ـ صبر و شکیبایى در مقابل حوادث تلخ زندگى (وَاصْبِرْ عَلى ما اَصابَکَ) (سوره لقمان، آیه ۱۷)

۵ ـ حسن خلق در برابر مردم (وَلاتُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنّاسِ) (سوره لقمان، آیه ۱۸)
۶ ـ تواضع و فروتنى و ترک تکبّر در برابر خدا و خلق (وَلاتَمْشِ فِى الاَْرْضِ مَرَحاً اِنَّ اللّهَ لایُحِبُّ کُلَّ مُخْتال فَخُور) (سوره لقمان، آیه ۱۸)
۷ ـ میانه روى و اعتدال در راه رفتن و سخن گفتن (و همه چیز) (وَاقْصِدْ فِى مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ) (سوره لقمان، آیه ۱۹)
به این ترتیب، مشاهده مى کنیم که قسمت عمده اى از فضائل اخلاقى، به عنوان حکمت لقمان در آیات منعکس است که شامل شکر و صبر و حسن خلق و تواضع و میانه روى و دعوت به نیکیها و مبارزه با بدیها مى شود، که ضمن هفت آیه توضیح داده شده است. (آیه ۱۳ تا ۱۹)

در آیات سه گانه سوره انعام که از آیه ۱۵۱ شروع و به ۱۵۳ ختم مى شود، ده فرمان مهم بیان شده است، که قسمت مهمّى از اصول اخلاقى را در برگرفته از جمله: ترک ظلم و ستم، نسبت به فرزندان، ایتام، عموم مردم; و رعایت عدالت در برابر هر کس، و ترک جانبدارى تعصّب آلود از نزدیکان و بستگان و دوستان در برابر نقض اصول عدالت، و نیز پرهیز از زشتکاریهاى ظاهر و باطن و همچنین حق شناسى در برابر پدر و مادر، و پرهیز از آنچه موجب تفرقه مى شود، و نیز اجتناب از هرگونه شرک.(۱)
* * *
«نیّت» و «اخلاص نیّت»
بسیارى از علماى اخلاق در آغاز بحثهاى اخلاقى سخن از «نیّت» و «اخلاص نیّت» به میان آورده اند و این دوا را از یکدیگر جدا ساخته اند; نیّت را چیزى و اخلاص نیّت را چیزى دیگر شمرده اند; ولى هنگام بحث از این دو، تفاوت روشنى بیان نکرده اند و مباحث خلوص نیّت را در بحث نیّت آورده اند، به گونه اى که تمیز میان مفهوم این دو مشکل است.
براى تفکیک این دو، مى توان چنین گفت: منظور از «نیّت» همان عزم راسخ و اراده محکم براى انجام کار است، قطع نظر ازاین که انگیزه الهى درآن باشد یاانگیزه هاى مادّى.

بدیهى است کار هنگامى به ثمر مى رسد که انسان با اراده قوى و خلل ناپذیر و عزمى راسخ وارد آن شود; تحصیل دانش، تجارت، زارعت، کارهاى تولیدى، کارهاى اجتماعى و سیاسى و خلاصه هر عمل مثبتى هنگامى به نتیجه مى رسد که با تردید و دو دلى آغاز نشود; و این در صورتى ممکن است که انسان قبلاً روى برنامه اى که مى خواهد انجام دهد مطالعه کافى داشته باشد; از منافع کار و نتائج و شرایط و موانع احتمالى آن کاملاً مطلّع باشد، و با اراده قوى وارد عمل شود،و با گامهاى استوار و محکم به سوى مقصد حرکت کند.
در طریق تهذیب اخلاق و سیر سلوک الى اللّه نیز اراده و نیّت قاطع لازم است. افراد سست اراده هرگز به جایى نمى رسند، و با برخورد به اندک مانعى از راه مى مانند; اصولاً اراده ضعیف نیروى انسان را نیز تضعیف مى کند و بعکس اراده قوى تمام نیروها و استعدادهاى درون را بسیج مى نماید و انسان را به سوى مقصد به حرکت در مى آورد.

این همان چیزى است که در قرآن مجید از آن تعبیر به «عزم» شده است و پیامبران بزرگ الهى به خاطر اراده نیرومندشان «اولوا العزم» نامیده شده اند.
قـرآن خطاب به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) مى گوید: «فَاِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ; (نخست با یارانت مشورت کن) و هنگامى که تصمیم گرفتى (محکم بایست و) توکّل بر خدا کن!» (سوره آل عمران، آیه ۱۵۹)

در مورد حضرت آدم(علیه السلام) مى فرماید: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا اِلى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِىَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً; ما از آدم پیمان گرفته بودیم (که نزدیک درخت ممنوع نشود و فریب شیطان را نخورد) ولى او فراموش کرد،و عزم و اراده محکمى (براى وفاى به عهد) در او نیافتیم.» (سوره طه، آیه ۱۱۵)
در روایات اسلامى نیز اشارات قابل ملاحظه اى به این معنى شده است:

از جمله، در یکى از دعاهاى ماه رجب از امام کاظم(علیه السلام) مى خوانیم: «وَ قَدْ عَلِمْتُ اَنَّ اَفْضَلَ زادِ الرَّاحِلِ اِلَیْکَ عَزْمُ اِرادَه یَخْتارُکَ بِها وَ قَدْ ناجاکَ بِعَزْمِ الاِْرادَهِ قَلْبِى; من بخوبى مى دانم که برترین زاد و توشه رهروان راه تو، اراده محکمى است که تو را به وسیله آن برگزیند، و دل من با اراده محکم به مناجات تو پرداخته است.»
و در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «اِنَّما قَدَّرَ اللّهُ عَوْنَ الْعِبادِ عَلى قَدْرِ نِیّاتِهِمْ فَمَنْ صَحَّتْ نِیَّتُهُ تَمَّ عَوْنُ اللّهِ لَهُ، وَ مَنْ قَصُرَتْ نِیَّتُهُ قَصُرَ عَنْهُ الْعَوْنُ بِقَدْرِ الَّذِى قَصَّرهُ; خداوند به قدر نیّتهاى بندگان به آنها کمک مى کند، کسى که نیّت صحیح و اراده محکمى داشته باشد، یارى خداوند براى او کامل خواهد بود، و کسى که نیّتش ناقص باشد به همان اندازه یارى الهى در حقّ او کم خواهد شد.»

در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «ما ضَعُفَ بَدَنٌ عَمّا قَوِیَتْ عَلَیْهِ النِّیَّهُ; هنگامى که نیّت محکم و قوى باشد، بدن (از پذیرش کارهاى سخت و سنگین در راه وصول به مقصود) ضعیف و ناتوان نخواهد شد.»
این حدیث بخوبى نشان مى دهد که تصمیم و عزم راسخ در کارها چگونه قدرت و توان جسمى را بالا مى برد و به انسان نیرو و توان مى بخشد.
یکى از دیگر از معانى «نیّت» تفاوت انگیزه ها در انجام اعمالى است که ظاهراً یکسان
است; مثلاً، انسانى که به جهاد مى رود، ممکن است انگیزه او کسب غنائم یا برترى جویى باشد، همان گونه که ممکن است نیّت او یارى آئین حق و دفع ظلم ظالم و خاموش کردن آتش فتنه باشد.

در هر دو صورت در ظاهر حرکت واحدى انجام مى گیرد، حرکت به سوى میدان جنگ و نبرد با دشمن، ولى این دو نیّت از زمین تا آسمان با یکدیگر فرق دارد.
روى همین جهت، دستور داده شده است که در ابتداى راه، انسان باید نیّت خود را روشن سازد و اصلاح کند.
سالکان راه خدا نیز باید دقیقاً به نیّت خود توجّه داشته باشند; آیا هدف اصلاح خویشتن و تکامل جنبه هاى اخلاق و رسیدن به مقام قرب الى اللّه است یا هدف رسیدن به کرامات و خارق عادات و برترى جویى بر مردم از این طریق مى باشد.

حدیث معروف اِنَّمَا الاَْعْمالُ بِالنِّیّاتِ اشاره به همین معنى است، چرا که دقّت در ذیل حدیث، مفهوم و معنى آن را روشن مى سازد; در بحارالانوار از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)چنین نقل شده است که فرمود: «اِنَّمَا الاَْعْمالُ بِالنِّیّاتِ وَ اِنّما لِکُلِّ امْرِء مانَوى فَمَنْ کانَتْ هِجْرَتُهُ اِلَى اللّهِ وَ رَسُولِهِ فَهِجْرَتُهُ اِلَى اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ مَنْ کانَ هِجْرَتُهُ اَلى دُنْیا یُصِیْبُها اَوِ امَرأَه یَتَزَوَّجُها فَهِجُرَتُهُ اِلى ما هاجَرَ اِلَیْهِ; ارزش اعمال بستگى به نیّتها دارد و بهره هرکس از عملش مطابق نیّت اوست، کسى که به خاطر خدا و پیامبر(صلى الله علیه وآله) هجرت کند، هجرت به سوى خدا و پیامبر(صلى الله علیه وآله) کرده است. و کسى که به خاطر رسیدن به مال دنیا یا به دست آوردن همسرى، هجرت کند بهره اش همان چیزى است که به سوى آن هجرت کرده است.»

حدیث«عَلى قَدْرِ النِّیَّهِ تَکُونُ مِنَ اللّهِ عَطِیَّهٌ; عطایاى الهى به اندازه نیّت انسان است.»
که از على(علیه السلام) نقل شده مى تواند اشاره اى به این معنى یا معنى سابق باشد.
از مجموع آنچه در این بحث آمد بخوبى مى توان نتیجه گرفت که براى پیروزى در هرکار و رسیدن به مقصود ـ مخصوصاً در کارهاى مهم ـ تصمیم و عزم راسخ و استحکام نیّت و قوّت اراده لازم است، و تا این معنى حاصل نشود،سعى و تلاش انسان بى حاصل یا کم حاصل است.

آنها که مى خواهند در طریق اصلاح نفسوتهذیب اخلاق گام بردارند نیز از این قاعده مستثنا نیستند.باید با اراده آهنین کار را شروع کنند;و با توکّل بر خداوند بزرگ پیش بروند.
در اینجا این سؤال پیش مى آید که قوّت و قدرت اراده که در بالا به آن اشاره شد چگونه به دست مى آید؟
پاسخ این سؤال روشن است، راه اصلى آن اندیشه و تفکّر در نتائج کار و عظمت هدف و بزرگى مقصد است; هرگاه انسان تحلیل روشنى در این زمینه داشته باشد و مقصود را بخوبى بشناسد و از اهمّیّت آن آگاه و با خبر باشد، با اراده اى قوى و عزمى استوار در این راه گام مى نهد.

هرگاه انسان درست فکر کند که ارزش وجود او جز به فضائل اخلاقى نیست و هدف آفرینش انسان چیزى جز تکامل اخلاق و قرب الى اللّه نمى باشد، و هر لحظه از این هدف مهم غافل شود، عقب گرد و سقوط او آغاز خواهد شد، هر اندازه این حقیقت را بهتر بشکافد و باور کند گامهاى او، در این راه استوارتر خواهد بود.
در یک جمله باید گفت: اراده هاى قوى، از معرفت کامل و توجّه به اهمّیّت هدف سرچشمه مى گیرد.
اخلاص
منظور از «اخلاص» همان خلوص نیّت است، و منظور از خلوص نیّت این است که انگیزه تصمیم گیرى تنها خدا باشد و بس.
ممکن است کسانى داراى اراده هاى محکم براى انجام مقاصدى باشند، ولى انگیزه آنها رسیدن به اهداف مادّى باشد; امّا سالکان راه خدا کسانى هستند که اراده نیرومند آنان آمیخته با خلوص نیّت، و برخاسته از انگیزه هاى الهى است.
در آیات قرآن مجید و روایات اسلامى، به کمتر چیزى به اندازه اخلاص نیّت اهمّیّت داده شده است. در جاى جاى قرآن مجید و کلمات معصومین(علیهم السلام) سخن از اخلاص نیّت به میان آمده، و عامل اصلى پیروزى در دنیا و آخرت شمرده شده است; و اصولاً از نظر اسلام هر عملى بدون اخلاص نیّت بى ارزش است. این از یک سو.
از سوى دیگر، مسأله اخلاص از مشکلترین کارها شمرده شده به گونه اى که تنها اولیاء اللّه و بندگان خاصّ خدا به اخلاص کامل مى رسند، هرچند اخلاص در هر مرحله اى محبوب و مطلوب است.

بهتر است در اینجا نخست به سراغ قرآن مجید برویم و گوشه اى از آیات مربوط به اخلاص را که ویژگیهاى خاصّى دارد از نظر بگذرانیم:
در آیات متعدّدى از قرآن، سخن از مخلِصین (خالصان) یا مخلَصین (خالص شدگان!) به میان آمده، و آنها را با تعبیرات گوناگون و پرمعنى توصیف و تمجید مى کند، از جمله:
۱ ـ در آیه ۵ سوره بیّنه مى خوانیم: «وَ مااُمِرُوا اِلاّ لِیَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ و َ یُقیمُوا الصَّلوهَ وَ یُؤتُوا الزَّکوهَ وَ ذلِکَ دِیْنُ الْقَیِّمَهِ; به آنها دستورى داده نشده بود جز این که خدا را بپرستند در حالى که دین خود را خالص کنند و از شرک به توحید باز گردند نماز را بر پا دارند و زکات را بپردازند; و این است آیین مستقیم و پایدار!»
با توجّه به این که دین مفهوم گسترده اى دارد که عقاید و اعمال و درون و برون را همگى شامل مى شود، و با توجّه به این که ضمیر در «ما اُمُِروا» به همه پیروان مذاهب آسمانى برمى گردد، و با توجّه به این که: اخلاص و نماز و زکات در آیه به عنوان تنها دستورهاى الهى به همه آنها است، اهمّیّت این موضوع کاملاً روشن مى شود، این تعبیر نشان مى دهد که همه دستورهاى الهى از حقیقت توحید و اخلاص سرچشمه مى گیرد.

۲ ـ در جاى دیگر همه مسلمانها را مخاطب ساخته و مى فرماید: «فَادْعُوا اللّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ وَ لَو کَرِهَ الکافِرُونَ; خداوند (یگانه) را بخوانید و دین خود را براى او خالص کنید، هرچند کافران ناخشنود باشند.» (سوره غافر، آیه ۱۴)
۳ ـ در جاى دیگر، شخص پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) را مخاطب ساخته و بطور قاطع به او
دستور مى دهد: «قُلْ اِنِّى اُمِرْتُ اَنْ اَعْبُدَ اللّهَ مُخْلِصاً لَّهُ الدِّینَ; بگو من مأمورم خدا را پرستش کنم، در حالى که دینم را براى او خالص کرده باشم!» (سوره زمر، آیه ۱۱)
از این آیات و آیات متعدّد دیگر که همین معنى را مى رساند بخوبى استفاده مى شود که اخلاص اساس دین و شالوده محکم و رکن رکین آن است.
درباره مخلَصان (خالص شدگان) که تفاوت آن را با مخلِصین (خالصان) شرح خواهیم داد، تعبیراتى از این مهمتر دیده مى شود:

۱ ـ در آیه ۳۹ و ۴۰ سوره حجر مى خوانیم که شیطان بعد از رانده شدن از درگاه خدا، از سر لجاجت و خیره سرى عرض مى کند: «وَ لاَُغْوِیَنَّهُمْ اَجْمَعینَ ـ اِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ; من همه آنها را گمراه خواهم ساخت مگر بندگان مخلصت را!»

این تعبیر نشان مى دهد که موقعیّت بندگان مخلَص آن چنان تثبیت شده است که حتّى شیطان افسونگر و لجوج طمع خود را از آنها بریده است.
۲ ـ در آیه ۳۹ و۴۰ سوره صافّات، وعده پاداش فوق العاده اى که جز خدا از آن آگاه نیست به آنان داده شده، مى فرماید: «وَ ما تُجْزَونَ اِلاّ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ـ اِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصینَ; شما جز به آنچه انجام مى دادید جزا داده نمى شوید، مگر بندگان مخلص خدا (که رابطه اى میان اعمال و جزاى آنها نیست، و بر سرخوان نعت الهى بى حساب پاداش مى گیرند.)»
۳ ـ در آیه ۱۲۷ و ۱۲۸ همین سوره (صافّات) مقام مخلَصین را چنان والا شمرده که از حضور در دادگاه الهى در قیامت معافند (و یکسره به بهشت جاویدان پروردگار روانه مى شوند!)
۴ ـ در آیه ۱۵۹ و ۱۶۰ همین سوره تنها بیان و توصیف مخلَصین را شایسته ذات پروردگار شمرده است، که نشان عمق واقعى معرفت آنان است; مى فرماید: «سُبْحانَ اللّهِ عَمّا یَصِفُونَ ـ اِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصینَ; منزّه است خداوند از آنچه آنها توصیف مى کنند، مگر (توصیف) بندگان مخلص خدا!»

۵ ـ در آیه ۲۴ سوره یوسف، هنگامى که سخن از حمایت الهى در برابر وسوسه هاى خطرناک همسر عزیز مصر به میان مى آورد، مى فرماید: «کَذَلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الفَحْشاءَ اِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصینَ; اینچنین کردیم، تا بدى و زشتى را از او دور سازیم; چرا

که او از بندگان مخلَص ما بود.»
در این که میان «مخلِص» و «مخلَص» («خالصان» و «خالص شدگان») چه تفاوتى وجود دارد؟ سخنهایى گفته شده است; ولى شاید بهترین تفسیر در این زمینه این باشد که «مخلِصان» کسانى هستند که خود در راه خالص سازى خویشتن از هرگونه آلودگى به شرک و انگیزه هاى غیر الهى، و رذائل اخلاقى گام مى نهند، و تا آنجا که در توان دارند پیش مى روند; امّا «مخلصان» کسانى هستند که امدادهاى الهى و عنایات ربّانى، آخرین ناخالصیهاى وجودشان از میان مى برد، و به لطف پروردگار از هر نظر خالص مى شوند.
توضیح این که: ناخالصیها در وجود انسان در واقع دو گونه است:

گونه اى از آن طورى است که انسان از آن آگاه مى شود، و توان بر طرف ساختن آن را دارد، ودر این راه مى کوشدوتلاش مى کند وموفّق به اخلاص نیّت وعقیدهو عمل مى شود.
امّا گونه اى دیگر از آن بقدرى مخفى و مرموز است که انسان توانایى بر تشخیص، و در صورت تشخیص، توانایى بر پاکسازى آن ندارد; همان گونه که در روایت معروف نبوى وارده شده: «اِنَّ الشِّرْکَ اَخْفى مِنْ دَبیبِ النَّمْلِ عَلى صَفاه سَوْداء فى لَیْلَه ظَلْماءَ; شرک (و نفوذ آن در اعمال) مخفى تر است از حرکت مورچه بر سنگ سیاه در شب تاریک!»(۱)
در این گونه موارد هرگاه لطف الهى شامل حال سالکان راه نشود، از این گذرگاه صَعْبُ الْعُبُور گذر نخواهند کرد، و در ناخالصیها مى مانند; امّا گویى خداوند جایزه کسانى را که در اخلاص خویش تا آخرین مرحله توان و قدرت مى کوشند، این قرار داده که باقى مانده راه را تنها با عنایت او بپویند، و این مخلِصان را مخلَص کند.

هنگامى که انسان به این مرحله برسد دیگر در برابر وساوس شیاطین و هواى نفس بیمه خواهد شد، و طمع شیطان از او بریده مى شود، و شیطان در برابر این افراد رسماً اظهار عجز مى کند.
اینجاست که از خوان نعمت الهى بى حساب بهره مى گیرند، و توصیف آنها درباره صفات جلال و جمال پروردگار، رنگ توحید خالص به خود مى گیرد، و طبیعى است که
در قیامت نیز بدون حساب وارد بهشت مى شوند چرا که حساب خود را در این جهان صاف کرده اند.

این همان است که امیرمؤمنان على(علیه السلام) طبق بعضى از خطب نهج البلاغه بدان اشاره کرده، و در توصیف بندگان شایسته پروردگار مى فرماید: «قَدْ اَخْلَصَ لِلّهِ فَاسْتَخْلَصَ; یکى از صفات برجسته آنان این است که خویش را براى خدا خالص کرده، و خداوند خلوص او را پذیرفته (و به مرحله نهایى رسانیده است).
به همین دلیل درباره پیغمبراکرم(صلى الله علیه وآله) در حدیثى چنین آمده است: «فَعِنْدَ ذلِکَ اِسْتَخْلَصَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لِنُبُوَّتِهِ وَ رِسالَتِهِ مِنَ الشَّجَرَهِ الْمُشَرَّفَهِ الطَیِّبَهِ ; مُحَمَّداً(صلى الله علیه وآله)اُختَصَّهَ لِلّنُبُوَّهِ وَ اصطَفاهُ بِالِرّسالَهِ; در این هنگام خداوند بزرگ محمد(صلى الله علیه وآله) را براى نبوّت و رسالتش از شجره پر ارزش پاک برگزید و خالص گردانید.»
و در حدیث دیگرى که از بعضى معصومان(علیهم السلام) روایت شده مى خوانیم: «وَجَدُتُ اِبْنَ آدَمَ بَیْنَ اللّهِ وِ بَیْنَ الشَّیطانِ فَاِنْ اَحَبَّهُ اللّهُ تَقَدَّسَتْ اَسُمائَهُ، خَلَّصَهُ وَ اسْتَخْلَصَهُ وَ اِلاّ خَلّى بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَدُوِّهِ; فرزندم آدم را در میان خدا و شیطان مى بینم، اگر خداوند متعال او را (به سبب تلاش و کوشش در راه اخلاص) دوست دارد، خالص و مخلصش مى سازد، وگرنه او را در برابر شیطان، رها مى سازد.»

کوتاه سخن این که: مسأله خلوص و اخلاص در نیّت و اعتقاد و اخلاق و عمل، از مهمترین گامها و اساسى ترین پایه هاى تهذیب نفس و سیر و سلوک الى اللّه است.
جُبن و شجاعت
اشاره
دیگر از رذایل اخلاقى ترس بیجاست که مایه ذلّت و زبونى و عقب افتادگى انسانها مى باشد، نیروهاى بالفعل و بالقوّه او را بر باد مى دهد، و دشمن را بر انسان مسلّط مى سازد.
نقطه مقابل آن شجاعت و شهامت است که مهمترین کلید پیروزى و اساسى ترین پایه سربلندى و عظمت انسانهاست، نه تنها در میدان جنگ که در میدان هاى سیاست و اجتماع و حتّى مباحث علمى، شجاعت نقش کلیدى را دارد، و به همین دلیل علماى اخلاق به طور گسترده از «جبن» و «شجاعت» سخن گفته اند و عوامل و نتایج و آثار و پیامدهاى هر یک را مورد تحلیل و بررسى قرار داده اند.

در کتب پیشینیان علم اخلاق، شجاعت یکى از ارکان چهارگانه فضایل، و ترس یکى از رذایل چهارگانه شمرده شده است.
در تاریخ انبیاى بزرگ، و پیروان راستین آنها مظاهر شجاعت به خوبى نمایان است، آرى آنها اسطوره هاى مقاومت و شجاعت بودند و سرمشق خوبى براى همه انسانها.
با این اشاره به قرآن مجید بازمى گردیم و جلوه هاى این فضیلت اخلاقى و مظاهر شوم خصلت ترس، آن رذیله اخلاقى را در لابه لاى آیات، و در جاى جاى قرآن مجید مورد بررسى قرار مى دهیم:

۱ـ در داستان ابراهیم(علیه السلام) چنین مى خوانیم:
وَ لَقَدْ آتَیْنَا اِبْرَاهیِمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا بِهِ عَالِمِینَ * اِذْ قَالَ لاَِبِیهِ وَ قَوْمِهِ مَا هَذِهِ الَّتمَاثِیلُ الَّتِى اَنْتُمْ لَهَا عَاکِفُونَ * قَالُوا وَجَدْنَا آبَائَنَا لَهَا عَابِدِینَ * قَالَ لَقَدْ کُنْتُمْ اَنْتُمْ وَ آبَائُکُمْ فِى ضَلاَل مُبِین * قَالُوا اَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ اَمْ اَنْتَ مِنَ اللاّعِبِینَ * قَالَ بَلْ رَبُّکُمْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الاَْرْضِ الَّذِى فَطَرَهُنَّ وَ اَنَا عَلَى ذَلِکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ * وَ تَاللهِ لاََکِیدَنَّ اَصْنَامَکُمْ بَعْدَ اَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِینَ * فَجَعَلَهُمْ جُذَاذاً اِلاّ کَبِیراً لَهُمْ لَعَلَّهُمْ اِلَیْهِ یَرْجِعُونَ (سوره انبیاء،آیات۵۱ تا ۵۸)
۲ـ در مورد موسى بن عمران(علیه السلام) چنین مى خوانیم:

;یَا مُوسَى لاَتَخَفْ اِنِّى لاَیَخَافُ لَدَىَّ الْمُرْسَلُونَ (سوره نمل،آیه۱۰)
۳ـ درباره قوم طالوت و سربازان شجاع قومش چنین مى خوانیم:
;فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لاَ طَاقَهَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَ جُنُودِهِ قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلاَقُوا اللهِ کَمْ مِنْ فِئَه قَلِیلَه غَلَبَتْ فِئَهً کَثِیرَهَ بِاِذْنِ اللهِ وَ اللهُ مَعَ الصَّابِرِینَ * وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَ جُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا اَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْراً وَ ثَبِّتْ اَقْدَامَنَا وَ انْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرینَ (سوره بقره،آیات ۲۴۹ و ۲۵۰)

۴ـ در مورد یاران پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و شجاعان با ایمان و مدّعیان دروغین ترسو نیز چنین مى خوانیم:
وَ اِذْ قَالَتْ طَائِفَهٌ مِنْهُمْ یَا اَهْلَ یَثْرِبَ لاَ مُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَ یَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِنْهُمُ النَّبِىَّ یَقُولُونَ اِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَهٌ وَ مَا هِىَ بِعَوْرَه اِنْ یُرِیدُونَ اِلاّ فِرَاراً * وَ لَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الاَْحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ مَا زَادَهُمْ اِلاّ اِیمَاناً وَ تَسْلِیماً (سوره احزاب،آیات۱۳و۲۲)
۵ ـ و در جاى دیگر در همین زمینه آمده است:

قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا اِلاّ اِحْدَى الْحُسْنَیَیْنِ وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکُمْ اَنْ یُصِیبَکُمُ اللهُ بِعَذَاب مِنْ عِنْدِهِ اَوْ بِاَیْدِینَا فَتَرَبَّصُوا اِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ (سوره توبه،آیه۵۲)
۶ ـ درباره گروهى از یاران پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى فرماید:
اَلَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ اِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ اِیمَاناً وَ قَالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ * اِنَّمَا ذَلِکُمُ الشَّیْطَانُ یُخَوِّفُ اَوْلِیَائَهُ فَلاَتَخَافُوهُمْ وَ خَافُونِ اِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (سوره آل عمران،آیات۱۷۳و۱۷۵)
۷ـ اَلَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالاَتِ اللهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لاَیَخْشَوْنَ اَحَداً اِلاَّ اللهَ وَ کَفَى بِاللهِ حَسِیباً (سوره احزاب،آیه۳۹)

ترجمه
۱ـ ما وسیله رشد ابراهیم(علیه السلام) را از قبل به او دادیم، و از(شایستگى) او آگاه بودیم ـ آن هنگام که به پدرش(آزر) و قوم او گفت: «این مجسّمه هاى بى روح چیست که شما همواره آنها را پرستش مى کنید؟!» ـ گفتند: «ما پدران خود را دیدیم که آنها را عبادت مى کنند» ـ گفت: «مسلّماً هم شما و هم پدرانتان در گمراهى آشکارى بوده اید!» ـ گفتند: «آیا مطلب حقّى براى ما آورده اى یا شوخى مى کنى؟!» ـ گفت: «(کاملا حق آورده ام) پروردگار شما همان پروردگار آسمانها و زمین است که آنها را ایجاد کرده و من بر این امر از گواهانم! ـ و به خدا سوگند در غیاب شما نقشه اى براى نابودى بتهایتان مى کشم! ـ سرانجام(با استفاده از یک فرصت مناسب) همه آنها ـ جز بت بزرگشان ـ را قطعه قطعه کرد تا شاید سراغ او بیایند(و او حقایق را بازگو کند)!».

۲ـ «; اى موسى! نترس که رسولان در نزد من نمى ترسند»!
۳ـ «; سپس هنگامى که او(طالوت) و افرادى که با او ایمان آورده بودند(و از بوته آزمایش، سالم به در آمدند) از آن نهر گذشتند(از کمى نفرات خود ناراحت شدند و عدّه اى) گفتند: «امروز
ما توانایى مقابله با «جالوت» و سپاهیان او را نداریم» امّا آنها که مى دانستند خدا را ملاقات خواهند کرد(و به روز رستاخیز ایمان داشتند) گفتند: «چه بسیار گروههاى کوچکى که به فرمان خدا، بر گروههاى عظیمى پیروز شدند! و خداوند با صابران(و استقامت کنندگان) است» ـ و هنگامى که در برابر «جالوت» و سپاهیان او قرار گرفتند گفتند: «پروردگارا! پیمانه شکیبایى و استقامت را بر ما بریز! و قدمهاى ما را ثابت بدار! و ما را بر جمعیّت کافران پیروز بگردان»!

۴ـ و(نیز) به خاطر آورید زمانى را که گروهى از آنها(منافقان) گفتند: «(اى اهل یثرب) اى مردم مدینه! اینجا جاى توقّف شما نیست، به خانه هاى خود بازگردید!» و گروهى از آنان از پیامبر اجازه بازگشت مى خواستند و مى گفتند: «خانه هاى ما بى حفاظ است!» در حالى که بى حفاظ نبود، آنها فقط مى خواستند(از جنگ) فرار کنند ـ (امّا) مؤمنان وقتى لشکر احزاب را دیدند گفتند: «این همان است که خدا و رسولش به ما وعده داده و خدا و رسولش راست گفته اند!» و این موضوع جز بر ایمان و تسلیم آنان نیفزود.
۵ ـ بگو آیا درباره ما جز یکى از دو نیکى را انتظار دارید(یا بر شما پیروز مى شویم و یا شربت شهادت مى نوشیم) ولى ما انتظار داریم که خداوند، عدّه اى از سوى خودش(در آن جهان) به شما برساند یا(در این جهان) به دست ما(مجازات شوید) اکنون که چنین است شما انتظار بکشید ما هم با شما انتظار مى کشیم!

۶ ـ اینها کسانى بودند که(بعضى از) مردم به آنها گفتند: (لشکر دشمن) براى(حمله به) شما اجتماع کرده اند، از آنها بترسید، امّا این سخن بر ایمانشان افزود و گفتند: خدا ما را کافى است و او بهترین حامى ماست ـ این فقط شیطان است که پیروان خود را(با سخنان و شایعات بى اساس) مى ترساند، از آنها نترسید! و تنها از من بترسید اگر ایمان دارید!
۷ـ (پیامبران پیشین) کسانى بودند که تبلیغ رسالت هاى الهى مى کردند و(تنها) از او مى ترسیدند و از هیچ کس جز خدا واهمه نداشتند و همین بس که خداوند حسابگر(و پاداش دهنده اعمال آنها) است.

نتیجه
از آیات قرآن مجید که نمونه هاى روشنى از آن در بالا آمد، اهمّیّت شجاعت و شهامت و نقش این فضیلت اخلاقى در سرنوشت معنوى و مادّى انسانها از یک سو، و آثار سوء رذیله ترس و جبن از سوى دیگر آشکار مى شود.
درست است که در این آیات، شجاعت و ترس به طور مستقلّ و مستقیم مورد بحث واقع نشده ولى به طور ضمنى با بیان گویا نقش هر دو در زندگى انسانها تبیین گردیده است.
تواضع و فروتنى

اشاره
ناگفته پیداست که تواضع و فروتنى نقطه مقابل تکبّر و فخرفروشى است و جدا سازى بحثهاى کامل این دو از یکدیگر مشکل یا غیر ممکن است و لذا هم در آیات و روایات اسلامى و هم در کلمات بزرگان اخلاق این دو به یکدیگر آمیخته شده است، نکوهش از یکى ملازم تمجید و ستایش از دیگرى است و ستایش از یکى همراه با نکوهش از دیگرى مى باشد، درست مثل اینکه بحثهاى مربوط به ستایش و تمجید از علم جداى از نکوهش از جهل نیست و نکوهش از جهل همراه ستایش علم است.
با این حال مفهوم این سخن آن نیست که ما بحثهاى مربوط به تواضع را نادیده گرفته و به آنچه در بحث زشتى تکبّر و استکبار گفتیم بسنده کنیم. بخصوص اینکه نسبت بین تکبّر و تواضع به اصطلاح نسبت میان ضدّین است نه وجود و عدم. هم تکبّر یک صفت وجودى است و هم تواضع و هر دو در مقابل یکدیگر قرار دارند، نه از قبیل وجود و عدم که سخن از یکى الزاماً همراه با نفى دیگرى باشد.

در روایات اسلامى نیز به این معنى اشاره شده است از جمله از على(علیه السلام)مى خوانیم:
«ضَادُّوا الْکِبْرَ بِالتَّواضُعِ; به وسیله تواضع با تکبّر که ضدّ آن است مقابله کنید».
با این اشاره به قرآن باز مى گردیم و آیات مربوط به مسئله تواضع را گلچین کرده، مورد بررسى قرار مى دهیم(هر چند آیاتى که به کنایه یا به ملازمه به آن اشاره مى کند بیش از اینها است).

۱ـ یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِى اللهُ بِقَوْم یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ اَذِلَّه عَلَى الْمُؤْمِنِینَ اَعِزَّه عَلَى الْکَافِرِینَ; (سوره مائده،آیه۵۴)
۲ـ وَ عِبَادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الاَْرْضِ هَوْناً وَ اِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلاَماً (سوره فرقان،آیه۶۳)
۳ـ وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (سوره شعراء،آیه۲۱۵)

ترجمه
۱ـ اى کسانى که ایمان آورده اید! هر کس از شما، از آیین خود بازگردد(به خدا زیانى نمى رساند;) خداوند به زودى جمعیّتى را مى آورد که آنها را دوست دارد و آنان(نیز) او را دوست دارند; در برابر مؤمنان متواضع، در برابر کافران سرسخت و نیرومندند.
۲ـ بندگان(خاصّ خداوند) رحمان، کسانى هستند که با آرامش و بى تکبّر بر زمین راه مى روند; و هنگامى که جاهلان آنها را مخاطب سازند(و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام مى گویند(و با بى اعتنایى و بزرگوارى مى گذرند).
۳ـ (اى پیامبر) بال و پر خود را براى مؤمنانى که از تو پیروى مى کنند بگستر(و نسبت به آنها تواضع و مهربانى کن).

تفسیر و جمع بندى
در نخستین آیه مورد بحث سخن از گروهى از مؤمنان به میان آمده که مشمول فضل و عنایات الهى هستند هم خدا را دوست مى دارند و هم محبوب پروردگارند.
یکى از اوصاف بارز آنها این است که در برابر مؤمنان متواضعند: (اَذِلَّه عَلَى الْمُؤْمِنِینَ) و در برابر کافران نیرومند و قوى هستند (اَعِزَّه عَلَى الْکَافِرِینَ).
«اَذِلَّه» جمع «ذلول» و «ذلیل» از مادّه «ذُلّ» (بر وزن حُرّ) در اصل به معنى نرمى و ملایمت و تسلیم است در حالى که «اَعِزَّه» جمع «عزیز» از مادّه «عزه» به معنى شدّت است، حیوانات رام را «ذلول» مى گویند چون ملایم و تسلیمند و «تذلیل» در آیه ذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلا اشاره به سهولت چیدن میوه هاى بهشتى است.

 

گاه ذلّت در مواردى به کار مى رود که معنى منفى دارد و آن در جایى است که از سوى غیر به انسان تحمیل مى شود وگرنه در مادّه این لغت مفهوم منفى ذاتاً وجود ندارد(دقّت کنید).
به هر حال آیه فوق دلیل روشنى بر اهمّیّت تواضع و عظمت مقام متواضعین است، تواضعى که از درون جان انسان برخیزد و براى احترام به مؤمنى از مؤمنان و بنده اى از بندگان خدا باشد.
در دومین آیه باز اشاره به اوصاف برجسته و فضائل اخلاقى گروهى از بندگان خاصّ خداست که در طىّ آیات سوره فرقان از آیه ۶۳ تا آیه ۷۴ دوازده فضیلت بزرگ براى آنها ذکر شده است و جالب اینکه نخستین آنها همان صفت تواضع است، این نشان مى دهد همان گونه که «تکبّر» خطرناک ترین رذایل است، تواضع مهمترین یا از مهمترین فضائل مى باشد، مى فرماید:

«بندگان خاص خداوند رحمان کسانى هستند که با آرامش و بى تکبّر بر زمین راه مى روند» (وَ عِبَادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الاَْرْضِ هَوْناً).
«هون» مصدر است و به معنى نرمى و آرامش و تواضع است و استعمال مصدر در معنى اسم فاعل در اینجا به خاطر تأکید است، یعنى آنها چنان آرام و متواضعند که گویى عین تواضع شده اند و به همین دلیل در ادامه آیه مى فرماید: «وَ اِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلاَماً; و هنگامى که جاهلان آنها را مخاطب سازند(و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها
سلام مى گویند(و با بى اعتنایى و بزرگوارى مى گذرند)».

و در آیه بعد از آن سخن از تواضع آنها در برابر ذات پاک خداست مى فرماید: «وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیَاماً; آنها کسانى هستند که شبانگاه براى پروردگارشان سجده و قیام مى کنند(و به بندگى و عبادت مى پردازند)».

«راغب» در کتاب «مفردات» مى گوید: «هون» دو معنى دارد یکى از آنها خضوع و نرمشى است که از درون جان انسان بجوشد که این شایسته ستایش است(سپس به آیه مورد بحث اشاره مى کند) و در حدیث نبوى آمده است اَلْمُؤْمِنُ هَیِّنٌ لَیِّنٌ.(۱) دوم خضوع و تذلّلى است که از سوى دیگرى بر انسان تحمیل شود و او را خوار کند.
ناگفته پیداست که منظور از الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الاَْرْضِ هَوْناً این نیست که فقط راه رفتن آنها متواضعانه است، بلکه منظور نفى هرگونه کبر و خودخواهى است که در تمام اعمال انسان و حتّى در کیفیّت راه رفتن که ساده ترین کار است آشکار مى شود، زیرا ملکات اخلاقى همیشه خود را در لابه لاى گفتار و حرکات انسان نشان مى دهند تا آنجا که در بسیارى از مواقع از چگونگى راه رفتن انسان مى توان به بسیارى از صفات اخلاقى او راه برد.

آرى عِبَادُ الرَّحْمنِ (بندگان خاص خدا) نخستین نشانشان همان تواضع است، تواضعى که در تمام ذرّات وجودشان نفوذ کرده و حتّى در راه رفتن آنها آشکار است و اگر مى بینیم خداوند در آیه ۳۷ سوره اسراء به پیامبرش دستور مى دهد «وَ لاَتَمْشِ فِى الاَْرْضِ مَرَحاً; روى زمین با تکبّر راه مرو» منظور فقط راه رفتن نیست بلکه هدف، تواضع در همه کار است که نشانه بندگى و عبودیّت خداست.