فایل ورد کامل مقاله معماری مزار؛ بررسی تاریخی و هنری طراحی آرامگاه‌ها و جایگاه آن‌ها در فرهنگ معماری

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله معماری مزار؛ بررسی تاریخی و هنری طراحی آرامگاه‌ها و جایگاه آن‌ها در فرهنگ معماری دارای ۱۰۱ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله معماری مزار؛ بررسی تاریخی و هنری طراحی آرامگاه‌ها و جایگاه آن‌ها در فرهنگ معماری  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی فایل ورد کامل مقاله معماری مزار؛ بررسی تاریخی و هنری طراحی آرامگاه‌ها و جایگاه آن‌ها در فرهنگ معماری،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن فایل ورد کامل مقاله معماری مزار؛ بررسی تاریخی و هنری طراحی آرامگاه‌ها و جایگاه آن‌ها در فرهنگ معماری :

معماری مزار

« مقدمه »
در ایران، ساختن مزار یکی از شیوه‌های معمول برای بزرگداشت بزرگان مذهبی یا رجال و افراد مهم اجتماعی یا کشوری بود که به ویژه از دوره ایلخانی به بعد بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفت. در دوره گورکانیان هند که آنان را می‌توان در برخی زمینه‌ها وارث تیموریان دانست، به ساختن مزار برای بزرگان به صورت بارزی توجه شد. در واقع، فرهنگ ساختن مزار و مقبره برای درگذشتگان توسط مسلمین به هند راه یافته است. زیرا پیش از ورود مسلمانان به هند، بسیاری از هندی‌ها اجساد مردگان را می‌سوزاندند و شیوه‌ای برای تجلیل بزرگان خود نداشتند. در این دوران، شماری مزار نیز برای بانوان دربار ساخته شد که تاج محل یکی از آن‌ها به شمار می آید.

تاج محل در ناحیه واقع در هند شمالی است که یکی از زیباترین بناهای موجود در جهان می باشد. این بنا توسط امپراتور مغول « شاه جهان » برای همسرش « ممتاز محل » ساخته شده است تا در آنجا مدفون گردد تاریخ شروع ساخت این بنا در سال ۱۶۳۱ میلادی بوده است و خود امپراتور نیز در آنجا بعد از وفات در سال ۱۶۶۶ میلادی دفن شده است. سنگفرش ورودی این بنا زیبا با ماسه سنگ قرمز فرش شده است که با ورود از دروازه ورودی آن وارد باغی زیبا می‌شویم که جوی‌های زیبایی از میان درختان سرو به شکل دلربایی عبور می‌کنند در قسمت پایانی این جریان آب روح انگیز « تاج محل » بر روی یک تراس مرمری ایستاده است این شاهکار هنر معماری گنبددار، که به شکل مربع است در هر ضلع آن یک مناره باریک گنبد زیبای آن را محاط کرده است.

مقبره امپراتور و همسرش یک تالار هشت ضلعی گنبددار است که دیوارهای آن به شکل بسیار زیبایی با سنگ‌های مرمر که هنرمندانه حکاکی شده‌اند تزئین شده است.
فصل اول : بنای تاج محل
بخش ۱ ) : تاج محل مزار چه کسی است؟

تاج محل مزار ارجمند بانو ملقب به ممتاز محل، همسر پنجمین پادشاه گورکانی موسوم به شاه جهان است.
ارجمند بانو نوه پسری شخصی به نام میرزا غیاث‌الدین شیرازی بود. میرزا غیاث‌الدین شخصی ایرانی بود که با خانواده‌اش در دوره اکبر، ( سلطنت ۱۴ – ۹۶۳ ه ق ) به هند رفت و در دربار او به کار اشتغال ورزید و در مدت کوتاهی پیشرفت کرد و عهده‌دار فعالیت‌های مهمی شد. پیشرفت این شخص در دوره فرزند اکبر، جهانگیر ( سلطنت ۱۰۳۷ – ۱۰۱۴ ه ق ) چنان بود که به عالی ترین مقام اداری کشور یعنی به منصب صدارت عظمی دست یافتف زیرا جهانگیر با مهرالنساء ملقب به نور جهان، دختر میرزا غیاث‌الدین ازدواج کرد. آصف خان پسر میرزا غیاث و برادر مهرالنساء نیز به عنوان سپهسالار انتخاب شد. ملکه نورجهان از قدرت فوق‌العاده‌ای برخوردار شد و بسیاری از افراد خاندان او در دستگاه سلطنت به کارهای گوناگون اشتغال ورزیدند.

ارجمند بانو فرزند آصف خان و برادرزاده نورجهان، ملکه کشور بود که با شاهزاده خرّم، فرزند جهانگیر ازدواج کرد و فرزندانی از او به دنیا آورد. شاهزاده خرّم که مورد بی‌مهری نورجهان واقع شده بود، پس از مرگ جهانگیر تنها با کمک پدر زن خود، آصف خان توانست بر رقبای خود پیروز شود و قدرت را به دست آورد. وی پس از نشستن بر تخت سلطنت با نام شاه جهان شهرت یافت، همسر او نیز به ممتاز محل ملقب شد.

گفته‌اند شاه جهان همسرش را بسیار دوست داشت و در همه سفرها از جمله سفرهای جنگی نیز او را همراه خود می‌برد. در یکی از این سفرهای جنگی که تقریباً یک سال پس از به سلطنت رسیدن شاه جهان روی داد و او برای سرکوبی حاکم افغانی دکن عازم شد، ارجمند بانو را که در آن هنگام باردار بود، همراه خود برد. در روزی که پادشاه در جنگ با سپاه دشمن بود، شنید که همسرش دچار درد و کسالت سختی شده است، و امیدی به زنده ماندنش نیست، به همین سبب فوراً خود را به نزد همسرش رساند و از او خواست که هر چه در دل دارد، به او بگوید. وی نیز نکاتی را ابراز داشت که از قول او چنین نوشته‌اند : « ; شاها گفته و شنیده ما را عفو فرمایند، عنقریب مسافر هستم ; شاها در ایام محبوسی

همدرد شما ماندم الحال که ایزد تعالی پادشاهی نصیب شما کرد و فرمانروایی جهان بخشید ما پر حسرت انتقال می‌کنیم و می‌رویم بنابر آن دو وصیت است، امید که هر دو قبول شوند. خدیو جهان اقبال نموده استفسار کردند، بیگم صاحب فرمودند که حق تعالی شما را چهار پسر و چهار دختر داده است برای نام و نشان همین کفایت می کند، چنان نشود که نسل دیگر از کسی پیدا شود که با هم جنگ و جدل دارند. وصیت دوم آنست که برای ما همچنان مکان تعمیر باید که بر منصه ظهور نایاب و کمال عجیب و غریب گردد. اعلیحضرت هر دو وصیت را به دل و جان قبول فرمودند ; ».

نوشته‌اند که شدت علاقه‌مندی شاه جهان به همسرش چنان بود که تمام موی سر شاه جهان در سال دوم فوت همسرش سفید شد. او وصیت همسرش را در نظر گرفت و چنان که نوشته‌اند در مدت زندگی خود پس از فوت همسرش که نزدیک به سی و شش سال بود (۱۰۴۰ تا ۱۰۷۶ ه ق ) مجرد ماند و در این مدت دخترش، جهان آرا از او نگهداری می کرد. البته آرزوی ممتاز محل در مورد عدم بروز جنگ میان فرزندانش تحقق نیافت، زیرا اورنگ‌زیب پسر سوم شاه جهان به برادرش داراشکوه که شخصی ادیب و اندیشمند بود، حسادت می‌ورزید. او پدر را دستگیر و زندانی کرد برادرش را به قتل رساند و خود قدرت را به دست گرفت.

شاه جهان وصیت دوم همسرش ممتاز محل را نیز مورد توجه قرار داد و در همان سال (۱۰۴۰ ه ق ) دستور داد مزاری برای او ساخته شود. بنای مزار در زمینی در کنار رودخانه جمنا شروع شد و هفده سال به طول انجامید تا در سال ۱۰۵۷ ه ق طی مراسمی خاتمه بنای مجموعه تاج محل اعلام شد.
همسر وی در این مدت قصد داشت برای خود نیز آرامگاهی و در کران دیگر رود بر پا کند و این دو بنا را با پلی بهم وصل سازد به نشانه آنکه پیوند او و همسرش از جریان زمان هم درمی‌گذرد قرار بود برخلاف بنا تاج محل که از مرمر سفید بود آرامگاه شاه از حریر سیاه باشد اما سرنوشت بر این شد که آرامگاه دوم هرگز بنا نشود و امپراتور در کنار همسرش آرام گیرد.

بخش ۲ ) : تاج محل و خصوصیات ظاهری آن
هنگامی که ممتاز محل درگذشت، امپراتور داغدیده طراحان، مهندسان و استادان را از هند، ایران و آسیای مرکزی گرد آورد تا آرامگاهی را بسازند که آخرین دستاورده معماری مغولان اعظم گردید. در آرامگاه تاج محل جملگی سنت‌های معماری آسیای مرکزی، ایران و هند به طور هماهنگ و موزون تلفیق یافته و بیشترین تأکید بر تناسبات هندسی عمارت شده است. این اثر دارای پیشینه‌های چندی از آرامگاه همایون بوده است. وی که دومین امپراتور گورکانی هند بود به ایران تبعید شد. او در بازگشت به هند، گروهی از هنرمندان ایرانی را با خود به همراه برد. بنابراین شگفت‌انگیز نیست که تاج محل از الگوهای ایرانی و میراث معماری هندو بهره گرفته باشد.

 

بنای آرامگاه بر روی دو صفه روی هم قرار گرفته است. صفه اول ۳۷۴ × ۱۴۱ و صفه دوم ۱۲۰ × ۱۲۰ ذراع است. ساختمان مزار با طرح هشت بهشت طراحی و ساخته شده است. هشت بهشت یا هشت جنه نام نوعی طرح معماری است که بر اساس آن به طور معمول در وسط نقشه بنا یک فضای مرکزی غالباً گنبدی شکل وجود دارد که از مرکز آن چهار محور تقارن عبور می‌کند. در دو طرف شرقی و غربی عمارت مزار، دو ساختمان کاملا همانند به صورت متقارن ساخته شده است. بنایی که در سمت غرب عمارت قرار گرفته، مسجدی است که از سه گنبدخانه و سه ایوان ترکیب شده است. در جبهه شرقی مزار بنایی مشابه مسجد ساخته شده که مهمانخانه مجموعه است و در همه خصوصیات کالبدی مانند مسجد

است به جز آنکه محراب ندارد و بر روی سنگفرش آن شکل جانماز ایجاد نشده است. در بالای عمارت تاج محل، گنبد امرودی ( گلابی ) شکل قرار دارد که دو پوسته است. ارتفاع گنبد اصلی از روی صفه بیش از ۵۰ متر است. در چهار طرف گنبد اصلی، چهار عدد طاقی با گنبد کوچک قرار دارد. وجود چهار گنبد کوچک د رچهار سوی گنبد اصلی، سنت و شیوه‌ای است که آن را در مقبره امیر اسماعیل سامانی د ربخارا می‌توان ملاحظه کرد. بنابراین، خصوصیت مزبور را می‌توان از ویژگی‌های معماری ایرانی دانست.

چهار منار در چهار گوشه صفه عمارت مزار وجود دارد. این خصوصیت را باید به معماری گورکانی نسبت داد. ساختن چهار منار در چهار گوشه یک عمارت در دوره تیموری رایج شد و در دوره گورکانی و به ویژه در تاج محل، آنها را به صورت مستقل از ساختمان، در چهار گوشه صفه ساختند. وجود چهار منار در گوشه‌های صفه موجب شکل‌گیری فضایی بصری – روانی شد که عمارت مزار در میان آن اهمیت ویژه‌ای یافته است، زیرا افزون بر خصوصیات حجمی یگانه و ممتاز آن، تمام سطح آن را با سنگ مرمر سفید پوشانده‌اند، در حالی که سطح صفه

اول و نیز مهمانخانه ومسجد واقع در دو سوی آن را با سنگ سرخ پوشانیده‌اند. در جلوی عمارت آرامگاه، باغی مربع شکل ساخته شده است. مربع یکی از شکل‌های کامل و به ویژه یکی از شکل‌های مهم و مقدس در فرهنگ طراحی معماری و شهری در ایران است. عرصه باغ نیز با طرح چهارباغ که یکی از مهمترین الگوهای طراحی باغ ایرانی است، ساخته شده است. در این شیوه، عرصه باغ توسط دو معبر متقاطع به چهار قسمت تقسیم می‌شد. هر یک از این چهار عرصه نیز دوباره به چهار قسمت تقسیم می‌شد و این روند تا جای ممکن ادامه می‌یافت و فضای هر سطح با درختان و گلهای متنوع پوشانده می‌شد.

بخشی از تزئینات تاج محل – ترصیع سنگ های قیمتی بر مرمر سفید که نشان دهنده تأثیر‌پذیری اروپایی می‌باشد.
دروازه باشکوه ورودی باغ و مزار با نام جلوخان، در وسط جبهه متصل به باغ قرار گرفته است و طراحی تقریباً مانند هشت بهشت اما به شکلی ساده دارد. جلوخان نوعی فضای شهری به حساب می آید که غالباً به عناون فضایی رابط میان یک فضای معماری و یک فضای شهری مانند بازار، معبر یا میدان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در طراحی مجموعه تاج محل، اصل سلسله مراتب ( توجه به نحوه ترتیب، تنظیم و استقرار عناصر بر اساس اهمیت معنوی و نمادین فضاها ) مورد توجه بوده است.

در این مجموعه، حرکت شخص از دنیوی‌ترین نما ( بازار ) آغاز می‌شود و به اخروی‌ترین نماد مجموعه ( مزار ) منتهی می‌شود. در این بین، میدان جلوخان فضایی رابط و برزخ گونه بین بازار و مزار ( دنیا و آخرت ) است. حضور مزار در باغ را نیز می‌توان استعاره‌ای از حضور انسان در بهشت دانست. توجه به اصول تقارن، مرکزیت و ریتم نیز از دیگر ویژگی‌های این مجموعه است که آن را این چنین ارزشمند ساخته است.

فصل دوم : اهداف تاج محل
بخش ۱ ) : اهداف کارکردی
اهداف معماری تاج محل
عوامل، دیده‌ها و اصول متعددی در نحوه ترکیب و سازمان یافتن هر فضا و ترکیب معماری مؤثر هستند در گذشته شکل هیچ فضای معماری و شهرسازی بدون پیشینه‌ای تاریخی و فرهنگی و تنها با اراده یک شخص تعیین نمی‌شد. برای شناخت علل و چگونگی شکل‌گیری یک فضای معماری لازم است به برخی از مهمترین عوامل و دیده‌ها توجه شود. البته در بیشتر موارد به ویژه درباره بناها یا مجموعه‌های بزرگ، شمار آن چنان فراوانی از عوامل و پدیده‌های مزبور موجب می‌شوند که هر فضای معماری و شهری ویژگی‌هایی داشته باشد که برخی از آن‌ها عمومی و برخی دیگر خاص باشند. برای شناخت بعضی از ویژگی‌های مهم عمومی و خاص معماری تاج محل، به بعضی از آن‌ها به شرح زیر به اختصار اشاره می‌شود :
زمینه‌های فرهنگی، پدیده‌های محیطی و جغرافیایی، بخش ها و عناصر تشکیل دهنده مجموعه، اصول طراحی، انواع سازماندهی، مواد و مصالح و تزئینات.
که در اینجا ابتدا به اهداف طراحی این بنا می پردازیم.

اهداف کارکردی :
ساختن مزار یکی از شیوه‌های معمول برای بزرگداشت بزرگان مذهبی یا رجال و افراد مهم اجتماعی یا کشوری بود که به ویژه از دوره ایلخانی به بعد بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفت. در دوره گورکانیان که آنان را می‌توان در برخی از زمینه‌ها وارث تیموریان دانست، به ساختن مزار برای بزرگان مذهبی یا کشوری به صورت بارزی توجه شد و شماری مزار نیز برای بانوان دربار ساخته شد که تاج محل یکی از آن‌ها به شمار می‌آید.

برخی از این مزارها به گونه‌ای طراحی و ساخته می‌شدند که فضایی مناسب برای بازدید و زیارت گروه‌های مردم پدید آید و امکانات لازم را نیز برای این منظور فراهم می‌کردند.
درباره تأثیر عوامل فرهنگیف تاریخی و اعتقادی در نحوه شکل‌گیری مزارها بررسی‌های کافی صورت نگرفته است و درباره پیشینه ساختن باغ – مزارها اطلاعات کافی در دسترس نیست و چنان که پیشتر اشاره شد بر اساس شاهنامه فردوسی می توان اظهار داشت که پیشینه ساختن باغ – مزار در ایران احتمالاً به پیش از دوران اسلامی می‌رسد. پس از دوران اسلامی نیز حداقل از دوره غزنویان نمونه‌هایی از آن وجود داشته است، امام درباره علل و نحوه شکل‌گیری آن، هنوز اطلاعات و اسناد کافی مورد بررسی قرار نگرفته است. به هر صورت شاید بتوان اظهار داشت که توجه به بهشت و توصیفی که از آن شده است در پیدایش این نوع مزار مؤثر بوده است و به این ترتیب می‌توان آن را بازتاب خواسته افراد برای رفتن به بهشت دانست.

بخش ۲ ) : اهداف کالبدی
همجواری مزار با یک باغ و ترکیب آن‌ها را می‌توان نخستین و مهمترین هدف کالبدی این مجموعه دانست. قرار دادن مزار در محلی از مجموعه که به بهترین شکل قابل مشاهده باشد و از لحاظ بصری از بیشترین اهمیت و شکوه ممکن برخوردار باشد را می‌توان از دیگر اهداف کالبدی طراحی این مجموعه به شمار آورد. یکی از دلایل قرار دادن مزار در انتهای محور اصلی مجموعه و استقرار آن در روی سکویی مرتفع‌تر از سایر سکوها و سطح باغ، تأکید بر اهمیت مزار است، زیرا در این حالت مزار در بهترین مکان از لحاظ منظر واقع شده است.

تاج محل از لحاظ کارکردی به عنوان یک باغ – مزار و برای بازدید مردم طراحی و ساخته شد، به همین سبب عرصه‌های گوناگون کالبدی آن با چنین کارکردی هماهنگ بود. بازدید کنندگان و زائران ابتدا به چهارسوبازار وارد می‌شدند، سپس به میدان جلوخان که به عنوان فضای ارتباطی و خدماتی مورد استفاده قرار می‌گرفت، می‌رفتند. در آنجا با مشاهده دروازه ورودی باغ مزار به سمت آن حرکت می‌کردند و باغ وارد می‌شدند. در این فضا چشم‌اندازی به عمارت مزار پدیدار می‌شد و افراد پس از طی فضای باغ به سکو یا کرسی مزار می‌رسیدند.

چگونگی طراحی و سازماندهی موقعیت چهار عرصه واقع در این مجموعه – چهارسو بازار و کاروانسراها، جلوخان، باغ و سکوی مزار – از لحاظ کارکردی و محیطی کمابیش آشکار است، اما چگونگی تأثیرپذیری سازماندهی چهار عرصه مزبور از مفاهیم نمادین و فرهنگی به بررسی و مطالعه دقیق موضوع نیاز دارد.

شاید بتوان در یک تعبیر خاص ؛ چهار سو بازار و کاروانسراهای اطراف آن را نمادی از جهان مادی – این دنیا – دانست که محل قیل و قال و خرید و فروش و ضمناً محل عبور است، و میدان جلوخان را فضایی واسط، مقدماتی و برزخ گونه برای ورود به محیط باغ دانست. در این حالت چه بسا بتوان فضای باغ را نیز نماد و نشانه‌ای ساده از بهشت موعود، و عمارت مزار را نماد حضور انسان در آنجا دانست.

در ساده‌ترین و عینی‌ترین تفسیر از نحوه ساماندهی فضای کالبدی باغ می‌توان اظهار داشت که فضای چهارسوبازار و کاروانسراها برای تأمین کالاهایی که زائران و سیاحان به طور معمول طی یک سفر زیارتی و سیاحتی تهیه می‌کردند، طراحی و ساخته شد. چنین فضایی را در کنار بسیاری از مزارهای بزرگ و مهم که عده قابل توجهی برای زیارت به آنجا می‌روند، می‌توان مشاهده کرد. به عبارت دیگر، طراحی و احداث یک عرصه تجارتی در نزدیکی یک مزار بزرگ بر اساس الگوهای معمول در گذشته صورت پذیرفته بود.
میدان جلوخان فضای مناسبی است که فرد یا افرادی را که از محیط بازار خارج می‌شوند برای ورود به باغ مزار آماده کند و به این ترتیلب اهمیت فضای باغ و مزار به صورتی غیر مستقیم به زائران و سیاحان القاء می‌شود.

ورود به فضای باغ، حضور در عرصه‌ای آرام و دور از هیاهوی زندگی روزمره بود. فضایی که می‌توانست یاد بهشت موعود را در خاطره انسان زنده کند.
مزار در چشم‌انداز واقع در جلوی وارد شوندگان به باغ واقع شده و زائران و سیاحان پس از عبور از محور اصلی باغ با آن مواجه می‌شوند. مواجهه با ساختمان مزار نوعی دسترسی ساده به شمار نمی آید، زیرا عمارت مزار بر روی صفحه‌ای بلندتر از سطح باغ قرار دارد و در نتیجه وقتی که افراد به نزدیکی بنا می‌رسند، با توجه به ابعاد و ارتفاع آن، عظمت و شکوه آن را به خوبی احساس و درک می‌کنند.

البته موقعیت مزار به گونه‌ای است که نه تنها از درون باغ، بلکه از عرصه‌های بسیار گسترده واقع در پیرامون محوطه تاج محل و نیز از رودخانه جمنا و محوطه‌ها و عرصه‌های واقع در آن سوی رودخانه و نیز از نقاطی از قلعه سرخ می‌توان به خوبی آن را مشاهده کرد.
فصل سوم : عوامل و زمینه‌های تأثیرگذار بر تاج محل
بخش ۱ ) : زمینه فرهنگی
نخستین زمینه یا بستر مهم فرهنگی که میتوان ایجاد بنای تاج محل را مورد برسی قرار داد، وجود نوعی فرهنگ،سنت یا شیوه‌ای است که در آن برای تجلیل وتقدیس از افراد برای آن‌ها مقبره یا مزاری ساخته می‌شد. آپشکار است که بسیاری از هندی‌ها، از جمله هندوها تا پیش از ورود مسلمانان به هند چنین شیوه‌ای برای تجلیل بزرگان یا عزیزان خود نداشتند و بسیاری از آنان اجساد مردگان را می‌سوزاندند. بنابراین نخستین نکته این است که به نظر می رسد این شیوه به صورت یک پدیده مهم اجتماعی توسط مسلمانان به آن سرزمین راه یافت. افزون بر این، بر اساس اطلاعات موجود روشن است که در قرن‌های نخستین هجری از این گونه مزارهای عظیم و بزرگ چندان ساخته نمی‌شد، بلکه غالباً مزارهای ساده و گاه کوچک برای برخی از بزرگان دینی و در مواردی برای بعضی از رجال و بزرگان کشوری یا اجتماعی ساخته می‌شد.

به نظر می‌رسد که ساختن مزارهای با شکوه و بزرگ در ایران از اواخر قرن سوم و به ویژه از قرن چهارم هجری به بعد رایج شد. بسیاری از مزارهایی که در قرن چهارم تا هفتم هجری در ایران ساخته شدند به صورت یک بنای منفرد یا یک مجموعه کوچک بودند اما ساختن مزارهای بزرگ از اواخر قرن هفتم هجری به بعد رایج شد. برخی از این مزارها مجموعه‌ای متشکل از مقبره، مهمانخانه، مسجد، خانقاه و شماری دیگر از فضاهای مذهبی و خدماتی را در بر داشتند. ایلخانان و تیموریان این سنت را ادامه و گسترش دادند.
گورکانیان را از این لحاظ می‌توان وارث سنت‌های فرهنگی و معماری تیموریان دانست. آنان این سنت را گسترش دادند و مزارهای بسیار عظیم و با شکوهی برای بعضی از بزرگان دینی و کشوری و از جمله برخی از بانوان دربار ساختند. به این ترتیب ساختن تاج محل در هند را باید تداوم نوعی فرهنگ مذهبی مسلمانان به ویژه مسلمانان ایران در آنجا دانست.
بخش ۲ ) : زمینه محیطی و جغرافیایی

درباره تأثیر پدیده‌های محیطی و جغرافیایی در طرح معماری تاج محل می‌توان به یکی از بارزترین جلوه‌های آن یعنی قرارگیری عمارت مزار در کنار رودخانه و در منتهی‌الیه محوطه در اینجا بسنده کرد.
در طراحی باغ‌های ایرانی و به پیروی از آن باغ – مزارها عموماً عمارت کوشک یا مزار در قسمتی از فضای باغ، به نحوی ساخته می‌شد که پیرامون آن را فضای باغ- مزارها عموماً عمارت کوشک یا مزار در قسمتی از فضای باغ، به نحوی ساخته می‌شد که پیرامون آن را فضای سبز فرا می‌گرفت، زیرا در این حالت بهترین و بیشترین منظر ممکن برای عمارات کوشک فراهم می‌شد، اما اگر محیط جغرافیایی باغ به گونه‌ای بود که جابه‌جایی موقعیت عمارت کوشک می‌توانست موجب شود که منظر بهتری برای آن فراهم شود، جابه‌جایی عمارت مزبور صورت می‌گرفت. برای نمونه، در مواردی که باغی در روی یک تپه طراحی و ساخته می‌شد، غالباً ترجیح می‌دادند که عمارت کوشک را در بالای تپه و عرصه‌ای در پایین آن را در بر می‌گرفت، برای ساکنان کوشک فراهم شود. باغ تخت در شیراز و قصر و باغ قاجار در تهران از نمونه‌های اولین نوع باغ به شمار می‌آیند.

رودخانه جمنا در محوطه تاج محل به عنوان یک پدیده مهم جغرافیایی موجب شد که به جای آن که عمارت مزار را در میان باغ بسازند، آن را در جبهه‌ای از باغ که در کنار رودخانه قرار داشت، بر پا سازند.
استقرار مزار در کنار رودخانه موجب شد که عمارت مزار از نواحی واقع در آن سوی رودخانه یا از سوی کسانی که از طریق رودخانه عبور می‌کردند، به خوبی قابل مشاهده باشد. افزون بر این، اهمیت عمارت مزار از لحاظ بصری برای بازدید کنندگان و زائران بیشتر نیز شد، زیرا جلوخان و دروازه ورودی باغ در امتداد محور طولی مجموعه و در سوی دیگر باغ قرار داشت، و استقرار مزار در سوی دیگر باغ و در امتداد همان محور نه تنها از اهمیت و شکوه بنا نمی‌کاهد، بلکه طولانی‌تر شدن مسیر و زمان دسترسی به آن و نقاط دید بیشتر در طی زمان طولانی‌تر تا هنگام رسیدن به آن بر اهمیت بنا افزوده است.
فصل چهارم :
انواع عرصه‌ها، عناصر و اجزاء موجود در تاج محل
بخش ۱ ) : عرصه اول : مزار
بخش ۲ ) : عرصه دوم : باغ
بخش ۳ ) : عرصه سوم : جلوخانه
بخش ۴ ) : عرصه چهارم : چهارسو بازار

تاج محل به عنوان یک مجموعه مزار از عرصه‌ها و عناصر متعددی تشکیل شده است که در ساده‌ترین حالت می توان عرصه‌های آن را به چهار بخش تقسیم و طبقه‌بندی کرد. به نظر می‌رسد این مجموعه به طور آگاهانه به صورت چهار عرصه‌ها و عناصر متعددی تشکیل شده است که در ساده‌ترین حالت می‌توان عرصه‌های آن را به چهار بخش تقسیم و طبقه‌بندی کرد. به نظر می‌رسد این مجموعه به طور آگاهانه به صورت چهار عرصه متمایز اما پیوسته به هم طراحی و ساخته شد. ویژگی‌های هر یک از این چهار عرصه و عناصر هر کدام به اختصار به شرح زیر است :

عرصه اول : مزار
عرصه مزار سطحی مستطیل شکل را در بر می‌گیرد که اندازه‌های کرسی ( سکو، صفه ) اول آن ۱۴۱ × ۳۷۴ ذراع است. این کرسی با آجر، سنگ و ملات آهکی ساخته شده و ارتفاع آن از سطح زمین معادل ۱۶ ذراع است. روی این کرسی را با سنگ سرخ فرش کرده‌اند. همه عناصر عرصه مزار در روی این کرسی قرار دارند.
در وسط این کرسی یک کرسی دیگر به شکل مربع ساخته شده که اندازه هر ضلع آن ۱۲۰ ذراع یعنی اندکی کمتر از یک سوم طول کرسی اول است. ایجاد کرسی دوم به این سبب بود که عمارت اصلی مزار در سطحی بالاتر از سطح کرسی اول قرار گیرد و به این ترتیب بر عظمت و شکوه آن افزوده شود. برای تمایز این کرسی از کرسی اول، سطح آن را با سنگ سفید پوشانده‌اند و به این ترتیب این کرسی به شکل بسیار بارزی از سطح نخست متمایز شده است.

عمارت مزار در مرکز کرسی دوم قرار گرفته و پیرامون آن عرصه‌ای باز وجود دارد که بازدید کنندگان می‌توانند در روی آن و پیرامون بنا حرکت کنند. ساختمان مزار با طرح « هشت بهشت » طراحی و ساخته شده است.

« هشت بهشت » یا « هشت جنه » نام نوعی طرح معماری است که بر اساس آن به طور معمول در وسط نقشه بنا یک فضای مرکزی غالباً گنبدی شکل وجود دارد : از مرکز آن چهار محور تقارن عبور می‌کند. دو محور تقارن متقاطع به شکل بعلاوه (+) که غالباً در امتداد آن‌ها و در لبه‌های بیرونی بنا چهار ایوان یا پیشطاق بزرگ قرار دارند. دو محور تقارن متقاطع به شکل ضربدر (×) نیز از مرکز بنا می‌گذرند که غالباً چهار ایوان کوچکتر نیز در امتداد آن‌ها و در لبه بیرونی بنا ساخته می‌شد. در مواردی از جمله در عمارت مزار تاج محل ایوان‌هایی کوچک در دو سوی ایوان‌های واقع در کنج‌های بنا ساخته می‌شد. همه ایوان‌های عمارت مزار تاج محل از لحاظ کالبدی یکسان نیستند، بلکه چهار ایوان اصلیس که در وسط اضلاع بزرگتر هستند، از سایر ایوان‌ها بلندتر و عمیق‌تر هستند، در حالی که سایر ایوان‌ها دو طبقه ساخته شده اند، کوچکتر هستند. شمار ایوان‌های کوچکتر واقع در دو طبقه، بیست و چهار عدد است.

در هر یک از چهار کنج بنا یک فضای مرکزی یا خانه ( اتاق، تالار) و در پیرامون آن شماری نشیمن وجود دارد. اجزای فضای داخلی عمارت مزار در متن اصلی به خوبی مورد اشاره قرار گرفته است و از تکرار آن در این جا خودداری می‌شود.

کمیت و کیفیت فضای خالی و فضای پر در نقشه هشت بهشت عمارت مزار تاج محل مانند نقشه مزار همایون در دهلی به گونه‌ای است که این اندیشه را پدید می‌آورد که در طرح برخی از بناها می‌توان فضای پر را مانند فضای خالی مورد ملاحظه قرار داد، زیرا ترکیب و آمیزش فضای خالی و پر در این گونه از بناها چنان است که تصور یکی بدون دیگری دشوار به نظر می‌رسد و اگر در یک بررسی تحلیلی جای فضای خالی و پر یا منفی و مثبت را با یکدیگر عوض کنیم، فضایی فرضی پدید خواهد آمد که نظم و هندسه‌ای دقیق را می‌توان در آن دید. به عبارت دیگر رابطه فضای پر و فضای خالی همچون رابطه ظرف و مظروفی است که ترکیب منسجم و استواری با یکدیگر پدید آورده‌اند.

در بالای عمارت یک گنبد بزرگ امرودی (گلابی) شکل قرار دارد که دو پوسته است. ارتفاع گنبد اصلی از روی صفه بیش از پنجاه متر است. در چهار طرف گنبد اصلی، چهار عدد چهارسوی گنبد اصلی، سنت و شیوه‌ای است که آن را در مقبره امیراسماعیل سامانی در بخارا می‌توان ملاحظه کرد. بنابراین خصوصیت مزبور را می توان از ویژگی‌های فرهنگ معماری ایرانی دانست.

چهار منار در چهار گوشه صفه عمارت مزار وجود دارد. این خصوصیت را باید به معماری گورکانی نسبت داد. ساختن چهار منار در چهار گوشه یک عمارت در دوره تیموری رایج شد و در دوره گورکانی و به ویژه در تاج‌محل آن‌ها را به صورت مستقل از ساختمان، در چهار گوشه صفه ساختند. وجود چهار منار در گوشه‌های صفه یا کرسی موجب شکل‌گیری فضایی بصری – روانی شد که عمارت مزار در میان آن اهمیت ویژه‌ای یافته است، زیرا افزون بر خصوصیات حجمی یگانه و ممتاز آن، تمام سطح آن را با سنگ مرمر سفید پوشانده اند، در حالی که سطح کرسی اول و سطح مسجد و مهمانخانه واقع در دو سوی آن را با سنگ سرخ پوشانده‌اند.

در برخی از مزارهای گورکانی مانند مزار اکبر در آگرا، همانند دوره تیموری، چهار منار در چهار گوشه بنا ساخته شده است، اما در برخی از مزارها نیز مانند مزار همایون در دهلی هیچ مناری در گوشه‌های بنا یا صفه ساخته نشده است ؛ اما در بسیاری از مزارهای گورکانی مانند تاج محل، از چهار طاقی یا چتری در ترکیب با منار و در مواردی به عنوان عنصر جایگزین منار استفاده می‌کردند.

چهار عنصر منار گونه اما بسیار باریک، کوچک، و توپُر در هر یک از سطوح چهار گانه حجم عمارت دیده می‌شود. این عناصر در برخی از دیگر مزارهای گورکانی نیز مورد استفاده قرار گرفته است. در دوره قاجار نیز عنصری شبیه به آن در شمار اندکی از بناهای ایرانی، از جمله دروازه‌های بعضی از شهرها مانند دروازه‌های تهران، قزوین و سمنان به کار گرفته شد.
تربت یا مقبره ارجمندبانوبیگم در سرداب واقع در زیر عمارت مزار قرار دارد اما یک سنگ مقبره برای بازدیدکنندگان در طبقه همکف مزار قرار داده شده است. جسد شاه جهان را نیز در کنار همسرش قرار دادند. در پیرامون دو مقبره مزبور در طبقه همکف محجر یا حصاری مشبک از سنگ ساختند.

در دو طرف شرقی و غربی عمارت مزار دو ساختمان کاملاً همانند بصورت متقارن ساخته شده است. بنایی که در سمت غرب عمارت مزار ساخته شده است، مسجدی است که از سه گنبدخانه و سه ایوان ترکیب شده است. وجود سه گنبد در شبستان مسجد از ابداعات و ویژگیهای معماری گورکانی است.
در جبهه شرقی مزار بنایی مشابه مسجد ساخته شده مهمانخانه مجموعه است و در همه خصوصیات کالبدی مانند مسجد است بجز آنکه محراب ندارد و بر روی سنگفرش آن شکل جای نماز ایجاد نشده است.

همانندی و تقارن کالبدی و ساختمانی این دو بنا با دو کارکرد کاملا متفاوت ( مسجد و مهمانخانه ) یکی از نکات بسیار جاب در معماری این مجموعه به شمار می‌آید. این موضوع اهمیت فوق‌العاده اصل تقارن در معماری دوران اسلامی در بسیاری از سرزمینها را نشان می‌دهد.
چهار برج در گوشه کرسی اول با سنگ سرخ ساخته شده که روی سقف گنبدی شکل هر کدام را با سنگ سفید پوشانده‌اند. وجود این چهار برج را می‌توان به عناون عناصر تمام و کامل‌کننده مجموعه بناهای واقع در روی کرسی اول به شمار آورد.

عرصه دوم : باغ
باغ عرصه‌ای کاملاً مشخص و متمایز از سایر عرصه‌ها دارد. آن را به شکل مربعی با ضلع ۳۶۸ گز ساخته‌اند. مربع یکی از شکل‌های کامل و به ویژه یکی از شکل‌های مهم و مقدس در فرهنگ طراحی معماری و شهری در ایران است. عرصه باغ نیز با طرح چهار باغ که یکی از مهم‌ترین الگوهای طراحی باغ ایرانی است، ساخته شده است. طرح چهار باغ به دو صورت در باغ های ایرانی مورد توجه قرار داشت. در یک حالت، خیابان یا معبر بزرگ، مهم و طراحی شده‌ای را که می‌خواستند با کاشتن انواع درختان و گیباهان سایه‌دار، تزئینی یا مثمر برای عبور عابران پیاده و گذران اوقات فراغت آماده سازند، غالباً با طرح چهار باغ می‌سازند. در این حال عرض معبر را به طور معمول به چهار بخش تقسیم می‌کردند. بسیاری از این خیابان‌ها را در گذشته چهار‌باغ می‌نامیدند. چهارباغ اصفهان یکی از نمونه‌های باقی مانده از این گونه خیابان‌ها است.

در حالت دوم که بهترین و کامل‌ترین شکل طرح چهارباغ به شمار می‌آمده است، عرصه‌ای مربع شکل(یا به شکل مستطیل)توسط چهارمعبر یا خیابان(یا دو معبرممتد متقاتع)به چهار قسمت مربع شکل ( یا به شکل مستطیل ) تقسیم می‌شد. هر یک از چهار عرصه مربع شکل به دست آمده نیز دوباره به چهار قسمت تقسیم می‌شدو این روند تا جای ممکن ادامه می‌یافت. عرصه باغ تاج‌محل در چهار مرحله به مربع‌های کوچکتر تقسیم شده است و فضای هر سطح را با درختان و گلهای متنوع پوشانده بودند.
عرض هر یک از چهار خیابان اصلی چهل ذراع (چهل یکی از اعداد مقدس به شمار می‌آمده است ) بود. در وسط هر یک از این خیابان‌ها ساخته شده و در روی آن حوضی مربع شکل و در آن پنج فواره ساخته شده بود.

برای نشان دادن اهمیت طرح چهارباغ براساس سنتی معمول در طراحی برخی از باغ‌های ایرانی و نیز باغ‌ها یا باغ- مزارهایی که پیش از تاج‌محل در هند ساخته شده بود، مانند مزار اکبر در سکندرا، در هر یک از دو انتهای خیابان شرقی – غربی، یک ایوان یا درگاه ساخته بودند که از آن‌ها برای رفت و آمد استفاده نمی‌کردند، بلکه آن‌ها را از لحاظ کالبدی و به منظور کامل نشان دادن طرح باغ از لحاظ فضایی و بصری ساخته بودند و هیچ عامل کارکردی یا محیطی موجب طراحی و ساخته شدن آن‌ها نشده بود.
در ضلع جنوبی محوطه باغ که حد فاصل میدان جلوخان و محوطه باغ است، شماری ایوان در کنار هم ( به تعبیر مورخان آن زمان به صورت « ایوان در ایوان » ) ساخته شده و در وسط آن و در امتداد محور اصلی مجوعه، ورودی محوطه باغ قرار گرفته است.

عرصه سوم : جلوخانه
جلوخانه یا به اصطلاح رایج در آن زمان، چوکِ جلوخانه ( = میدان جلوخان ) عرصه یا فضایی بود که غالبا در جلوی ورودی بسیاری از فضاهای معماری به ویژه بناهای بزرگ و عمومی ساخته می‌شد. در ایران نیز این فضا را به صورت جلوخان، جلوخانه یا میدان جلوخان می‌نامیدند. فضای مزبور نوعی فضای شهری به شمار می آید که غالباً به عنوان فضایی رابط میان یک فضای معماری و یک فضای شهری مانند بازار، معبر یا میدان مورد توجه قرار داشت و برای تسهیل دسترسی به فضای معماری و همچنین در مواردی برای با شکوه ساختن فضای ورودی و نیز برای انجام برخی از فعالیت‌های تشریفاتی یا سایر فعالیت‌های مناسب مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ایران افزون بر بناهای بزرگ و عمومی، در جلوی بسیاری از خانه‌های متوسط و بزرگ نیز فضای کوچکی با عنوان جلوخان ساخته می‌شد. به هر صورت وجود عرصه جلوخانه چه از لحاظ نام و چه از لحاظ خصوصیات کارکردی و کالبدی نشانه دیگری حاکی از تأثیرپذیری تاج‌محل از سنت‌های معماری ایرانی است.

جلوخانه تاج محل عرصه‌ای مستطیل شکل است که دروازه با شکوه ورودی باغ و مزار در وسط جبهه متصل به باغ قرار دارد. دروازه طرحی تقریباً مانند طرح هشت بهشت اما به شکلی ساده دارد. در هر یک از دو جبهه شمالی و جنوبی عمارت دروازه یک پیش‌طاق وجود دارد.

ترکیب حجمی عمارت دروازه طراحی شده و به صورت بیرون آمده نسبت به بدنه باغ و به گونه‌ای ساخته شده که بخشی از حجم آن درون فضای جلوخانه قرار گرفته است.
چهار منار در چهار کنج دروازه و هفت چوکهند ( عنصری شبیه به مأذنه ) در هر یک از جبهه‌های درونی و بیرونی بالای عمارت دروازه با کلاهی از سنگ مرمر ساخته شده بود. دروازه کوچکتری در جبهه روبروی این جبهه وجود دارد که محل ورود افراد به جلوخانه است.

اندازه فضای جلوخانه ۱۰۵ × ۲۰۴ ذراع و انمدازه چبوتره (صفه، سکو ) واقع در میان آن ۳۴ × ۸۰ ذراع است. بر اساس شاه جهان‌نامه ۱۲۸ حجره در اضلاع چهارگانه جلوخانه ساخته بودند دو فضا به نام خواص پوره با ۳۲ حجره در دو سوی جلوخانه و متصل به دیوار باغ ساخته شده بود که محل اقامت کارکنان و خادمان مجموعه بود. در وسط دو جبهه شرقی و غربی جلوخانه دو بازار ساخته شده بود.
در یک ارزیابی اجمالی و کلی می‌توان میدان جلوخانه را نوعی فضای ورودی بسیار باشکوه و با عظمت به شمار آورد که بازدیدکنندگان را به صورتی مناسب برای ورود به باغ آماده می‌سازند.

عرصه چهارم : چهارسو بازار
در جبهه جنوبی میدان جلوخانه فضایی مستطیل شکل وجود داشت که اندازه عرض آن مساوی ضلع باغ بود اما طول آن اندکی بیشتر از عرض آن بود. این عرصه که به آن با عنوان چارسوبازار (چهارسوبازار) اشاره شده، از دو راسته بازار متقاطع (= چهارسو ) و چهار سرا ( کاروانسرا ) تشکیل شده است. این عرصه چهار دروازه ورودی در امتداد هر یک از چهار راسته بازار داشته است. عرض راسته بازار شرقی – غربی ۹۰ گز و عرض راسته بازار شمالی – جنوبی ۳۰ گز بوده است.

چهارسرا در چهار کنج این عرصه وجود داشت که دو سرای واقع در جبهه شمالی عرصه به پادشاه و دو سرای دیگر به بازرگانان تعلق داشت. طرح معماری دو سرای پادشاه، هندسی و منظم‌تر از دو سرای دیگر است. هر یک از سراهای پادشاهی ۱۳۶ حجره با ایوان و حیاطی به شکل مثمن بغدادی ( هشت و نیم هشت ) داشته است و بر اساس نقشه‌ای که این عرصه در آن وجود دارد، سه چوک ( حیاط ) در سه زاویه سرا وجود داشت و در زاویه چهارم که یکی از ضلع‌های فضای میانی چهارسو را تشکیل می‌داد، دروازه یا فضای ورودی سرا قرار داده شده بود.

بر اساس متن « شاه‌جهان‌نامه » در این سراها « اقمشه هر دیار و اقصام امتعه هر ولایت و انواع نفایس روزگار و اصناف لوازم تمدن و تعیش » خرید و فروش می‌شد.
این عرصه از تاج‌محل را که شرح ان در پادشاه‌نامه آمده است، تنها در یک نقشه دیده که در این کتاب ارائه شده است و در سایر نقشه‌هایی که امروز از تاج‌محل ارائه می‌شود، این عرصه وجود ندارد و به نظر می‌رسد که این بخش از مجموعه تاج‌محل دگرگون شده است.
وجود چنین عرصه‌ای با الگوهای رایج در بسیاری از فضاهای زیارتی و سیاحتی از ایام گذشته تا امروز سازگار به نظر می‌رسد، زیرا در بیشتر مراکز و مجموعه‌های مهم و بزرگ زیارتی و سیاحتی، فضا یا مجموعه‌ای تجارتی برای ارائه برخی از انواع اشیاء و کالاهای مورد توجه زائران و سیاحان در نظر می‌گرفتند.

فصل پنجم : بکارگیری انواع اصول در بنای تاج‌محل
بخش ۱ ) : اصل طراحی
بخش ۲ ) : اصل سلسله مرتب
بخش ۳ ) : اصل تقارن
بخش ۴ ) : اصل مرکزیت
بخش ۵ ) : اصل تکرار موزون

اصل طراحی
در طراحی و ساختن هر مجموعه معماری و شهری و حتی در سطحی وسیع در طراحی و خلق هر اثر هنری از یک یا چند اصل برای ترکیب اجزا و عناصر اثر استفاده می‌شود. این اصول را می‌توان اصول طراحی یا اصول ترکیب نامید. شناخت این اصول برای درک اهداف طراحی و روش‌های دستیابی به آن اهداف لازم و ضروری است. در این بخش تنها به چند اصل بسیار مهم در طراحی و خلق تاج‌محل اشاره می‌شود.
اصل سلسله مراتب

اصل سلسله مراتب یکی از اصول بسیار مهم در طراحی یا ترکیب بسیاری از مجموعه‌های معماری و شهرسازی است. بر اساس اصل سلسله مراتب، انواع عناصر و اجزای یک بنا یا مجموعه متناسب با اهمیت و ارزش کارکردی، معنوی یا زیبایی شناسانه آن یا سایر عوامل به ویژه اهداف طرح به گونه‌ای در کنار هم قرار می‌گیرند که استفاده کنندگان از فضا یا کسانی که به نحوی بنا را مشاهده می‌کنند، به صورت آگاهانه یا ناخودآگاه با هدف یا اهداف طراحی مواجه و آشنا شوند.

نحوه ترتیب، تنظیم و استقرار عناصر بر اساس اصل سلسله مراتب غالبا در همه یا برخی از زمینه‌های ساختمان مانند نقشه، نما و ترکیب حجمی منعکس می‌شود.
در طراحی تاج محل از این اصل به خوبی استفاده شده است. در وهله نخست چهار عرصه. عرصه تجاری ( چهارسوبازار)، عرصه انتقالی و رابط ( میدان جلوخان )، عرصه آرمانی و بهشت گونه (باغ) و عرصه نهایی و غایی ( عمارت مزار ) به گونه‌ای نسبت به یکدیگر طراحی و ساخته شدند که ترتیب ورود افراد به هر عرصه با اهمیت معنوی و نمادین فضا متناسب است. مسیری که شخص طی می‌کند از دنیوی‌ترین نماد ( بازار ) شروع و اخروی‌ترین نماد مجموعه ( مزار) منتهی می‌شود. این مسیر را می‌توان به مسیر و راه زندگی افراد و مراتب

ورود آنان به دنیا و خروج از آن نیز تشبیه کرد. میدان جلوخان در این سلسله مراتب بین فضای بازار و فضای آرمانی باغ و سپس مزار قرار گرفته است و شاید بتوان آن را فضایی رابط و برزخ گونه بین بازار و مزار ( نماد دنیا و آخرت ) دانست. باید توجه داشت که طراح می‌توانست میدان جلوخان را در ابتدای مجموعه و در جلوی چهارسوبازار قرار دهد و سپس چهارسوبازار را بلافاصله در کنار باغ قرار دهد و آن‌ها را با یک فضای ورودی به یکدیگر مرتبط نماید، اما او میدان جلوخان را به عنوان یک فضای رابط در بین عرصه چهارسوبازار و عرصه باغ قرار داد و به این ترتیب این دو را ضمن متمایز و تفکیک کردن، به یکدیگر مرتبط نیز ساخته است.

در بسیاری از عرصه‌ها و بخش‌های مجموعه نیز به صورت موردی از اصل سلسله مراتب برای ترکیب و سازماندهی عناصر استفاده شده است، از جمله در عرصه مزار می‌توان نمونه بارزی از آن را مشاهده کرد. این عرصه روی سکویی ساخته شده که سطح آن از سطح محیط پیرامون و باغ متمایز شده است. در وسط این عرصه که با سنگ قرمز ساخته و فرش شده است، سکوی دیگری که مرتفع‌تر از عرصه نخست است، ساخته شده و عمارت اصلی مزار در روی آن برپا شده است. قرار دادن عمارت مزار در مرتبه‌ای بلندتر از عرصه عمومی مزار را می‌توان استفاده از اصل سلسله مراتب به یاری عرصه‌ها و فضاهایی که از لحاظ ارتفاع و ساختار حجمی نسبت به یکدیگر در مراتب گوناگون قرار دارند، دانست. مرتفع‌تر بودن

عمارت مزار نسبت به دو بنایی که در دو سوی آن قرار گرفته‌اند، تأکید بر اهمیت آن است. کاربرد سنگ سفید برای عمارت مزار و سکوی آن در زمینه‌ای از سنگ قرمز موجب تأکید بیشتر بر منزلت این بنا شده است. ارتفاع عمارت مزار از دو بنای واقع در دو سوی آن (مسجد و مهمانخانه ) بیشتر است و افزون بر این اندازه گنبد آن نیز از گنبدهای دو بنای مزبور بزرگتر و رنگ مصالح آن نیز متفاوت است.
اصل تقارن

اصل تقارن یکی از مهمترین اصول طراحی به شمار می‌رود که از دوران باستان تا کنون در بسیاری از انواع بناها به ویژه بناهای عمومی و مذهبی کاربرد وسیعی داشته است. این اصل از ویژگی خاص نسبت به سایر اصول طراحی برخوردار است که در طبیعت و بسیاری از پدیده‌های طبیعی نیز دیده می‌شود. شکل انسان و بسیاری از جانوران نیز متقارن است.
اصل تقارن را می‌توان به نوعی کامل‌ترین شکل تعادل به شمار آورد که علاوه بر جنبه‌های زیبایی شناسانه از لحاظ ایستایی نیز همواره مورد توجه بوده است. تقارن در معماری به صورت‌های گوناگون مورد استفاده قرار می‌گیرد که می‌توان از تقارن نقطه‌ای، تقارن محوری، و تقارن دو محوری نام برد. مفهوم تقارن نقطه‌ای، تقارن محوری، و تقارن دو محوری نام برد. مفهوم تقارن نه تنها برای معماران و هنرمندان، بلکه برای بسیاری از مردم نیز کمابیش آشکار است، زیرا در بسیاری از طرح‌ها و ترکیب‌های هنری و تزئینی از این اصل استفاده می‌شود. تقارن واژه‌ای عربی است و یکی از معانی آن قرار دادن دو پدیده، شیء یا عنصر در دو سوی یک نقطه یا محور به صورت آینه‌وار و تکرار شونده است.

در بیشتر بناهای بزرگ و متوسط سنتی به ویژه بناهای مذهبی و عمومی در سرزمین‌های گوناگون از اصل تقارن استفاده می‌شد. زیرا اصل تقارن از یک سو امکان دستیابی به ساده‌ترین و استوارترین نوع نظم ناشی از آن غالباً خوانا و قابل درک است به نوعی آشکار یا ضمنی، مفهوم کامل بودن را القاء می‌کند، در زمینه ایستایی و استحکام ساختمان نیز کاربرد داشته است.

مجموعه تاج محل یک محور تقارن طولی دارد که از میان هر چهار عرصه می‌گذرد و تمام عناصر و بخش‌های مجموعه در دو سوی آن به صورت آینه‌وار قرار گرفته اند.
این محور بر محور ارتباطی اصلی مجموعه منطبق است و همه عرصه‌ها متناسب با آن‌ سازمان یافته‌اند. فضای ورودی مجموعه در یک سوی محور و مزار که انتهای مجموعه است، در سوی دیگر آن قرار دارد.

هر یک از عرصه‌های چهارگانه نیز دو محور تقارن متقاطع به شکل بعلاوه دارند و طراحی و سازماندهی فضاها و عناصر هر عرصه به گونه‌ای صورت گرفته که نقش این دو محور در انها به خوبی آشکار است. این نکته به ویژه در عرصه تقریباً مربع شکل ( مستطیل نزدیک به مربع ) چهارسوبازار و در عرصه چهارباغ که هر کدام دو محور ارتباطی متقاطع دارند با تأکید و وضوح بیشتری قابل مشاهده است.

وجود فضای اصلی ورودی چهارباغ در میدان جلوخان و نیز فضاهای خدماتی و عمومی واقع در گوشه های این عرصه مانع از شکل‌گیری کامل عناصر به پیروی از دو محور تقارن متقاطع را در شکل‌گیری این عرصه نمی‌توان نادیده گرفت.

یکی از جلوه‌های بسیار شکوهمند کاربرد محورهای تقارن را در عرصه باغ می توان مشاهده کرد. این باغ با طرح « چهار باغ » و با نقشه‌ای به شکل مربع ساخته شده است. در طراحی این باغ از تقارن دو محوری به کامل‌ترین شکل ممکن استفاده شده است. این باغ افزون بر دو محور یاد شده، دو محور متقاطع به شکل ضربدر دارد که قطرهای مربع نیز به شمار می‌آیند.

هر یک از قطعه‌های چهار گانه باغ هم دو محور تقارن متقاطع دارند که هر کدام را به چهار قسمت تقسیم کرده است و دوباره هر یک از قسمتهای مزبور به چهار بخش کوچکتر تقسیم شده است. البته تنها یکی از چهار بخش اخیر به شکل مربع کامل است و سه بخش دیگر به سبب عقب‌نشستگی گوشه‌ای از آن‌ها که در کنار یک عرصه ارتباطی مهم قرار گرفته، فاقد شکل کامل مربع هستند.

برای تأکید بیشتر بر کامل بودن و استدلال نسبی شکل فضای متقارن باغ، چهار برج در چهار گوشه باغ ساخته شده است.
اصل تقارن به شکوهمندترین و ظریف‌ترین وضع ممکن در معماری اسلامی، در عمارت مزار مورد استفاده قرار گرفته است. این عمارت با طرح هشت بهشت به صورتی بسیار ظریف و دقیق ساخته شده است و دارای دو محور تقارن به شکل بعلاوه و دو محور به شکل ضربدر است که مرکز همه آن‌ها از یک نقطه عبور می کند. این عمارت که طرح آن را می‌توان یکی از بهترین انواع طرح‌های هشت بهشت به شمار آورد، به گونه‌ای طراحی و سازماندهی شده که فضاهای پر و خالی آن بر اساس روابط هندسی بسیار دقیق و ظریفی درهم ترکیب و آمیخته شده‌اند. کاربرد اصل تقارن در نماها و ترکیب حجمی این عمارت در یکی از ظریف‌ترین صورت‌های ممکن مشاهده می‌شود.

دو عمارت مسجد و مهمانخانه در دو سوی مزار ( مسجد در جبهه غربی و مهمانخانه در جبهه شرقی مزار ) به گونه‌ای طراحی و ساخته شده‌اند که جهت نمای اصلی آنها به سمت عمارت مزار قرار گرفته است. در طراحی این دو عمارت، یکی از ابداعات بسیار خاص در معماری دوران اسلامی روی داده است. معمار تاج‌محل برای تأکید بسیار بر اصل تقارن و به منظور افزایش اهمیت عمارت مزار و ایجاد پیوند بصری استوار و طراحانه بین عمارت مزار و دو عمارت مزبور، از نقشه‌ای کاملاً واحد و یکسان برای این دو بنا که کارکردهای متفاوتی داشتند، استفاده کرده است و شاید بتوان اظهار داشت که چنین اقدامی در تاریخ معماری دوران اسلامی بی‌نظیر یا حداقل بسیار کم‌نظیر است، به ویژه آن که نه تنها نقشه این دو بنا، بلکه

نماها و ترکیب حجمی آن‌ها نیز همانند است و تنها اقدام ظریفی که معمار تاج‌محل برای تمایز بین آن‌ها صورت داده، این است که شکل محراب و جای نماز را در دیوار و صحن مسجد ایجاد کرده است. توجه به این نکته لازم است که نقشه و ترکیب حجمی مسجد که سه گنبدخانه فضای اصلی آن را شکل داده و گنبد مرکزی از دو گنبد دیگر بزرگتر و برجسته‌تر است، از الگوی خاص مساجد گورکانی تأثیر پذیرفته و می‌توان اظهار داشت که در طراحی مهمانخانه از شکل مسجد پیروی شده است. به هر صورت طراحی این دو فضا را می‌توان اوج توجه به اصل تقارن در معماری به شمار آورد.