فایل ورد کامل مقاله فرش خراسان؛ تحلیل تاریخی و هنری ویژگی‌های طراحی، رنگ و جایگاه فرهنگی این هنر اصیل

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله فرش خراسان؛ تحلیل تاریخی و هنری ویژگی‌های طراحی، رنگ و جایگاه فرهنگی این هنر اصیل دارای ۴۸ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله فرش خراسان؛ تحلیل تاریخی و هنری ویژگی‌های طراحی، رنگ و جایگاه فرهنگی این هنر اصیل  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی فایل ورد کامل مقاله فرش خراسان؛ تحلیل تاریخی و هنری ویژگی‌های طراحی، رنگ و جایگاه فرهنگی این هنر اصیل،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن فایل ورد کامل مقاله فرش خراسان؛ تحلیل تاریخی و هنری ویژگی‌های طراحی، رنگ و جایگاه فرهنگی این هنر اصیل :

فرش استان خراسان

مقدمه
خراسان یکی از قطبهای بسیار مهم قالیبافی ایران است و بافندگی فرش در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است شاید میزان این اهمیت را از نظرتعداد بافنده هایی که در مراکز متعدد قالیبافی این استان بکار بافندگی مشغولند بتوان درک نمود.

خراسان یکی از قطبهای بسیار مهم قالیبافی ایران است و بافندگی فرش در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است شاید میزان این اهمیت را از نظرتعداد بافنده هایی که در مراکز متعدد قالیبافی این استان بکار بافندگی مشغولند بتوان درک نمود. قالیبافی خراسان در طول حیات یک هزار و پانصد ساله خود در زمان سلطنت شاهرخ میرزا (از سلسله تیموریان) یکی از شکوفاترین ادوار تاریخی خود را گذرانیده است. در این زمان شهر هرات پایتخت این سلسله که شهر نقاشان و مینیاتوریست ها لقب یافته بود شهری فعال و متحول در کلیه زمینه های هنری از جمله قالیبافی بود

.
هرات که امروز جزء افغانستان است، در خراسان بزرگ قدیم، همواره مورد توجه بسیاری از سلاطین بوده و به عنوان پایتخت به شمار می آمده است. قالیهای تولیدی در آن سامان نیز، همگی تحت عنوان هرات نامگذاری می شده، زیرا چنانکه هم اکنون نیز تا حدودی مصطلح و مرسوم است، در آن دوران هم تولیدات بخشهای مختلف یک استان را به نام مرکز آن استان می نامیدند. در این صورت بی ربط نخواهد بود اگر بگوئیم تولیدات اصلی در روستاها و آبادیهای بی شمار خراسان صورت می پذیرفته است.

تصاویر مینیاتوری مربوط به قرن پنجم، منصوب به قصر تیمور شاهرخ، در هرات وجود دارد که فرشهایی را با طرحهای شکسته و گردان نشان می دهد. بعلاوه فرشهای بزرگ دوره صفویه که اغلب منسوب به هرات می باشد جزو خراسان به شمار می رفته که طی قرن ۱۹، بخشی از افغانستان شد. به نظر می رسد قسمت اعظم بافته های نخستین ایران قدیم که به غرب صادر می شد از خراسان بوده است بویژه فرشهای باریک و دراز با نقشه هراتی و زمینه آبی رنگ.

قالیبافی خراسان بعد از عصر صفویه رو به افول نهاد و بالاخره آخرین نشیب خود را در اوخر سلسله قاجاریه از سر گذرانید. قالیبافی خراسان نیز حیات مجدد خود را به بازرگانان تبریزی مدیون است چه آنها با تأسیس کارگاههای متعدد قالی بافی و اعزام بافندگان تبریزی به این خطه موجبات رونق این حرفه قدیمی را در آن فراهم نمودند و طبعاً از آن زمان به بعد بود که طرحها و روش های بافت

آذربایجان توسط این افراد که به خاطر علایق مذهبی و همچنین انگیزه های شغلی در شهر مقدس مشهد مجاور شده بودند در خراسان رواج گرفت. قدیمی ترین قالی مجموعه آستان قدس رضوی ( اندازه این قالی بیش از ۴ ۳ متر است که طرح زیبایی از اسلیمی شیوه زمان صفوی دارد. نقش آن ساقه های گل، برگها و نگاره های مارپیچ می باشد که برخی از گلها با گلابتون نقره ای بافته

شده است. رنگ متن آن، قرمز لاکی است و حاشیه های آن آبی رنگ است.) نزدیک ۱۶۰ سال پیش بافته شده است که سابقه قالیبافی مشهد نیز رقمی در همین حد، حدس زده می شود یعنی همان زمان که بازرگانان تبریزی برای گسترش صادرات قالی دست به تأسیس کارگاههای متمرکز در برخی از شهرها و روستاها و از جمله در مشهد زدند.

شناخت خراسان
وجه تسمیه آن :
از دو کلمه خور به معنی خورشید و آسان به معنی ظاهر شدن، آمدن و نمایان شدن است. در گذشته بسیار دور خراسان شامل ایالات سمت شرق کویر لوت تا کوه های هندوستان بود. در زمان ساسانیان خراسان بخشی از ایرانشهر بوده است و حاکمش را سپهبد می نامیدند. مردم خراسان در سال ۳۱ هـ ق به دین اسلام مشرف شدند و این استان محل قیام ابو مسلم علیه خلفا اموی بود. با تاسیس سلسله طاهریان خراسان استقلال یافت (۲۰۵ هـ ق) و در سال۲۸۳ بخشی از قلمرو صفاریان گردید.

در سال ۳۸۴ این استان در تصرف سلطان محمود غزنوی و برای مدتی خوارزمشاهیان نیز بر این استان حکومت کردند. فتوحات چنگیز باعث شد که خراسان ملک مشترک جانشینان وی محسوب گردد. در اواخر قرن هفتم خراسان به تصرف ایلخانان در آمد ودر سال ۷۸۳ امیر تیمور خراسان را به تصرف خود در آورد و هرات پایتخت فرزندش شاهرخ شد. شیبک خان ازبک در سال ۹۱۳ هـ ق خراسان را تصرف کرد در نتیجه شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۱۶ خراسان را از ازبک ها پس گرفت.

بسیاری از ایلات وعشایر همچو کرد ها و بهلولی ها در دوره صفوی به خراسان کوچانده شدند. بعد از درگذشت نادر خراسان برای مدتی به تصرف احمد شاه درانی در آمد. در دوره قاجار بموجب عهد نامه پاریس خراسان به دو قسمت تقسیم و بخش شرقی آن جز خاک افغانستان شد.
خراسان بزرگ در سال ۱۳۸۳ به سه استان خراسان رضوی ،جنوبی و شمالی تقسیم شد. پتانسیل های بالقوه خراسان جهت فرش بافی:

تولید بهترین نوع پشم جهت قالی بافی در خراسان، برداشت بالغ بر ۲۰۰تن پیله ابریشم، تنوع اقوام و ایلات و در نتیجه تنوع طرح ها و نقوش، اقلیم خاص بالاخص در خراسان مرکزی و جنوبی، بروز خشکسالی های پی در پی، مهاجرت هنرمندان و هنردوستان سراسر کشوربه مشهد مقدس، حضور تاریخی فرش در خراسان بزرگ.
پراکندگی کارگاه های قالی بافی در استان های مختلف
خراسان;;;;;;;;;.۴/۲۱ در صد
آذربایجان شرقی;;;;;;۱۷ در صد
مرکزی;;;;;;;;;..۶/۱۱ در صد
اصفهان;;;;;;;;;;..۱۱ در صد
کرمان;;;;;;;;;;۶/۱۰ در صد

کردستان;;;;;;;;;۷/۴ در صد
چهارمحال و بختیاری;;..۹/۳ در صد
آذربایجان غربی;;;;;.۴/۳ در صد
فارس;;;;;;;;;;..۲/۳ در صد
سایر استان ها;;;;;;;.۸/۲ در صد

ساختار
خطه خراسان، به واسطه وسعت مراتع و آبادیهای بیشمار، از مراکز عمده پرورش دام است، بافنده مشهدی نیز در انتخاب پشم مرغوب و کاربرد آن در فرش، از هیچ کوششی فرو گذار نیست، و برخلاف بافنده تبریزی در تهیه طرح و نقشه هایی که ویژگیهای طرح مشهد را دارا باشد تعصب به خرج می دهد.

پشمی که در گره های قالی های خراسان بکار رفته نرم و شفاف می باشد. این پشم در مقایسه با پشم هایی با کیفیت دیگر، ظاهراً تمایل بیشتری به فرسوده شدن دارد. هر چند که از اصل، پرزهای این قالی با ارتفاع متوسطی قیچی خورده اند ولی به نظر بسیار کوتاه می رسند. این امر ناشی از ریسندگی پشمی است که از پشم چینی پائیزه بدست آمده است. پشم بطور ویژه ای حالت نرمی دارد، ولی الیاف آن بسیار کوتاه است. اگر بافندگان هنرمند محلی این پشم را ترجیح می دهند، اولاً به دلیل زیبا شناختی است و ثانیاً اجبار و تنگناهای محلی نیز حاکم است. در واقع، به استثنای شهر مشهد، حلاجی این پشم ها توسط دست و کمان حلاج انجام می گیرد و اگر الیاف پشم بلند باشد (مثل الیاف پشم بهاره)، به دور زه کمان حلاجی می تابد و کار حلاج را دشوارتر می نماید.
با برگرداندن قالی متوجه یک ویژگی فنی آن می شویم که به راحتی امکان شناخت قالی های قدیم و جدید خراسان را فراهم می نماید. در قالی های خراسان به فاصله ۵ تا ۷ رج گره چندین خطوط افقی می بینیم که کاملاً واضح اند و ناشی از بازی خاص پود می باشند. بطور معمول پود به صورت کشیده، پس از هر رج ازگره ها، یکبار از بین تارها عبور می کند
گره هایی که در این قالی ها بکار برده می شوند از نوع فارسی باف (سنه) هستند و تراکم آنها

از ۸۰۰ تا ۲۰۰۰ گره در دسی متر مربع تغییر می کند. نخ های تار و پود معمولا پنبه ای هستند.
در مورد گره زنی ملاحظه می کنیم که گره ها در این قالیها فشرده ترند و در مورد قیچی نمودن پرز و ارتفاع پرزها نیز اضافه می کنیم که این پرزها اندکی بلند تر هستند. در مورد رنگ نیز متذکر می

شویم که از مایه های رنگهای روشن کمتر استفاده می شود رنگهای روشن جای خود را به یک سری از رنگها داده اند که رنگهای آبی، قرمز خرمایی یا قرمز آجری، قهوه ای کم رنگ به ندرت بر رنگ سبز در آن چیرگی دارد. قبل از جنگ جهانی اول؛ از پاره ای از رنگ کننده های مصنوعی، بخصوص برای نمونه های متداول تر ناحیه قاین استفاده می شده است.

طرح های رایج
در قالی های بسیار زیبای خراسان مربوط به آخر قرن هیجدهم و قرن نوزدهم، نقشی چیرگی دارد که می توانیم آنرا نقش مرکزی بنامیم. مؤثرترین عناصر تزئینی نقش در مرکز قالی جمع می شوند و زمینه را که خالی می ماند، تبدیل به یک عنصر رنگی متضاد می کند. معذالک، بین آخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، در کنار این قالی ها، قالی های دیگری نیز وجود دارد که نقش های تکراری آن، به گونه ای متجانس و مربوط به هم ، تمام سطح زمینه را می پوشانند. در سری اول، تعادل به

هم می کند. در سری دوم، لازم می آید که با ایجاد حاشیه بسیار عریضی که از چندین قاب تشکیل شده است (گاهی مواقع ۱۵ قاب) تباین و تضادی به وجود آید. در اکثر موارد رنگ این قاب ها خرمایی هستند. بنابراین، عریض ترین حاشیه ای را که می توان در قالی مشرق زمین دید، در این قالی ها مشاهده می کنیم.
به تبع ابعاد قالی، قدیمی ترین قالی های خراسان در مرکزشان دارای یک یا چندین ترنج چند قسمتی هستند که شکل آنها متغییر است. این ترنج ها می توانند به شکل دایره، لوحی به شکل سپر و یا اینکه به شکل لوزی باشند. همچنین در این قالی ها معمولاً پرده هایی را می بینیم که یادآور صفحاتی هستند که حاشیه قالی های قدیمی در میان نقوش آنها جای داده شده اند. ولی پرده ها یا صفحات منقوش در قالی های قدیمی در برگیرنده کتیبه و خطوط، غزلیا

ت و اشعاری هستند که در شأن قالی ها سروده شده اند ، در حالیکه پرده ها و یا صفحات منقوش در قالی های جدید، در اکثر مواقع، نقوشی را در بردارند که منحصراً تزئینی اند.
در این قالی ها غالباً گلدان های گلی داریم که جهت آنها یا به طرف بالا و یا به طرف پایین قالی می باشد. در چهار گوشه زمینه، چهار عدد لچک دیده می شوند که آنها نیز دارای تقسیمات زیادی هستند. قسمتی از زمینه که توسط ترنج یا گلدان های گل و یا کتیبه اشغال شده است، آزاد می ماند و یا اینکه مزین به چند برگ الوان می شود که در کنار ترنج قرار می گیرند.

حاشیه قالی دارای طرازهایی با خطوط سینوسی شکل تزئین شده ای است که در هر یک از خم های این سینوس ها، یک عدد گل کوچک پنج پر قرار دارد. این طرح- که ما آن را طراز خراسان خواهیم نامید- معمولاً در قاب های ثانوی حاشیه و استثنائاً در قاب اصلی ظاهرمی شود. قاب اصلی که معمولاً دارای طرح ثابتی نیست، بر حسب مورد می تواند دارای یک نقش هراتی، چند نوع بته (که غالباً در مغرب زمین آن را طرح کشمیر می نامند) یا دارای برگ هایی باشد.
علاوه بر این قالی های قدیمی خراسان، قالی های دیگری را نیز می بینیم که مربوط به همین عنصر هستند. این قالی ها را شکارگاه می نامند و دارای صحنه هایی از شکارگری هستند (معمولاً هم دارای قطع کلگی می باشند). آنها دارای همان ویژگی نقش قالی های خراسان اند. ولی با داشتن ویژگیهایی، از قالی های خراسان قابل تمییز می باشند و این ویژگیها عبارتند از: حضور تصاویر حیوانی در حالت دویدن یا پرواز کردن (آهو، گوزن، خرگوش، غزال، قرقاول، کبوتر). این سوژه های در حال حرکت به وضوح در روی زمینه ساده و یکنواخت قالی جلوه می نمایند. آنها به جان و توان داشتن تمام قالی کمک می کنند و یک حرکت افسانه ای و زیبایی را به وجود می آوردند که در آن حیواناتی را در حال جولان در بعدی ایده آل می بینیم که با بوجود آوردن ترکیبهایی در نوسانات اسلیمی هنر، در پی هم می گذارند و به هر سو می روند.

قالی های خراسان که دارای نقش ترنج مرکزی و تصاویر انسانی و حیوانی بودند، همراه با تحولات و توسعه مداوم، به تدریج از بین می روند و جای خود را به قالی هایی می دهند که به ندرت نقوش مرکزی را حفظ می کنند. در آثار خلق شده نوین که به اندازه قالی های گذشته مورد توجه هستند. نقش واحدی را به تناسب های محدودتری که در تمام سطح قالی تکرار شده است ترجیح می دهند. یعنی نقش ماهی یا هراتی که نوعی گل تزئینی است و دردرون یک لوزی گل دار جای گرفته است و دارای چهار برگ نوک تیز می باشد که ظاهراً به اضلاع این لوزی چسبیده اند. این نقش که در تمام ایران بسیار متداول است در قالی های فراهان، بیجار، صحنه و همدان بطور غالب دیده می

شود. نقش بته را نیز بطور معمول و متداول در قالی های این منطقه می بینیم و این همان نقشی است که قبلاً حاشیه قالیهای قدیمی را تزئین می کرده است و همچنین (البته خیلی به ندرت) نقش میناخانی را می بینیم که نوعی شبکه لوزی شکل است و در نقاط اتصال، گل هایی به شکل گره پروانه ای را می بینیم. گاهی مواقع در همین طرح آخر، شبکه های لوزی شکل از بین می رون

د و جای خود را به وضع آزادتری از شاخه های کوچک گل دار می دهند.

عرض حاشیه زیبا، لطیف و نقشین قالی های خراسان به یک متر می رسد. اضافه می کنیم که نقش مسلط، بخصوص در قاب های ثانوی این حاشیه، نقش طراز خراسان است. برعکس، قاب اصلی این حاشیه ها در قالی های گوناگون دارای نقش های متفاوتی هستند. البته در بعضی از قالی های قدیمی خراسان، در همین قاب اصلی، غالباً به گونه هایی از این طراز برمی خوریم که از سه خط به شکل سینوس تشکیل شده است. این خطوط نسبتاً عریض هستند و همدیگر را قطع می کنند

رنگ بندی
همه رنگهایی که در این قالی ها بکار رفته اند منشأ گیاهی دارند. قالی های این دوره دارای مایه ها رنگ های بسیار زیبا هستند که عبارتند از صورتی، قرمز، خرمایی روشن، آبی، سبز، زرد و سفید رنگ. زمینه قالیها، بخصوص قالی هایی که دارای تصاویری از هیاکل حیوانی و غیره هستند، آبی بسیار ملایم است. رنگ سیاه، از پوست گردو حاصل شده و آبی تیره را معمولاً برای مشخص نمودن طرح ها و برجسته نمودن آنها بکار می برند.

وضعیت فعلی

امروزه صرف نظر از کارگاههای شهری که زیر نظر استادکاران و کارگران ماهر سرپرستی و اداره می شوند، مناطق مشهور دیگری، مثل بیرجند، قائنات، کاشمر، طبس و تربت حیدریه به بافت انواع قالیها اشتغال دارند. این مراکز علیرغم برخورداری از وجوه مشترک فرهنگی و داشتن خصلتهای همگون در بافت فرش، خصوصیات ویژه ای نیز دارند که با توجه به آنها فرش هر منطقه را می توان از دیگر مناطق تمیز داد.

توزیع جغرافیایی
مناطق گوناگون قالی بافی خطه بزرگ خراسان را که عمدتاً محصولاتشان تحت عنوان قالی خراسان مشهور شده است جهت بررسی دقیق تر وبهتر تحت تقسیم بندی زیر ارائه می دهیم : مشهد، بیرجند، مود، کاشمر، قائن، درخش، تربت حیدریه، سبزوار شاندیز، فردوس، طبس و قالی عشایری .

فرش بلوچ
بلوچ ها شامل طوایف نیمه چادر نشین بی شماری هستند که در نقاط مختلف استان خراسان و همچنین استان سیستان و بلوچستان و حتی گنبد کاووس از قرنها قبل به کار دامداری و قالی بافی اشتغال داشته اند. بر خلاف تصور بسیاری که خیال می کنند قالیچه‌های بلوچی در سیستان بافته می شود، آنچه امروز له عنوان قالیچه های بلوچی مورد بررسی است توسط عشایر بلوچ شمال خراسان، بویژه در اطراف تربت حیدریه، کاشمر (ترشیز)، تربت جام، سرخس و ; تهیه می شود. و تنها معدودی در نواحی جنوبی و قدری در سیستان بافته می شود.

تربت حیدریه و تربت جام به ترتیب از شهرهای مرکزی و شرقی استان خراسان هستند از سالها فبل به عنوان بزرگترین مرکز تهیه‌ی قالیچه های بلوچ شهرت و اعتبار خود را حفظ کرده اند. و هم اکنون به عنوان بزرگترین مرکز تولید و عرضه و فروش قالیچه های بلوچی سهم عمده ای در تولید فرش این استان بر عهده دارند.
• طایفه های بلوچی:

طوایف مختلف بلوچ در خراسان در زمان سلطنت نادر شاه افشار به خراسان انتقال یافته و در شهرهای مختلف آن از جمله تربت جام و تربت حیدریه ساکن شدند. به غیر از این دو شهر گروهی از این طوایف در شهرهای درگز، سرخس، تایباد و حتی مشهد اسکان یافتند.

مهمترین طایفه بلوچها را بهلوری ها تشکیل می دهند که در شرق خراسان و بخصوص در اطراف تربت حیدریه و تربت جام زندگی می کنند و فرشبافی در بین آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
تیره های دیگری از بلوچها (سالارخانی ها و رحیم خانی ها) در اطراف خواف و سرخس می باشند و به قالی بافی به همان درجه از اهمیت می نگرند که بهلوری ها و بالاخره بلوچهای مستقر در زابل و حومه آن از تیره های سارانی، رخشانی، بارانی، جهاندیده که دست بافتهای آنها از نظر کیفیت به مرغوبیت قالیچه ها، گلیم ها، خورجین های تیره های ذکر شده نبوده و بیشتر مشابهت به بافتهای افغانستان دارد.

برخی از مهمترین طوایف بلوچ خراسان عبارتند از:
میر رحمانی، سالار خانی، سید محمد خانی، پری کاری، رحیم خانی، عیسی زایی، زرداد خانی، چاکر زایی، شانبری، کوه کن و سنگ چولی.
• نیم نگاهی به فرش بلوچ:
قالی بلوچ به طور کلی دارای ابعاد کوچک و متوسط است. کوچکترین آنها به عرض ۸۰ تا ۹۰ و طول ۱۲۰ تا ۱۴۰ سانتی متر و قالیچه های بزرگتر به اندازه های تقریبی ۱۰۰*۱۵۰ سانتی متر و دو ذرعی های آنها به ابعاد تقریبی ۱۱۰*۲۰۰ سانتی متر می باشد. بافت کلگی و کناره هایی در اندازه های متوسط نیز در میان آنها معمول است. همچنین این قالی ها سبک وزن بوده و قیمت نسبتاً پایین آن سبب شده است که این قالی ها در اروپا زیاد رواج یابند. این قالی یک نمونه

مشخص از هنر دستی را بنام هنر دستی مرزی تشکیل می دهد که در هر یک از این هنرها می توان عناصر تعداد زیادی از تمدنها را پیدا کرد. تأثیر فرهنگ ترکمنی توسط مایه های گوناگون رنگهای بلوطی و قرمز تیره، رنگهای تیره (آبی تیره) و در پیاده کردن طرحهای هندسی و منظم مثل شش ضلعی، لوزی، هشت ضلعی، قلاب و غیره در این قالی ها ظاهر می گردد. تأثیر تمدن فارسی را نیز در قالب پاره ای نقشهای طبیعت گرایانه می بینیم که در متن و حاشیه آنها دیده می شود.