فایل ورد کامل مقاله مسجد جامع کبیر قزوین؛ بررسی تاریخی، معماری و جایگاه فرهنگی این بنای شاخص در ایران

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله مسجد جامع کبیر قزوین؛ بررسی تاریخی، معماری و جایگاه فرهنگی این بنای شاخص در ایران دارای ۲۵ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله مسجد جامع کبیر قزوین؛ بررسی تاریخی، معماری و جایگاه فرهنگی این بنای شاخص در ایران  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی فایل ورد کامل مقاله مسجد جامع کبیر قزوین؛ بررسی تاریخی، معماری و جایگاه فرهنگی این بنای شاخص در ایران،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن فایل ورد کامل مقاله مسجد جامع کبیر قزوین؛ بررسی تاریخی، معماری و جایگاه فرهنگی این بنای شاخص در ایران :

مسجد جامع کبیر قزوین

استان قزوین که در حوزه مرکزی ایران با مساحتی معادل ۱۵۸۲۱ کیلومتر مربع بین ۴۸ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۵۰ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۳۷ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۴۵ دقیقه عرض شمالی قرار دارد از شمال به استان‌های مازندران و گیلان، از غرب به استان‌های همدان و زنجان، از جنوب به استان مرکزی و از شرق به استان تهران محدود می‌شود. سلسه جبال البرز مرکزی و کوه‌های رامند و خرقان از سه جهت استان را فرا گرفته و دشت گسترده ای را به وجود آورده اند

که از شمال به جنوب ۷۵ کیلومتر و از شرق به غرب حدود ۹۵ کیلو متر است. ارتفاعات شمال استان به بیش از ۴۰۰۰متر و جنوب غربی به ۲۷۰۰ متر از سطح دریا می‌رسد و کوه‌های معروف آن سیالان، شاه البرز، خشچال، سفید کوه، شجاع الدین، اله تره ،رامند، آق داغ، خرقان، ساری داغ، سلطان پیر، سیاه کوه و; هستند که سیالان با ۴۱۷۵ وشاه البرز با ۴۰۵۶ متر بلندتر از دیگرانند. محدوده مرکزی و شرق استان که دشت پهناور قزوین را تشکیل داده دارای شیبی است که از شمال غرب به جنوب شرق امتداد یافته و در پایین ترین نقطه ۱۱۳۰ متر است. کمترین نقطه استان از سطح دریا با ۳۰۰ متر در منطقه تارم سفلی و کناره‌های دریاچه سد سفید رود واقع شده که تفاوت آشکاری را از نظر توپوگرافی به وجود آورده است.

ساختار توپوگرافیکی متفاوت، شرایط اقلیمی مختلفی را در پهنه جغرافیایی استان به وجود آورده که با نوسان آشکاری همراه است. این گونه گونی برحسب عوامل و عناصر متاثر در شرایط آب و هوایی چهار محدوده جغرافیایی را برجسته می‌سازد : الف : آب و هوای سرد کوهستانی که نواحی شمالی و نیز ارتفاعات جنوب غربی استان را در بر می‌گیرد. ب : آب و هوای معتدل

کوهپایه‌ها و دامنه ها. پ : آب و هوای نسبتا خشک تانیمه خشک نواحی مرکزی دشت قزوین و بوئین. ت : آب و هوای مرطوب گرمسیری در بخش‌هایی از تارم و دره شاهرود. میانگین بارندگی استان در حدود ۳۳۰ میلی متر در سال است. بررسی کلیموگرام نشان می‌دهد بارانی ترین ماه سال فروردین و خشک ترین ماه تیر بوده، میزان بارش با شرایط توپوگرافیکی متغیر است به نحوی که مناطق کوهستانی نسبت به پایکوه‌ها و اراضی واقع در دشت از بارش بیشتری برخوردارند.

دو جریان عمده باد گرم وسرد در استان وجود دارد که آن را ” باد مه ” و ” باد راز “می نامند. جریان باد گرم – شره – که از جهت جنوب شرقی به شمال غربی می‌وزد موجب افزایش دما و تبخیر و کاهش چشمگیر رطوبت می‌شود. باد سرد مه که از شمال و شمال غربی جریان می‌یابد تحت تاثیر سیستم‌های پر فشار عمل می‌کند به افزایش سردی و رطوبت می‌انجامد. آب‌های سطحی استان در۲ حوزه آبریز جاری است : الف : حوزه شمالی که از رودخانه‌های طالقان رود و الموت رود که در منطقه شیر کوه به هم می‌پیوندند و رود پر آب شاهرود را به وجود می‌آورند.

رودخانه‌های خارود، نینه رود، اربدیان، وجینک، سردرود، تارولات، گرما رود و اندج رود نیز در مسیر به سوی سد سپید رود به آن می‌ریزند. شاهرود با میزان حدود ۱۱۵۰ میلیون متر مکعب در شهر لوشان از استان خارج می‌شود. ب : حوزه آبریز جنوبی (شور) که رودخانه‌های حاجی عرب، ابهر رود و خر رود را شامل می‌گردد و بیش از چهل رود فصلی دامنه‌های جنوبی البرز از جمله ارنزک و دیزج نیز در آن جاری هستند

به گواهی تاریخ، این سرزمین همواره خاستگاه دانشمندان، اندیشه ورزان و هنرورانی بوده که نام هر یک از آنان بر تارک فرهنگ ایران اسلامی درخشنده است. بزرگان و نام آورانی همچون : ابوعبدا… قزوینی، ابومحمد عبدا… بن عمران بن شاپور، داودبن سلیمان بن غازی، ابوغانم خادم، احمدبن ابراهیم قزوینی، – از یاران ائمه اطهار و محدثین موثق شیعی- ابن ماجه – محدث بزرگ اهل سنت و گردآورنده سنن – عبدالجلیل قزوینی، امام الدین رافعی، زکریا بن محمدقزوینی، حمدا…

مستوفی، عبیدزاکانی، نجم الدین کاتبی، شرف جهان قزوینی، ملا خلیلا، آقارضی، واعظ، سالک، وحید،آصف، میرعماد، ملک محمد، عماد الکتاب، شهید ثالث، علامه دهخدا، سید اشرف الدین حسینی( نسیم شمال)، عارف، ملا آقا حکمی، سید موسی زرآبادی، شیخ مجتبی قزوینی، علامه رفیعی، شهید رجایی، سرلشگر بابایی و … که طلایه داران خرد و روشنایی و پاسداران حریم فرهنگ و پارسایی اند.آوازه مکاتب و مدارس فلسفی، فقهی، عرفانی و هنری قزوین در سده‌های مختلف، اقالیم گوناگون را درنوردیده و جویندگان معارف را به سوی خود کشانده است. حضور بزرگانی همچون صاحب بن عباد و امام احمد غزالی، خواجه نصیر طوسی، امیرمعزّی ،قطب الدین شیرازی، شیخ بهائی، میرداماد، ملاصدرا، فیض کاشانی، سید جمال الدین اسد آبادی، میرزای شیرازی و … نشان از اعتبار حوزه‌های علمی فرهنگی قزوین دارد. هم اینک نیز استقرار دانشگاه بزرگ و بین المللی امام خمینی(ره)، علوم پزشکی، کار، پیام نور، آزاد و مجتمع‌های آموزشی دیگر مهر تاییدی بر شایستگی‌ها و توانایی‌های فرهنگی این خطّه از ایران عزیز است
با این که شهرنامه نگاران و جغرافی نویسان برای نامگذاری شهر قزوین به نکات فراوان و متفاوتی اشاره کرده اند، به نظر می‌رسد وجه تسمیه ای که استاد دکتر دبیر سیاقی از علامه علی اکبر دهخدا نقل می‌کنند علمی تر و به حقیقت نزدیک تر باشد:

قزوین مرکب از “ کزو” به معنای پسته کوهی و “ ین ” نسبت است، یعنی سرزمین پسته. محصولات کشاورزی و باغی قزوین از گذشته‌های بسیار دور – با وجود کم آبی شهر – مشهور بوده و به نقاط دیگری صادر می‌شده، ولی پسته آن به دلیل مرغوبیت، سبزینگی و روغنی بودنش از آوازه بیشتری برخورداراست و در آثار سخنوران و شاعران نامدار پارسی انعکاس یافته است:
لب‌ها نمکین و خنده شیرین خوش پسته بود دیار قزوین.
بنای مسجد جامع قزوین
این بنا در محله دباغان در حاشیه غربی خیابان شهدا (سپه) واقع گردیده و یکی از ارزشمند ترین بناهای تاریخی ایران است. بنای این مسجد با نقشه چهار ایوانی شامل شبستان گنبد دار، مناره و ایوان‌های رفیع، محراب و گچبری‌های نفیس و صحن و رواق است که در مجموع، معرف آثار معماری دوره‌های مختلف اسلامی است در بررسی سابقه تاریخی این مسجد، در روایت‌های تاریخی می‌خوانیم که هارون الرشید به هنگام عزیمت به خراسان در سال ۱۹۲ ه. ق، در قزوین دستور ساخت بارو و مسجدی را داده است که بر طبق بعضی از روایت‌ها و شواهد، این مسجد در محل آتشکده ای از دوره ساسانی بنا شده است. در روایت دیگری نیز آمده که به دستور هارون الرشید، قاضی ابوالحسن محمد بن یحیی بن زکریا و صاحب ابی العباس بن سریح، آن جامع را ساختند و پرداختند که بعدها به ” طاق هارونی ” معروف گردید. در ثلث اول سده چهارم، اسماعیل بن عباد طالقانی یا رازی – معروف به صاحب بن عباد، وزیر فخرو الدوله دیلمی – مدرسه ای در مجاورت جامع بنا کرد و در اواخر سده چهارم، فخروالدوله دیلمی شروع به کشیدن دیوار مسجد کرد، ولی ناتمام ماند.

به واسطه آسیبی که به مسجد رسیده بود، در سال ۳۹۳ هجری، به دستی

اری ” ابواحمد کسائی ” و ” ساوه منادی ” جامع مزبور تجدید بنا شد و تعمیر گردید. در سال ۴۱۳ هجری، به فرموده ” سالار ابراهیم مرزبان “، طبقات فرو ریخته صحن بزرگ را از نو ساختند و مال فراوانی صرف آن شد. در شوال سال ۵۰۰ ه. ق، امیر زاهد خمار تاش بن عبدالله عمادی، ساختمان مقصوره بزرگ و گنبد و صحن و مدرسه و خانقاه و چاه خانه مسجد را آغاز کرد و در رجب سال ۵۰۹، آنها را به پایان رسانید و مستغلاتی برآن وقف کرد. پس از آن، ملک مظفرالدین الب ارغون بن تعش، سراچه جداگانه دیگری رو به قبله بنا کرد که در آن، مجلس تفسیر و حدیث منعقد می‌شد و

در سال ۵۴۸ هجری از عمارت آن فراغت یافت. در دوره مغول، صدماتی متوجه مسجد گردید که در دوره‌های بعد تعمیر یا تجدید شدند. در زمان صفویه، بخش‌های وسیعی به این مسجد افزوده شد که از آن میان به ایوان ها، مناره‌ها و اکثر رواق‌ها می‌توان اشاره کرد. در دوره قاجار نیز ساخت و سازهای قابل توجهی در این مسجد به انجام رسید. در دوره معصر نیز بخشی از تعمیرات و مرمت‌های مسجد انجام شده است. حال به شرح قسمت‌های مختلف مسجد می‌پردازیم:
درهای مسجد
این مسجد در قرن هفتم هجری، درهای متعدد داشته، اما امروزه تنها دو در تودر تو در مشرق و در دیگری در شمال غربی دارد.
در شرقی و اصلی مسجد که در کنار خیابان شهدا قرار گرفته، سر دری با شکوه و مجلل دارد. کتیبه تاریخی این سر در فرو ریخته و تنها عبارات زیر بر جای مانده است: “بسر کاری کیخسرو غلام خاصه شریفه باتمام رسید کتبه حاج محمد صالح قزوینی ۱۰۷۴”. از آنجا که ایوان جنوبی مسجد به تاریخ ۱۰۶۹ و از کارهای شاه عباس دوم (۱۰۵۲ – ۱۰۷۷ ه. ق) است، به نظر می‌رسد که سر در مزبور نیز از کارهای وی باشد. با توجه به دیگر کتیبه‌های سر در، این بخش از بنا در سال ۱۱۹۱ هجری از طرف محمد صادق خان نامی تجیدی و کتیبه ای از کاشی با اشعاری به تاریخ فوق بر آن نصب شده است.
همچنین در سال ۱۲۵۱ هجری قمری، شاهزاده علی نقی میرزای رکن الدوله – پسر فتحعلی شاه و فرماندار قزوین – این سر در را مرمت و کتیبه ای از سنگ مرمر بر آن نصب کرد که در آن، اشعاری به خط نستعلیق ممتاز منقور است. آخرین بار که سر در مزبور رو به ویرانی گذاشته بود، حاج مهدی معمار قزوینی – معروف به سنمار – به سال ۱۳۵۳ ه. ق، سر در و هشتی آن را با آجر تراش به صورت مجلل و زیبایی بازسازی کرد. این سر در به وسیله فضای وسیع روبازی به عرض ۱۰ و طول حدود ۵۰ متر به در دیگری می‌رسد که از آنجا به وسیله دو راهرو می‌توان به صحن اصلی مسجد راه یافت. در دو سمت فضای ورودی روباز، حجره هایی قرار داشته که مسدود شده اند.

دومین در مسجد، در اصل از پشت ایوان غربی بوده که بعدها مسدود گشته و در دیگری به سال ۱۲۷۲ ه. ق در جهت آخرین طاقنمای شمالی به خارج باز شده است. بالای این درگاه که بسیار کوچکتر از در شرقی است، کتیبه ای قرآنی از کاشی لاجوردی به تاریخ ۱۲۷۲ ه. ق نصب گردیده است
صحن مسجد
این صحن به صورت مستطیل بزرگی به مساحت متجاوز از چهار هزار متر مربع، از بزرگترین صحن‌های مساجد ایران است. در چهار جهت این صحن، چهار ایوان و در اطراف آنها، رواق‌های متعددی واقع شده است. در وسط صحن، حوض بزرگی قرار دارد و در فاصله بین حوض و ایوان شرقی، آبخوره ای است که با ده پله به قنات خمار تاش می‌رسد. در شمال غربی مسجد، حیاط کوچک و در شمال شرقی آن، حیاط دیگری واقع است. در پشت رواق‌های جنوبی مسجد، دو قطعه زمین جهت برف انداز مسجد و همچنین آب انبار و زیر زمین مسجد واقع گردیده است.
ایوان و رواق‌های مسجد

مهمترین و زیباترین ایوان مسجد، ایوان جنوبی است که از نظر عظمت و رفعت بنا و اسلوب ساختمان و تزیینات متناسب، از بناهای کم نظیر به نظر می‌آید. این ایوان به سال ۱۰۶۹ ه. ق توسط شاه عباس دوم صفوی ساخته و به شبستان سلجوقی الحاق شده است. دهنه این ایوان، ۱۴/۵۶‚ عرض آن، ۱۲/۴۸ و ارتفاع آن حدود ۲۱ متر است. ازاره ایوان با سنگ و بقیه قسمت‌های آن با آجر تراش بنا شده است. در فواصل آجرها، به جای بند کشی با گچ، کاشی‌های باریک لاجوردی رنگی به کار برده اند. رو کار قسمت مهمی از ایوان، کاشی بوده که اکنون بیشتر آنهاریخته و از بین رفته است. نمای درونی ایوان به صورت دو طبقه ساخته شده و در طبقه پایین آن، سه درگاه جهت ورود و خروج به مقصوره و در غرب و شرق آنها، دو درگاه دیگر جهت دسترسی به رواق‌های طرفین شبستان تعبیه گردیده است.
مطابق درگاه‌های پایین در طبقه دوم ایوان، پنج غرفه بنا گردیده که راه دسترسی بهآنها از طریق یک پلکان است. بین این دو طبقه، کتیبه ای باریک و سرتاسری به خط نستعلیق و به رنگ لاجوردی در کاشی لیمویی رنگ قرار دارد که متن آن، گویای ساخت این ایوان به سال ۱۰۶۹ ه. ق توسط شاه عباس دوم است. بالای غرفه‌های فوقانی، کتیبه دیگری به خط نسخ عالی است که بر آن،

سوره جمعه به رنگ طلایی در کاشی لاجوردی نقش شده و در آخر آن، عبارت ” غلام شاه ولایت شریف کاشی پز ” آمده است. در طرفین درگاه‌های مقصوره زیر گنبد، لوحه هایی از سنگ مرمر نصب شده که برآن، کتیبه‌هایی از دوره صفویه و قاجاریه در خصوص معافی و رفع پاره ای تحمیلات و عوارض و بدع نوشته شده است ایوان غربی مسجد نیز از آثار دوره صفوی است و به نظر می‌رسد که در سال ۱۰۸۱ ه. ق توسط شاه سلیمان صفوی ساخته شده باشد. در طرفین این ایوان، دو راهروی شمالی و جنوبی است که به هشتی پشت ایوان می‌رفته و در نخستین مسجد در جانب غربی، در این قسمت بوده که مسدود شده است.

کاشی‌های زیبای این بخش از مسجد فرو ریخته و تنها دو بیت شعر به خط نستعلیق در کاشی لاجوردی با این مضمون بر جای مانده است ” فیضش چو دید افزون ز حد گفتا به تاریخش خرد این طاق گل نبود بود طاق دل و روشندلان (۱۰۸۱) کتبه الفقیر کاوس مصور غلام شاه ولایت شریف کاشی پز ” دهنه این ایوان، ۸/۳۲و طول آن، ۱۰/۴۴ متر است و از آن یک راه به رواق جنوبی و یک

ارسی سه چشمه هم به رواق شمالی راه دارد ایوان شرقی مسجد بین سال‌های ۱۳۱۲-۱۳۱۳ ه. ق توسط باقر خان سعد السلطنه – فرماندار وقت قزوین – و به دستور و هزینه میرزا علی اصغر خان اتابک از نو عمارت شده، ولی روکار و تزیین آن انجام نشده است.
ایوان شمالی به نظر می‌رسد که در اصل ساخته شاه تهماسب صفوی باشد که در دوره قاجار بازسازی، تزیین و تعمیر اساسی شده است. مناره‌های ایوان نیز در دوره قاجار بازسازی گردیده است. این ایوان که قدری از صحن مرتف تر است، به دهنه ۱۱ و عرض ۱۱/۵ متر است و ارتفاع مناره‌های آ نیز به ۲۵ متر می‌رسد. طرفین جبهه ایوان ن با کاشی خشتی زیبا و عباراتی منقوش شده است در دو سوی هر ایوان، رواق هایی طولانی ساخته شده که هر کدام به نام امام جماعت یا پیشنمازی که سال‌ها در آنجا نماز می‌خوانده، نامگذاری شده است. رواق‌های شرقی، از همه باریکتر، و رواق‌های جنوبی، بزرگتر و وسیع تر است.
ازاره رواق‌های شمالی و رواق هایی که در شمال ایوان شرقی و غربی واقع شده اند، در دوره اخیر با سنگ تراش پو شیده شده و ارسی آنها نیز برداشته شده است و به جای آنها، درهایی به سبک جدید قرار داده اند، اما رواق‌های دیگر به حالت اولیه خود باقی مانده‌اند. نمای خارجی رواق‌های جنوبی، از هر طرف ایوان، چهار طاقنما، و نمای رواق‌های شرقی و غربی، سه طاقنما دارد، ولی نمای خارجی رواق‌های شمالی از هر طرف ایوان، پنج طاقنما دارد که با آجرهایی ظریف ساخته شده و ستون‌ها و لچکی آنها با کاشی تزیین گردیده است.
آخرین طاقنمای غربی در طرف جنوب، در بزرگی دارد که راهروی رواق غربی و در زیرزمین یا سرداب مسجد است. در بین رواق‌های جنوبی، دو صفه، یکی به نام طاق هارونی و دیگری به نام طاق احمدیه یا طاق حلاج قرار دارد. رواق واقع در مغرب ایوان جنوبی و همچنین سرداب و زیرزمینمسجد را سعدالسلطنه به سال ۱۳۱۲-۱۳۱۳ ه. ق به امر میرزا علی اصغر خان اتابک، و رواق واقع در جنوب ایو.ان غربی را حاج محمد علی به بم – از تجار قزوین – در حدود سال ۱۳۲۰ ه. ق ساخته اند طاق هارونیه : این بخش، متصل به دهلیز ورودی شرقی مسجد و از خشت خام قطع بزرگ و گل – و همچنان که اشاره شد – در سال ۱۹۲ هجری به دستور هارون الرشید ساخته شده که البته چیز زیادی از بنای اولیه بر جای نمانده است مقصوره خمار تاشی یا طاق جعفری ک این مقصوره در پشت ایوان جنوبی قرار گرفته و از نفایس هنر دوره سلجوقی است که در دوره ملک شاه سلجوقی به دست امیر خمار تاش ساخته شده است.

فضای مقصوره به صورت مربعی به ابعاد ۱۴/۵۶*۱۴/۵۶ متر است. مقصوره دارای ازاره ساده و بلندی با طاقنماهایی در اطراف است. در بدنه جنوبی این مقصوره، محرابی از سنگ مرمر صیقلی قرار دارد که اطراف آن با کاشی‌های رنگارنگ تزیین شده است. در جبهه این محراب، کتیبه مختصری است که آن را به دستور شاهزاده علی نقی میرزای رکن الدوله در سال ۱۲۳۸ با خط نستعلیق در متن ساروجی گچبری کرده اند و ظاهرا مربوط به تعمیراتی است که به وسیله نامبرده در این محل به محراب به عمل آمده است.
در جنوب غربی محراب نیز منبری سنگی تعبیه کرده اند. بخش فوقانی دیوارهای داخلی شبستان، مزین به یک سلسله طرح‌های هلالی و تزیینات متنوع و نقوش مختلف هندسی و نوارهای مارپیچ و حواشی شاخ و برگ با حالاتی خاص است و بالاخص زیبایی و جذابیت نقش انواع و اقسام برگ‌های آن، از موضوعات بسیار قابل توجه این بناست. در متن این تزیینات و نقوش گچبری که با آرایش‌های گوناگون تزیین یافته، اختلاط قطعات کاشی‌های کوچک لوزی شکل که از نمونه‌های قدیم کاشیکاری به شمار می‌رود، جلوه درخشنده ای به این شبستان بخشیده است.
از طرف دیگر‚ مجموعه خطوط کتیبه‌های تاریخی آن که به انواع و اقسام خطوط رایج آن زمان – کوفی ریحانی و گلدار و خط ثلث و رقاع و طغری – گچبری و حکاکی شده است، چنان در تکمیل و شهرت این گنجینه هنری تاثیر و دخالت داشته که هم اکنون با اینکه قریب نه قرن از تاریخ نقوشآن می‌گذرد، اصالت آن محفوظ مانده و در حکم مستند ترین ودایع هنری و معرف رسم و روش کتابت این خطوط و آیین حاشیه سازی توام با نقش و نگاراست. تنظیم سطور و مقیاس متناسب حروف و انواع حکاکی و سطر بندی که برای جاودان ساختن متن کتیبه‌های تاریخی در داخل نوارهای مارپیچ و گل و بوته‌های متن کتیبه منظور شده و به کار رفته است، حاکی از نهایت قدرت و مهارت و استادی کارگران و نقاشان قلم به دست این بنا است.
حروف کتیبه‌های شبستان، یا به هم پیوسته اند، یا به برگ و غنچه زمینه گلدار ختم می‌شوند. زیبایی و تنوع نقش و نگار متن این کتیبه‌ها به قدری است که هر بیننده ای را شگفت زده می‌کند در این بخش از بنا، پنج رشته کتیبه به خطوط مختلف گچبری شده است که هر کدام از کتیبه‌ها از لحاظ هنر حسن خط و زیبایی، ارزش و مقام خاصی دارند. مفاد هر یک از کتیبه‌ها مختلف بوده، به طور کلی شامل آیات قرآنی و تاریخچه ساختمان شبستان و موقوفات و متعلقات آن است کتیبه اول به خط ثلث با قلم درشت در هشت ضلع گنبد گچبری شده و خلاصه متن آن چنین است : ” بسم الله الرحمن الرحیم (;.) تعیینه فی ایام دوله (یوله) الملک العادل السلطان المعظم مالک العرب و العجم عماد الدنیا و (غیاث) الدین ابی شجاع محمد بن ملکشاه (;) فی ولایه اامیر

الاسفهسالار مجدالدین اتبع الوصی الا بالله علیکم ولله (اسقاطی) املعوست (شاید این کلمه، اللقفشت بن توران یا پوران باشد) بن بوران نصر (شاید نصیر باشد) (;) ذلک علی یدالله الموفق لمرضیین الافعال المجاهد فی الله ابو منصور خمارتاش بن عبدالله عمادی ابتغا لمرضات الله و طلبا لثوابه (;) فی مده تسع سنین اوله شهور سنه خمسائه و آخرها انتها سنه ثمان و خمسائه (;) “.
با توجه به متن این کتیبه، ساختمان گنبد و شبستان آن در زمان ابی شجاع محمد بن ملک شاه و به دست ابو منصور خمار تاش بن عبدالله العمادی که از بزرگان این دوره بوده، در بین سال‌های ۵۰۷ و ۵۱۴ هجری ساخته شده است کتیبه دوم به خط کوفی مورق جلی به عرض ۶۸ سانتی متر و با حاشیه‌های تزیینی به طرز بدیع و ظریفی گچبری شده است. این کتیبه از ضلع غربی و پایین تر از کتیبه نخستین آغاز می‌شود، از طول دیوار غربی تا مقداری از دیوار جنوبی امتداد می‌یابد و در اینجا که جبهه محراب است، قطع و مجددا از شرق محراب آغاز می‌شود و تا انتهای دیوار شرقی ادامه پیدا می‌کند.

در دیوار شمالی قسمت وسط که معبر ایوان به گنبد است، باز هم یک قسمت بریده می‌شود و در طرفین این بریدگی، خطوط ریزتر می‌گردد و در هر طرف، سه سطر گچبری گشته، سرانجام کتیبه در انتهای ضلع شمالی ختم می‌شود. این کتیبه، به غیر از دو قسمت مختصر ریخته شده، به خوبی محفوظ مانده است. متن کتیبه حکایت از وقف مدرسه متصل به مسجد، زمین‌ها و بستان‌هایی توسط امیر خمارتاش به این مسجد دارد کتیبه سوم به خط کوفی مارپیچ است که از شرق محراب شروع و در سمت غرب آن تمام می‌شود و مشتمل بر آیاتی از سوره بقره است و خط آن از حیث ظرافت و زیبایی، از نوادر صنعت خط محسوب می‌شود.

کتیبه چهارم به خط نسخ عالی و خوش، از نزدیک محراب شروع و به انتهای ضلع غربی شبستان ختم می‌شود و مانند کتیبه قبلی، متن آن حاکی از نام رقبات موقوفاتی است که به منظور دایر نگهداشتن مسجد و تامین هزینه روشنایی و لایروبی قنات، وقف بر مسجد شده است کتیبه پنجم به خط نسخ، از ضلع غربی شبستان شروع می‌شود و در آخر همان ضلع پایان می‌یابد و متن آن، وقف نامه و شرح تقسیم آب خمارتاش است : ” بسم الله الرحمن الرحیم یقول العبد الضعیف المنتظر لعفو ربه خمارتاش ابن عبدالله ما القناه خمارتاشیه (;) ان آثارنا نذل علینا فانظروا بعدنا الی الاثار تمت عماره هذاالقبه فی آخر سنه تسع و خمسائه (۵۰۹) ” نکته‌ای که در اینجا لازم است بدان اشاره شود، وجود اختلاف در سنوات ثبت شده در کتیبه‌ها و کتاب ابن فقیه است.
با توجه به اینکه تاریخ آغاز ساختمان (۵۰۷ هجری)، در متن کتیبه موجود شبستان سلجوقی ثبت است، نوشته ابن فقیه (۵۰۰ هجری) صحیح به نظر نمی رسد، لیکن درباره تاریخ پایان بنا، با اینکه تاریخ ثبت شده از طرف ابن فقیه با تاریخ سال اتمام ساختمان در دومین کتیبه مسجد (۵۰۹

هجری) یکی است، چنین به نظر نمی رسد که تاریخ دقیق تکمیل ساختمان، همان سال ۵۱۴ هجری باشد، زیرا به طوری که در انشای این قبیل ابنیه مهم تاریخی متداول بوده و هست، برای اتمام هر بنای عظیمی، دو تاریخ منظور می‌شود : یکی، تاریخ اتمام اصل بنا و تکمیل استخوان بندی و سفت کاری آن، و دیگری، تاریخ پایان ظرافت کاری و تزیین آن بدین ترتیب باید سال ۵۰۹ هجری را زمان اتمام بنا و سال ۵۱۴ را تاریخ تکمیل ظرافت کاری و تزیین آن دانست، البته با تذکر این نکته که ۵ سال برای چنین تزیینات غنی و پر کاری چندان زیاد به نظر نمی رسد همچنان که قلا اشاره شد، بر فراز این شبستان، گنبد با شکوهی از دوره سلجوقی قرار دارد که به شیوه دو پوش ساخته شده است. این گنبد از نظر تناسب شکل و شیب ملایم، در زمره ابنیه ای به شمار می‌رود که

حاوی مشخصات و نمونه کامل معماری دوره سلجوقی و از لحاظ ساختمانی مانند آرامگاه سلطان سنجر در مرو و بنای مدرسه خارحرد خراسان که در زمان نظام الملک وزیر ساخته شده، است.
ساختمان این گنبد عظیم آجری، بر روی چهار پایه قرار دارد و نیم طاق‌های زیبایی در چهار گوشه داخلی طاق ساخته شده که در نتیجه، فشار و سنگینی گنبد به طور مساوی بر روی چهار پایه و دیوارهای آن تقسیم می‌شود. همچنین برای حفاظت گنبد، در چهار گوشه بدنه آجری آن، پشتیبان‌های مثلث شکلی ایجاد گردیده که مانع تزلزل و تولید شکاف در بنیان بنا می‌شود. در

حد فاصل بین جدار خارجی گنبد و پوشش داخلی آن، فواصلی تعبیه شده که در این فواصل، جدول‌هایی آجری تعبیه شده است، بدین منظور که فشار پوشش بیرونی گنبد را با نهایت دقت و محاسبات ریاضی، بر روی جداول آجری استوار سازند. برای اینکه حفاظ و نقاط اتکایی برای پوشش زیرین گنبد فراهم گردد، در اینجا معمار کوشش کرده که فشار وارد شده از جدول‌های درون خالی فضای گنبد را با تناسب و مقیاس دقیقی حتی الامکان برروی پایه دیوارهای قطور آجری و نیم گنبد‌های طاق شبستان وارد سازد.