فایل ورد کامل مقاله استانداردهای نقشه‌کشی فرش؛ بررسی علمی اصول طراحی و ضوابط فنی در هنر قالیبافی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله استانداردهای نقشه‌کشی فرش؛ بررسی علمی اصول طراحی و ضوابط فنی در هنر قالیبافی دارای ۶۰ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله استانداردهای نقشه‌کشی فرش؛ بررسی علمی اصول طراحی و ضوابط فنی در هنر قالیبافی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی فایل ورد کامل مقاله استانداردهای نقشه‌کشی فرش؛ بررسی علمی اصول طراحی و ضوابط فنی در هنر قالیبافی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن فایل ورد کامل مقاله استانداردهای نقشه‌کشی فرش؛ بررسی علمی اصول طراحی و ضوابط فنی در هنر قالیبافی :

استاندارد نقاشی نقشه فرش

کد استاندارد: ۵/۱ – ۸۳ ش . ف
مقدمه
از روزگاران گذشته تا کنون، فرش ایرانی آیینه تمام نمایی فرهنگ و هنر اصیل ایران بوده است این هنر و صنعت با همه زیبائیها و ظرافت طرح، بافت و رنگ، انچنان در عرصه جهانی شناخته شده دارای اعتبار است که هم به عنوان سمبل هنر ایران شناخته شده و هم اولین کالای صادراتی غیر نفتی کشور به شمار می رود. برای حفظ این موقعیت و ارتقاء آن باید دست اندرکاران تولید فرش به موارد اساسی تولید توجه نمایند. می دانیم که مهمترین عوامل تولید فرش عبارتند از: طراح، نقشه کش، بافنده و پرداختکار است

که باید همگی در یک تلاش با هدف و با برنامه و با یک مدیریت قوی کار تولید فرش را انجام دهند از جمله مهمترین مراحل تولید فرش که جنبه زیر بنایی دارد مرحله نقشه کشی است . زیرا اغلب بافنده ها، هنر خلاقیت خود را با استفاده از نقشه های اصیل، زیبا و بدون عیب به نمایش می گذارند.

بنابراین هنر نقشه کشی دارای جایگاه پیژه ای در فرایند تولید فرش است. در تولید فرش کار یک نقاش به همان اندازه مهم و کلیدی است که نحوه صحیح بافتن یک بافنده از روی نقشه.

اگر نقاش اصول نقشه کشی را به طور صحیح برروی طرح اولیه خوب پیاده کند چنانچه طرح نقشه نیز ایرادهایی داشته باشد با تلاش و هنر نمایی نقاش، آن ایراد ها به چشم نخواهد آمد. البته عکس این کار نیز صادق است. یک نقاش باید به کارش تسلط و مهارت کافی داشته و بروی طرحهای اصیل کار کند. او باید به طرح فرش مکان بافت و سنتهای رایج منطقه و ; آشنایی و شناخت و دقت کافی داشته باشد. در حقیقت دانش کافی داشته باشد. دقت و مهارت در طراحی و نقشه کشی فرش از ارکان اصلی تولید فرش با کیفیت بالا و اصیل به شمار می رود.

اهمیت رنگ آمیزی در فرش
یکی از اساسی ترین و مهمترین رشته های رایج در کار تولید فرش، رنگ آمیزی و نقطه چینی فرش است.
یک نقاش فرش که در امر رنگ زنی و کار پخش رنگ فعالیت می کند نه تنها باید با کل ریزه کاریهای موجود در این رشته آشنا باشد.

بلکه در خصوص شناخت رنگها و هماهنگی رنگها( هارمونی رنگ) و کنتراست رنگ( تضاد)
و ویژگیهای موجود در رابطه بین رنگها مانند رنگهای مکمل، رنگهای سرد، رنگهای گرم و غیره اطلاعات کافی و لازم داشته باشد.

نقاش فرش، طرح آماده شده توسط طراح را برروی کاغذهای شطرنجی که دارای رجشمار مطابق با رجشمار های طرح اصلی است پیاده می کند. او با استفشاده از رنگهای مخصوص و آماده و با بکار گیری تجربه و ذوق و سلیقه هنری و کارایی خویش به رنگ زدن گلها و نقشه ها پرداخته و در پایان کار نقطه چینی را انجام می دهد.
اگر در انتخاب و پخش رنگها بی دقتی و سهل انگاری شود و یا نقاش در این زمینه تجربه کافی نداشته باشد رنگهای بکار رفته در فرش از تطابق و هماهنگی برخوردار نخواهد بود. همچنین اگر کار نقطه چینی با اصول لازم ان جام نشود کل مسائل فوق دست به دست هم داده و در نتیجه فرش بافته شده فرش مطلوب و خوبی نخواهد بود و بیننده فرش با کمی دقت و دید تخصصی به عیوب کار پی می برد.
همچنی شایسته است که نقاش با بافت فرش نیز آشنا بوده تجربه هایی داشته باشد زیرا در آن صورت هنگام پخش رنگ، به راحتی رنگها را در کنار هم قرارداده و بیشتر به فرشی که بافته خواهد شد فکر خواهد کرد تا به آفریدن یک تابلوی هنری

بدیهی است رنگ آمیزی نقشه فرش در اقتصاد و بازرگانی و پیشبرد تولید فرش نقش بسزایی دارد و از دو جنبه دارای اهمیت است. ۱- بعد هنری ۲- بعد صنعتی و بازرگانی . د راین میان آنچه که اهمیت دارد بعد هنری فرش است که آن هم عمدتاً به نقشه و رنگ آمیزی مربوط می شود.
نقشه فرش به مجموعه ای از طرح، رنگ و نقطه گذاری گفته می شود که با استفاده از آن فرش با دقت بافته می شود در تولید یک فرش کلیه ویژگیهای بافت رنگ آمیزی، محاسبات دار؟؟ و مقدار مواد اولیه بر اساس نقشه فرش محاسبه و پی ریزی می شود مسأله رنگ امیزی و نقطه نیز از ارکان نقشه کشی فرش است. پسند اولیه مردم در خرید فرش، همواره بر اساس نقشه و رنگ صورت می گیرد.

یک فرش خوب، علاوه بر کیفیت بافت باید از یک طرح زیبا، متناسب و هماهنگ و مهمتر از آن

چند نکته مهم:
در هنگام رنگ کردن گلهای نقشه که به آن اصطلاحاً پخش رنگ می‌گویند، باید به نکات زیر توجه شود:
۱-عدم استفاده از رنگ زمینه برای رنگ نمودن و نقطه کردن گلهای خارج(منظور از گلهای خارج بیرون گل می‌باشد که با زمینه تداخل می‌یابد.)

۲-رعایت نمودن تقسیم بندی رنگها در سطح نقشه تا کار به صورت یکدست و کامل درآید.
۳-ابتدا گلهای اصلی و سپس گلهای دیگر نقشه رنگ زده شود. شایان ذکر است که حتی انتخاب رنگ گلهای اصلی نیز باید قبل از گلهای دیگر صورت بگیرد.

۴-در انتخاب رنگ به طور کلی و نیز در هنگام انتخاب رنگ برای گل یا نقشهای دیگر و گذاشتن رنگها در کنار هم و همچنین انتخاب رنگ برای نقطه ها باید دقت کافی به عمل آید.
۵-به علت مختلف بودن رنگ زمینه فرشها(سرمه ای، کرم، مسی و;) انتخاب رنگ گلها و نقشها باید بر اساس رعایت رنگ زمینه صورت بگیرد.

۶-اگر نقشه فرش دارای طرح پرگل و شلوغی است، باید دقت نمود که ترکیب و تقسیم بندی ذهنی گلها قبل از رنگ کردن صورت پذیرد. بدین ترتیب که در تعدادی از گلها باید از رنگهای محو استفاده شود تا گلها محکمتر به چشم آیند و در تعدادی دیگر از گلها، نیز می‌توان از رنگهای مجاز دیگر استفاده نمود.

مثال:ممکن است طرح نقشه، طرح شلوغی پر از گل رذنگ و گلهای شاه عباسی باشد. در این صورت می‌توان با به کارگیری رنگهایمختلف گل فرنگ و گلهای شاه عباسی را تا حدودی از هم جدا کرد. یعنی با انتخاب رنگ های گرم برای گل فرنگها و رنگهای سرد برای گلهای دیگر اقدام به پخش رنگ نمود.

همچنان که قبلاً توضیح داده شد، نباید رنگهای سرد یا رنگهای گرم را در گوشه ای از نقشه متمرکز کرد. باید با اتخاذ تدابیری این رنگها را در سراسر نقشه پخش کرده و با استفاده از خواص کنتراست رنگها، آنها را در کنار هم قرار داد.

آشنایی و شناخت رنگها
دایره رنگ یا حلقه رنگ
از طریق شناسایی طرح رنگ و دایره رنگ، دوازده رنگ را از رنگهای اصلی یا اولیه، زرد، قرمز، آبی می‌سازند. یک شخص با دید عادی می‌تواند رنگ قرمزی را تمییز دهد که نه مایل به آبی است و نه مایل به زرد، رنگ زردی را تمیز می‌دهد که نه مایل به سبز است و نه متمایل به قرمز.
برای آزمایش رنگ باید آن را روی زمینه خاکستری مشاهده کرد. این رنگها را در یک مثلث متساوی‌الاضلاع چنان قرار می‌دهند که زرد در بالا قرمز، در قسمت پایین چپ و آبی در قسمت پایین راست قرار بگیرد.

رنگهای ثانویه به شرح زیر می‌باشد:
زرد+قرمز= نارنجی
زرد+آبی=سبز
قرمز+آبی=بنفش
این سه رنگ ثانویه باید بسیار با دقت مخلوط شوند. هیچکدام از آنها نباید به سوی هیچ یک از اجزاء ترکیبی میل کنند. با این ترتیب ملاحظه می‌کنید که به دست آوردن رنگهای ثانویه از طریق اختلاط رنگها کار ساده ای نیست. به طور مثال نه خیلی زرد باشد و نه خیلی قرمز.بنفش نه خیلی قرمز و نه خیلی آبی و سبز نیز نباید نه خیلی زرد باشد و نه خیلی آبی باشد. حال با شعاعی مناسب، در خارج دایره اول، دایره دیگری رسم کرده و فضای حاصله بین دو دایره را متناسب با رنگ اولیه (اصلی) و رنگ ثانویه چنان رنگ می‌کنند که بین هر دو رنگ، یک قسمت رنگ نشده باقی بماند.

رنگهای مکمل
هنگامی‌دو رنگ مکمل خوانده می‌شوند که اگر ما آن دو را با هم مخلوط کنیم، رنگ حاصله از این ترکیب، خاکستری(بی فام) باشد. از نظر فیزیکی اگر ما دو نور مکمل را با هم مخلوط کنیم نور حاصله از این دو رنگ مکمل سفید خواهد بود. دو رنگ مکمل همان طوری که از اسم آن پیداست یکدیگر را کامل می‌کنند و در مجاورت با یکدیگر هر کدام باعث تحریک دیگری می‌شود.

اما به محض اینکه دو رنگ مکمل باهم مخلوط شوند این خاصیت از بین می‌رود و دو رنگ مکمل به یک خاکستری تبدیل می‌شود که رنگ خنثی بوده و خاصیتی ندارد. رنگهای مکمل در دایره رنگها، در امتداد قطر دایره و روبروی یکدیگر قرار دارند.

نمونه رنگهای مکمل به شرح زیر است:
زرد مکمل بنفش، آبی مکمل نارنجی، قرمز مکمل سبز.
خصوصیات رنگهای مکمل:
رنگهای مکمل خصوصیات ویژه خود را دارند که قسمتی از آن خصوصیات به شرح زیر است:
رنگ زرد نه تنها مکمل بنفش است، بلکه دربردارنده نهایت تضاد روشنی و تاریکی در دایره رنگ نیز هست رنگهای قرمز-نارنجی و آبی-سبز، از زوج رنگهای مکمل هستند. همچنین این دو رنگ دربردارنده نهایت سردی و گرمی‌نیز می‌باشد.

رنگهای قرمز و سبز نیز مکمل یکدیگر هستند، ولی از نظر درخشندگی دارای همان توازن می‌باشند یعنی هم وزن هستند.
کنتراست رنگ
وقتی از کنتراست رنگها صحبت می‌شود، منظور وجود روابط و تأثیراتی است که هم تمایز میان رنگها و هم تأثیرات متقابل میان آنها را از نظر بصری مورد توجه و مقایسه قرار می‌دهد. به این ترتیب وجود کنتراست میان رنگها صرفاً به معنای وجود تضاد میان آنها نیست بلکه بررسی روابط و مقایسه میان آنها است.

به عنوان مثال وقتی از سیاه و سفید به عنوان نهایت کنتراست روشنی-تیرگی نام برده می‌شود، مقایسه ای بر اساس مفهوم تیرگی و روشنی میان آنها صورت گرفته است.
هنگامیکه درخشندگی های رنگ دستخوش تغییرات گوناگونی شود، کنتراست رنگ ارزش و مفهومی‌متعدد و کاملاً جدید پیدا می‌کند. به همین نحو نسبتهای مکملی از رنگهای زرد، قرمز و آبی نیز می‌توانند دچار تغییر شوند.

همان طور که می‌دانید، سفیذ موجب تضعیف و درخشش و فروزندگی رنگهای مجاور می‌شود و آنها را تار می‌سازد و رنگ سیاه موجب می‌گردد که رنگهای مجاور روشن تر به نظر آیند. به همین دلیل رنگهای سفید و سیاه می‌توانند عناصر نیرومندی در کل تشکیلات رنگ به شمار آیند.

کنتراست تیرگی و روشنایی
تأثیراتی که کنتراست تیرگی-روشنی رنگ روی روابط میان رنگها و روی مخاطبین یک اثر هنری می‌گذارد، پس از کنتراست ته رنگ از اهمیتی ویژه برخوردار است. بخش قابل توجهی از موفقیت آثار هنرمندان نقاش در طول تاریخ هنر در ارتباط با چگونگی استفاده از کنتراست تیرگی- روشنی است. شاید اهمیت و گستردگی توجه به این نوع کنتراست به این دلیل است

که تیرگی و روشنی نقش بسیار عمیقی در زندگی انسان و دیدن اشیاء و رنگ آن ها دارد و همان گونه که قبلا نیز اشاره شد تیرگی و روشنی یکی از وجوه متمایز کننده رنگها و شکل ها از یکدیگر است. همچنان که درک بصری از برجستگی و فرورفتگی و دوری و نزدیکی اشیاء نیز با توجه به میزان تیرگی و روشنی آنها میسر می‌شود.

اگر تصور شود که رنگ ها میان دو قطب تیره و روشن سیاه و سفید قرار گرفته اندو هر رنگی از تیرگی مخصوص برخوردار است ، آنگاه اهمیت تیرگی و روشنی از نظر بصری بیشتر درخواهیم یافت.
میزان تیرگی هر رنگ را می‌توان بطور مناسب با یک درجه از خاکستری بی فام(خاکستیر حاصل از تیرگی سیاه و سفید نشان داد.)

کنتراست سرد و گرم
کنتراست سرد و گرم بر پایه احساسی درونی از دیدن رنگها بوجود می‌آید. البته احساس سردی یا گرمی‌مربوط به حس لامسه است و شاید خیلی عجیب به نظر می‌رسد که ما از طریق حس بینائی و یا دیدن رنگها ان را احساس می‌کنیم، اما واقعیت این است که رنگها به طور مستقیم و توسط حس بینائی بر همه وجود ما تأثیر می‌گذارند. واقعیت رنگ چیزی است که از طریق احساس بینائی تأثیرات عمیقی بر روان و جسم موجودات می‌گذارد.

آنچنان که اتین در کتاب رنگ خود نقل کرده است، یک دسته از اسبها پس از انجام مسابقه در اصطبلی که به رنگ آبی رنگ آمیزی شده بود به سرعت آرامش خود را بازیافته اند. در حالیکه در اصطبلی که به رنگ قرمز رنگ آمیزی شده بود دسته ای دیگر از اسبها تا مدتی بی قرار و نا آرام بوده اند، در اصطبل آبی رنگ هیچ مگسی مشاهده نمی‌شود ولی در اصطبل قرمز رنگ تعدادی مگس جمع شده بود.

می‌توان قرمز- نارنجی را به عنوان پر حرارت ترین رنگ و رنگ سبز-آبی را سردترین رنگ احساس کرد. در هر حال بر اساس دایره رنگ با یک خط قطری که از سبز- زرد به قرمز- بنفش امتداد می‌یابد می‌توان یک حد تقریبی را میان رنگهای گرم در سمت راست دایره و رنگهای سرد در سمت چپ دایره تصور کرد.

کنتراست کیفیت
در اینجا منظور از کیفیت حالت خلوص و اشباع رنگ است. وقتی که یک رنگ خالص در کنار رنگهای ناخالص که با سیاه و یا با مکمل خود مخلوط شده اند قرار می‌گیرد، کنتراست کیفیت رنگ ایجاد می‌شود. به محض اینکه یک رنگ با سیاه تیره و یا سفید روشن شودو یا با خاکستری یا مکمل خود مخلوط شود از حالت خلوص خارج شده و درخشش رنگین خود را از دست می‌دهد و کدر می‌شود.
درجه کدر بودن و ناخالصی این رنگها زمانی بیشتر دیده می‌شود که در کنار رنگهای خالص قرار می‌گیرد. به همین نسبت نیز درخشش و درجه خلوص یک رنگ زمانی بیشتر جلوه گر می‌شود که در مجاور رنگهای ناخالصی که با سیاه، سفید، خاکستری و یا رنگ مکمل خود شکسته شده اند، قرار گیرد.

در هنرهای بصری از رنگ استفاده می‌شود، با بهره گرفتن از کنتراست کیفیت، اوج درخشش رنگها به نمایش گذاشته می‌شود. کنتراست کیفیت در همه مواردی که به کارگیری رنگ با درخشش تمام مورد نیاز است می‌تواند مورد توجه قرار گیرد، زیرا رنگ در این حالت بیشترین جذابیت را پیدا خواهد کرد.

کنتراست وسعت
کنتراست وسعت، سطوح مستلزم و متناسب بین دو یا چند قسمت(سطح) از رنگهاست. این تضاد بین کمی‌و زیادی، یابزرگی و کوچکی است. باید تناسب مقداری یک یا چند رنگ را مورد مطالعه قرار دهیم تا این رنگها در حالت موازنه و تعادل مناسبی در کنار هم بنشینند که هیچکدام نسبت به دیگری نداشته باشد.

هارمونی رنگها
وقتی مردم از هارمونی یا همگانی رنگ سخن می‌گویند، آنان اثرات دو یا چند رنگ را ارزیابی می‌کنند. مشاهدات و تجربیات روی ترکیب ذهنی رنگ نشان می‌دهد که قضاوت افراد درباره هماهنگی رنگها متفاوت است ترکیبی از رنگ در نزد افراد عمومی، زمانی هماهنگی یا هارمونی، نامیده می‌شود که از رنگهای متفاوت با سایه های یکسان ایجاد شده باشد. این به اصطلاح هماهنگی، گرد هم آمدن رنگهایی است که بدون کنتراستهای تند با هم تلاقی می‌کنند. چنین قضاوتهایی حد شباهت فردی هستند و فاقد نیروی کیفیت می‌باشند. مفهوم هماهنگی رنگ باید از حیطه نظریات ذهنی خارج و به مبادی عینی منتقل شود. هارمونی دلالت برتوازن و تقارن نیروها می‌کند.

ابزار و تجهیزات
وسایل کار مورد نیاز در کار نقاشی نقشه فرش مورد بررسی قرار می‌گیرد. منظور از وسایل کار، مجموعه ای از آلات و ادوات مختلفی است که برای جهت تولید نقشه های فرش از ابتدا تا انتهای کار یعنی تا زمان تحویل نقشه کامل یک فرش مورد استفاده می‌باشد. این وسائل عبارتند از:

۱-طرح اصلی ۲-میز تحریر ۳-میز مخصوص کپی ۴-کاغذ شطرنجی ۵-مداد
۶-مدادپاک کن ۷-مداد تراش ۸-قلم مو در اندازه های مختلف ۹-پیاله یاکاسه کوچک ۱۰-رنگ ساب
۱۱-رنگ اُکر ۱۲-شیشه قلم شور ۱۳-قیچی ۱۴-سنجاق ته گرد ۱۵-کاغذ کپی
۱۶-پودر سینکا ۱۷-صمغ ۱۸-دستمال کاغذی

«طرح اصلی»
منظور از طرح اصلی همان نقشه اولیه است که توسط طراح و با استفاده از مواد معمولی طراحی شده و بدون رنگ توضیح و علامتی درباره ریزه کاریهای آن ، جهت نگ آمیزی به رنگ زن یا نقطه چین تحویل داده می‌شود. پس از تهیه طرح اولیه بقیه کارها توسط نقاش فرش صورت می‌گیرد . اما شایان ذکر است که چون موضوع این جزوه مبانی رنگ در نقشه فرش می‌باشد به همین علت از توضیح و شرح بیشتر درم ورد طرح اولیه فرش صرفنظر می‌کنیم.

«میز تحریر»
کلیه کارهای رنگ آمیزی و نقطه چینی نقشه فرش بر روی میز تحریر انجام می‌شود. سطح میز تحریر باید بزرگ و مناسب برای کار کار آمیزی باشد. به طوری که بتوان هم نقشه را بر روی آن پهن کرد و هم وسایل کار را روی میز چید. بنابراین مساحت سطح میز باعث می‌شود که کار به آسانی انجام گیرد و از انباشته شدن وسایل بر روی هم نیز جلوگیری شود.

وجود چراغ مطالعه بر روی میز ضروری است.
«میز مخصوص کپی»
این میز، همانند میز تحریری است که چگونگی آن شرح داده شد. تفاوت این میز در این است که سطح آن شیشه ای بوده و زیر شیشه ، لامپ یا لامپهایی (ترجیحا لامپ های مهتابی) تعبیه شده است که هنگام کپی برداری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

«کاغذ شطرنجی»
کاغذ شطرنجی یا کاغذ نقشه یا کاغذ موتیف نوعی کاغذ چاپی است که نقشه و فرش بر روی آن رسم می‌شود . کاغذ شطرنجی جدول بندی شده و به مربعهای مساوی تقسیم شده است. هر مربع بزرگ به ۱۰ مربع کوچک دیگر نیز تقسیم شده است که ده خانه مربعی طولی و ده خانه مربعی عرضی را تشکیل داده اند. در واقع مربعهای کوچک هر کدام نمایشگر یک گره در بافت فرش محسوب می‌شود. کاغذهای شطرنجی به دو دسته تقسیم می‌شوند:

۱- کاغذهای نقشه فارسی بافت یا همان روش چله کشی و گره فارسی
۲- کاغذهای نقشه ترکی بافت یا همان روش چله کشی و گره ترکی
تفاوت این دو کاغذ در این است که با توجه به مقیاسی که در آذربایجان معمول است.

ذرع ۱۱۲ سانتی متر محاسبه می‌شود و این اندازه شامل ۱۶ گره ۷ سانتی متری است و تعداد گره در هر ۷ سانت متر رج قالی به حسا می‌آیذ . ولی درمقیاس مناطق فارسی باف، با توجه به اینکه هر ذرع ۱۰۴ سانتی متر محاسبه می‌شود بنابراین اندازه هر گره ۵/۶ سانتی متر و در هر ذرع ۱۶ گره وجود دارد و تعداد گره در هر ۵/۶ سانتی‌متر رج قالی محسوب می‌شود.

«صمغ»
صمغ ماده ای است به صورت پودر که در کار نقاشی نقشه های فرش مورد استفاده نقاشان قرار می‌گیرد. از صمغ جهت چسبندگی رنگ در محل مورد نظر به خصوص در نقطه گذاری استفاده می‌کنند . زیرا در اکثر رنگها پس از نقطه گذاری از محل نقطه ریخته و نظم نقشه به هم می‌خورد. در صورت استفاده از صمغ چسبندگی لازم ایجاد شده و از ریختن و پخش شدن رنگها جلوگیری می‌شود.

صمغها از درختان مختلفی تهیه شده و برای مصرف در انواع و اقسام مختلف در بازار عرضه می‌شوند. البته صمغ نه تنها برای استفاده در رنگهای مورد مصرف نقشه فرش به کار می‌رود بلکه موارد استفاده دیگر نیز دارد. بهترین نوع صمغ که می‌تواند در کار نقاشی و نقطه زنی فرش مورد استفاده قرار می‌گیرد صمغ درخت انبه است.

«آماده سازی صمغ برای اضافه کردن به رنگ »
اگر صمغ به صورت بلورهای کوچک باشد برای استفاده نیاز به خیس کردن، شستن و صاف کردن دارد. در این صورت بلورها را حداقل به مدت ۲۴ ساعت با مقداری آب خیس کرده ضمن شستشوی ان مواد زاید را بوسیله صافی از صمغ جدا می‌کنند. سپس مایع یکدست و صاف باقی مانده را به رنگ اضافه می‌کنند. شایان ذکر است که محلول آماده صمغ در بازار موجود است که در این صورت دیگر نیازی به طی مراحل ذکر شده نیست.

«رنگهای مورد استفاده در فرش»
در بافت یک فرش، در مناطق مختلف از رنگهای مختلفی استفاده می‌شود. چنانچه قبلا نیز توضیح داده شد. در فرش اصفهان حداکثر از ۳۰ رنگ و یا در در فرش نائین حداکثر از ۱۶ رنگ استفاده می‌شود. همچنین در فرش تبریز تا ۸۰ رنگ نیز ممکن است مورد استفاده قرار گیرد. این در حالی است که در بافت بعضی فرشها تابلویی ۸۰۰ و گاه چند هزار از نوع رنگ ترکیبی به کار برده می‌شود. از آنجایی که انتخاب رنگ و طرحهای قالی توسط نقاش صورت می‌گیرد لازم است با نام رنگهای مصطلح در صنعت قالیبافی و طرز ساخت آنها آشنا شوید.

روشهای ساخت رنگهای مورد استفاده در کار نقاشی نقشه فرش نه تنها با روشهای ساخت و ترکیب رنگها در دیگر صنایع و هنرها یکسان نیست بلکه تفاوتهای چشمگیری نیز دارد . بعضی از نقاشان روشهای مخصوصی در ساختمان ترکیب رنگها به کار می‌برند . اگر تمامی‌این روشهای انحصاری جمع بندی شوند در پایان تمامی‌روشها و رنگهای حاصله به یک نمونه رنگ منتهی می‌شود. با این تفاوت که از نظر کیفیت و شفافیت که دو عا مل اصلی در ساختمان ترکیبهای رنگ به شمار می‌روند با هم فرق دارند.

در حالت کلی برای تولید رنگ مورد نیاز ، از نظر تعداد رنگ مورد استفاده در ترکیب محدودیت وجود دارد. این امر به علت محدود بودن تعداد مورد استفاده در کار قالی می‌باشد . زمانی که در اصفهان برای رنگ آمیزی نقشه به ۳۰ نوع رنگ نیاز است و یا در نایین این تعداد از ۱۶ رنگ تجاوز نمی‌کند. طبیعی است که رنگ اصلی مورد استفاده در ترکیب برای تولید این رنگها نیز بسیار محدود خواهد بود. در حالی که اگرقرار باشد تنوع رنگ در نقشه یک فش از ۲۰۰ رنگ تجاوز کند مسلما ترکیبات آنها پیچیده تر و نیز رنگهای تولید شده بیشتر خواهد بود.

چنانچه حد میانه ای برای رنگهای مورد استفاده در فرش در نظرباشد در آن صورت برای رنگ آمیزی چنین نقشه هایی از ترکیب رنگهایی مانند مشکی، سرمه ای، قهوه ای، سفید، لاکی با رنگهایی مانند آبی، زرد، زرشکی رنگهای مورد نیاز را به دست می‌آورند.

«طرز ساختن رنگهای مورد مصرف در نقشه فرش»
برای ساختن رنگهای هم خانواده گرچه اجزای ترکیب یا رنگهای اولیه یکی هستند ولی باید به مقدار درصد اجزاء ترکیب توجه شود. زیرا اگر درصد رنگ اصلی یا برعکس رنگهای فرعی در ترکیب برای تولید رنگ متناسب نباشد مسلماً رنگ دلخواه تولید نخواهد شد. برای تولید هر رنگی باید تناسب مخصوص آن رعایت شود و این تناسب راباید در تمام ترکیبات بعدی حفظ کرد.

برای ساختن رنگهای متعلق به خانواده آبی که جزوه گروه رنگهای سرد هستند از چهار رنگ سفید ، سرمه ای ، آبی و مشکی با درصدهای مختلفی استفاده می‌کنند. برای مثال: برای ساختن رنگ آبی سیر درصد رنگ سرمه ای نسبت به رنگهای دیگر بیشتر است و همچنین برای به دست آوردن رنگ الماسی که جزوه خانواده آبی هاست درصد رنگ سفید نسبت به رنگهای دیگر بیشتر است. در مورد دیگر اعضا همین خانواده نیز به همین ترتیب عمل می‌کنیم.

یعنی برای آبی روشن درصد رنگ سفید بیشتر از رنگهای دیگر است وهمچنین در رنگهای آبی فیروزه ای و آبی آسمانی.

برای ساختن رنگهای متعلق به خانواده خاکی، از ترکیب چهاررنگ سفید، قهوه ای، دارچینی و مشکی با درصدهای مختلف استفاده می‌کنند و رنگهای زیر را از این ترکیب به دست می‌آورند. در ترکیب خاکی سیر رنگهای سفید، قهوه ای و مشکی به کار می‌رود. که درصد رنگ سفید نسبت به رنگهای بیشتر است. در مرتبه بعدی رنگ قهوه ای قرار دارد و در ترکیب رنگهای خاکی روشن و متوسط درصد رنگ سفید بیشتر از سایر رنگهاست.

برای ساختن رنگهای متعلق به گروه سبز که جزوه رنگهای سرد محسوب می‌شوند از ترکیبات مختلفی استفاده می‌شود. به طور مثال برای ساختن رنگ سبز سیر از چهار رنگ سفید ، سرمه ای ،زرد و مشکی استفاده می‌شود. در صورتی که برای بدست آوردن رنگ سبز ساق چناری ، از ترکیب سه رنگ سبز، سفید و زرد استفاده می‌شود.

رنگ سبز نیز ترکیباتی مانند ترکیبات سبز سیر دارد. با این تفاوت که مقدار درصد مشکی به کار رفته در ترکیب این رنگ کمتر از مشکی به کار رفته در سبز سیر است.
رنگ بژ نیز از ترکیب رنگهای قهوه ای، سبز سیر، از دو رنگ سفید و شتری حاصل می‌شود. برای ساختن سه رنگ طوسی روشن، طوسی متوسط و طوسی پررنگ ، از دو رنگ سفید و مشکی با درصدهای متفاوت استفاده می‌شود.

بدین ترتیب که هرچه از رنگ سفید در ترکیب رنگ مورد نظر بیشتر استفاده شود، طوسی بدست آمده روشنتر بوده و هرچه مشکی بیشتر استفاده شود رنگ طوسی حاصل سیرتر خواهد بود. ترکیب رنگهای سفید و ساده با نسبت مساوی معیار تشخیص روشنی و سیری رنگ طوسی بدست آمده خواهد بود.

دو رنگ کِرِم و کرم استخوانی نیز از ترکیب رنگهای سفید ، زرد و شتری بدست می‌آیند. با این تفاوت که درصد سفید به کار رفته در کِرِم استخوانی بیشتر است. در ساختمان ترکیبی رنگ نخودی، سه رنگ سفید، زرد و نارنجی دخالت دارند. همچنین رنگ شتری از ترکیب سه رنگ زرد، سفید، دارچینی به دست می‌آیند.

برای ساختن رنگ زرشکی ، دو رنگ لاکی و مشکی اجزاء اصلی ترکیب به شمار می‌روند و برای بدست آوردن رنگ لاکی اگر رنگ گواش آماده مورد پسند یا باب سلیقه نقاش نباشد و یا اینکه رنگ در دسترس بافتن کار هماهنگی نداشته باشد با اضافه کردن مقداری رنگ زرشکی تغییر مورد نظر در ترکیب ایجاد خواهد شد.

در ساختمان رنگ پوست پیازی، سه رنگ سفید، قهوه ای لاکی شرکت دارند و برای ساختن رنگ روغنی همین رنگ از رنگهای سفید، زرشکی، لاکی و شتری با نسبتهای متفاوت در ترکیب استفاده می‌شود. از ترکیب رنگهای لاکی، شتری و سفید صورتی حاصل میشود. برای رسیدن به رنگ بژ صورتی ، ترکیبی از رنگهای زرشکی ، لاکی ، آبی و سفید لازم می‌باشد. رنگ مسی از ترکیب رنگهای نارنجی ، سفید ، قهوه‌ای، لاکی بدست می‌آید.

رنگهایی که چگونگی ترکیب و یا چگونگی استفاده از آنها در ترکیب خاصی شرح داده شد. به طور خلاصه نتیجه تجربه همکاران و استادان رشته نقاشی فرش می‌باشد. چنانچه قبلاً نیز توضیح داده شده این مباحث قسمتی از کل ترکیباتی است که در نقاشی فرش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بدون شک استفاده از خلاقیتهای فردی و تولید انواع رنگهای را نمی‌توان نادیده گرفت. یک اصل کلی که در هنگام ساخت و تولید رنگها باید رعایت شود.

همزنی مداوم در هنگام ترکیب رنگها تا زمان حصول نتیجه نهایی می‌باشد. زیرا اکثر رنگها مانند آبی سیر، ساعاتی پس از ساخت رنگ اصلی خود را می‌یابند. بنابراین در این کار حوصله ، دقت، باریک بینی و توجه بسیار لازم است. زیرا با کوچکترین بی توجهی به کار ترکیب هم وقت به کار رفته به هدر خواهد رفت و هم با کم توجهی یا بی توجهی چه بسا حصول نتیجه کامل مشکل و احیاناً غیر ممکن گردد. در ترکیب دو رنگ گواش با دو مارک مختلف اشکالاتی به وجود می‌آید.

«آشنایی با رنگهایی مورد استفاده در اصفهان»
در زمان پادشاهان صفوی با انتقال پایتخت به اصفهان دوران طلایی رونق و شکوه این شهر آغاز گردید. ایجاد بناهای عالی و هنرمندانه ، گسترش مدارس، ساخت و احداث مساجد و بازارها و حمایت بی‌دریغ از صنعتگران و هنرمندان در دوران شاهان اولیه صفویه، به خوبی توانست این شهر را از اهمیتی شایسته و شهرتی جهانی برخوردار سازد. در این دوران است که طرحهای سنیتی ایرانی بر مبنای گردشهای اسلیمی‌و ختایی کاربردی عام و در بسیاری از رشته های هنری و آثار و اشیاء و ابنیه پیدا می‌کند.

فرش اصفهان با اتکا بر هنر اصیل و سنتی ایرانی و استفاده از طرحهای اسلیمی‌، ختایی و گلهای شاه‌عباسی که الهام گرفته از اماکن تاریخی این شهر هستند . توانست جایگاه ویژه ای در میان بافته های شهرهای دیگر بیابد.

ویژگی خاصی در اکثر فرشهای اصفهان جلب توجه می‌کند. رعایت قرینه گذاری گلها می‌باشد. این ویژگی در همه گلهای شاه عباسی وجود دارد. در فرش اصفهان حداقل از ۱۲ رنگ و حداکثر از ۳۰ رنگ استفاده می‌شود. در اکثر فرشهای این شهر رنگهای سرد نسبت به رنگهای گرم کاربرد بیشتری دارد. استفاده از رنگهای کِرِم، سرمه ای ، انواع آبی ، الماسی، انواع رنگهای خاکی روشن، خاکی اصفهان ، خاکی سیر، بژ کاشان، سبز سیر، بژ صورتی . لاکی از ویژگیهای این فرش است.

در مرحله رنگ زدن، نقاش رنگ زمینه ها را در نظر می‌گیرد. برای مثال زمینه کرم ، با توجه به رنگ زمینه روشن، رنگهای تیره حرف اول را در نقش می‌زنند. در این حالت ، نقاش رنگ زمینه حاشیه را رنگی تیره انتخاب می‌کند و در رنگ آمیزی گلها از رنگ زمینه حاشیه استفاده می‌کند تا به نوعی حاشیه در زمینه اصلی ملموس باشد. انواع خاکیها و انواع آبیها را یکدست پخش می‌کند و انتخاب رنگ لچک و ترنج نیز به گونه ای صورت می‌گیرد که تضادی در فرش ایجاد نشودو رنگ ناآشنا و غریبه ای در فرش وارد نشود.

استفاده از رنگ کرم در فرشهای اصفهان به طور صد درصد صورت نمی‌گیرد. در زمینه سرمه ای نیز اصول انتخاب رنگ مانند انتخاب در زمینه کرم است. نقاش به دو صورت رنگ و نقطه می‌زند و یا با انتخاب رنگهای سرد زمینه حاشیه لچک و ترنج و گلها را با انواع آبی ها و خاکیها و سفید و کرم زینت می‌دهد یا این که رنگهای گرم را انتخاب می‌کند.

در نقشه های اصفهان گاهی نقاش رنگ زمینه حاشیه را اصلا درزمینه اصلی وارد نمی‌کند و نوعی تضاد را در حاشیه و متن ایجاد می‌کند. البته این اصل را همیشه درنظر دارد که تضاد به کار رفته به گونه ای نباشد که از همرنگی و یکدستی فرش اصفهان بکاهد. نقاش به گونه ای کار می‌کند که بیننده با یک نظر و دیدی که بر فرش می‌اندازد زادگاه هنری آن را به درستی تشخیص دهد.

کاربرد ابزار و وسایل رنگ آمیزی
برای آماده شدن یک نقشه مراحل زیر باید به ترتیب توسط اساتید و متخصصین مربوطه و با همکاری مشارکت هم طی شود:
۱-طراحی
۲- انتخاب رنگ و نقاش نقشه
۳-نسخه برداری
۴-رنگ زنی

۵-نقطه چینی
در بعضی از کارگاههای نقاشی نقشه فرش، به علت حجم زیاد، هر یک از مراحل پنجگانه مذکور را یک نفر انجام می‌دهد که البته همه آنها زیر نظر استاد نقاش کارگاه انجام می‌گیرد و کل کارها پس از اتمام و تکمیل به دست استاد نقاش می‌رسد. استاد نقاش کارهای نهایی را روی نقشه انجام داده و اشکالات و نواقص را برطرف نموده و نقشه را آماده تحویل می‌نماید.

در این گونه کارگاههای نقاشی، نسخه بردار، کارکپی کردن اصل نقشه را که توسط طراح، طرح‌ریزی و با مداد نقاشی شده است انجام می‌دهد و رنگ زن کار رنگ را انجام می‌دهد. به این ترتیب که با رنگ کردن تمام قسمتهای نقشه، رنگ اصلی نقشه را تعیین و مشخص می‌کند. شایان ذکر است که احتمال دارد در این مرحله کار تعیین رنگ اصلی نقشه توسط استاد نقاش انجام پذیرد و رنگ زن فقط آن را اجرا می‌دهد.

پس از این مرحله تا آن نقطه چین ظریفترین کار را در کل مراحل مذکور انجام می‌دهد. به این صورت که کناره های نقوش متفاوت نقشه را نقطه چینی می‌کند. نقطه چینی ار حساسترین و پیچیده ترین کارهای تهیه نقشه فرش است. زیرا با استفاده از همین نقطه چینی ها بافنده کار بافت را به درستی انجام می‌دهد.

در نهایت پس از اجرای کلیه مراحل، استاد نقاش نقطه به نقطه نقشه فرش را مورد بررسی قرار می‌دهد. البته ممکن است به تشخیص استاد نقاش، به علت ناهمخوانی رنگها و یا با تجسم رنگ فرش که با استفاده از این نقشه تولید خواهد شد، رنگ کل و یا قسمتی از نقشه تغییر یابد. در بعضی کارگاههای نقاشی احتمال دارد همان یک نفر که استاد نقاش است، همه کارها را خود به تنهایی انجام دهد. بنابراین تکنیک مراحل مختلف در نقاشی نقشه فرش، به حجم کار بستگی دارد.

کپی برداری
همچنانکه قبلاً نیز توضیح داده شد، کپی برداری یکی از ارکان اصلی در رنگ نقشه و از مراحل اولیه و زیر بنای کار می‌باشد. در کپی نقشه ها ضمن رعایت کلیه موازین و قواعد باید توجه داشت که کپی کردن در سه حالت صورت می‌گیرد:
۱-کپی طرحهایی که به اندازه اصل هستند.
۲-کپی طرحهایی که بزرگتر از اندازه طرح اصلی هستند.
۳- کپی طرحهایی که کوچکتر از اندازه طرح اصلی هستند.
شایان ذکر است که اسن حالتها از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشند و به همین جهت برای آشنایی با چگونگی کار و تفاوت آنها با یکدیگر، به طور اختصار هر یک از این مراحل توضیح داده می‌شود.

کپی به اندازه طرح
برای کپی کردن طرحهایی که به اندازه طرح اصلی می‌باشند، به دو صورت می‌توان عمل کرد:
۱-استفاده از ورقه های شطرنجی شفاف
۲-استفاده از میز نور یا میز کپی
در هر دو روش، کار تقریباً به یک صورت انجام می‌پذیرد و تفاوت این دو روش فقط در نوع وسیله کپی برداری است. در اکثر کارگاههای نقاشی، کار کپی برداری با استفاده از میز نور انجام می‌گیرد و به همین علت در مجموعه حاضر نیز میز نور و چگونگی کار با آن شرح داده می‌شود.

در هنگام شروع کار برای کپی کردن طرحهایی که باید به اندازه طرح اصلی باشند، ابتدا کاغذ نقشه‌ای که دارای رج شماری مانند رجشمار طرح اصلی تهیه کرده و روی طرح اصلی قرار می‌دهیم و با استفاده از گیره کاغذ، آنها را طوری به هم می‌چسبانیم که کاملاً منطبق بر هم باشند. حتی یک خانه شطرنجی کوچک نیز نباید در هیچ کجای نقشه اختلاف داشته باشد. زیرا در صورت وجود کوچکترین اختلاف، پس از انجام کار کپی، نقاش و نقطه چین در هنگام رنگ زدن و نقطه چینی با مشکل مواجه خواهند شد.

پس از آماده نمودن مرحله فوق، مداد و مداد تراش و پاک کن را که لازمه این کار است، در دسترس قرار می‌دهیم.
مداد مورد نظر باید دارای مغزی نرم و کم چرب باشد و همچنین مداد پاک کن باید از نوع مرغوب و خوب باشد که هنگام پاک کردن، روی کاغذ کپی و یا نقشه و یا نقشه لک ایجاد نکند. چربی مغز مداد باعث می‌شود که در هنگام رنگ کردن، رنگ روی طرح نچسبیده و نقاش و نقطه گذار را دچار مشکل سازد. همچنین اگر چربی مغز مداد زیاد باشد به هیچ عنوان رنگ روی کاغذ نماند و به عبارتی کاغذ رنگ را به خوبی نمی‌گیرد. یادآوری می‌شود، در صورت استفاده از مداد پرچرب برای کپی، می‌توان با یک دستمال نرم چربی آن را گرفته و سپس به رنگ آمیزی پرداخت.

پس از الصاق و پیوند کاغذ کپی و طرح اصلی به هم، آن را روی میز نور قرار داده و چراغ میز را روشن می‌کنیم. نوری که از میز نور به کاغذ می‌تابد، طرح اصلی را از روی کاغذ کپی گذرانده و طراح می‌تواند طرح اصلی را دیده و آن را رسم نماید. پس از اتمام کار و جدا کردن دو کاغذ از هم، عمل کپی برداری تمام شده و طرح اصلی روی کاغذ کپی پیاده شده است.

کپی طرحهایی بزرگتر از طرح اصلی
هدف کپی بردار در این مرحله، تهیه طرحی بزرگتر از طرح اصلی است. به این معنی که کپی برای قالیهایی است که بزرگتر از طرح اصلی تولید خواهند شد. در این صورت باید برای کپی کردن از کاغذهایی استفاده شود که خانه های شطرنجی آنها ریزتر از طرح اصلی ولی اندازه کاغذ از نظر مساحت برابر طرح اصلی باشد. برای اجرا، ابتدا طرح اصلی را روی کاغذی با خانه های ریزتر از خانه های طرح اصلی منتقل می‌کنیم، در نتیجه طرح اولیه در اندازه بزرگتری حاصل خواهد شد، بدون آنکه کوچکترین تغییری در خود طرح داده شود.

کپی طرحهای کوچکتر از طرح اصلی
این نوع کپی برداری دقیقاً بر عکس مرحله شماره ۲ می‌باشد. در اینجا کپی بردار باید از کاغذهایی استفاده کند که خانه های شطرنجی آنها درشت تر از طرح اصلی باشد، ولی اندازه کاغذ از نظر مساحت با کاغذ طرح اصلی تفاوت نداشته باشد. در صورت اجرای موفق این مرحله، نتیجه کار با همان طرح ولی در اندازه کوچکتر حاصل خواهد شد، بدون آنکه کوچکترین تغییری در خود طرح ایجاد شده باشد.

مطالب فوق را می‌توان به صورت زیر جمع بندی و خلاصه نمود:
اگر خانه های شطرنجی کاغذ کپی کوچکتر از خانه های شطرنجی طرح اصلی باشد، نتیجه کار، طرح بزرگتر از طرح اصلی خواهد بود.
اگر خانه های شطرنجی کاغذ کپی بزرگتر از خانه های شطرنجی طرح اصلی باشد، نتیجه کار طرح کوچکتر از طرح اصلی خواهد بود.

اگر خانه های شطرنجی کاغذ مساوی خانه های شطرنجی طرح اصلی باشد، نتیجه کار مساوی با طرح اصلی خواهد بود.
در هنگام کپی برداری باید به موارد زیر توجه بیشتری کرد:
۱-همان طور که اشاره شد کاغذی برای کپی کردن در نظرگرفته می‌شود و همچنین کاغذ طرح اصلی باید کاملاً بر هم منطبق باشند.

۲-کار کپی برداری باید از سمت چپ بالای نقشه شروع و در انتهای سمت راست پایین نقشه به اتمام برسد. دلیل این کار این است که دست کپی بردار به هنگام کپی برداری به علت تماس با اثر نوک مداد، سیاه نمی‌شود. و اگر دست سیاه شده بر روی گلهای کپی شده کشیده شده، زمینه نقشه در پایان کار تیره می‌شود و این امر ایرادی بزرگ در کار نقاشی است. زیرا در نقشه کشی رعایت تمیزی کار از اصول بسیار مهم به شمار می‌رود.

۳-هنگام کپی کردن نقشه هایی مانند گل پنج پر یا انواع شاه عباسی، برای اطمینان از صحت کپی برداری، باید از مرکز گل شروه به کپی کردن نمود و سپس طرحهای اطراف گل را به ترتیب کپی کرد.

۴-هنگام کپی کردن بندهای بین گلها باید دقت کرد تا فاصله ریشه ها به طور کامل رعایت شود.
۵-به علت اینکه کار کپی برداری احتیاج به حوصله و دقت فراوان دارد، از این رو شخص کپی بردار هر موقع احساس خستگی کرده و قدری استراحت نماید تا کاری که انجام می‌دهد بدون عیب و ایراد بوده و از دوباره کاری پرهیز شود.

چگونگی استفاده از قلم مو برای رنگ زدن
رنگهای مورد استفاده در نقشه فرش اغلب از نوع رنگهای آبرنگ هستند. این رنگها یا به صورت آماده موجود هستند و یا از ترکیب دو یا چند رنگ مختلف ساخته می‌شوند که در هر دو صورت، آب نقش بسزایی در تولید رنگ و آماده نمودن آن برای کار ایفامی‌کند. چرا که با اضافه کردن آب به رنگ آن را جهت کار آماده می‌کنند.

رنگ آماده شده باید رقیق باشد به طوری که به آرامی‌از قلم مو چکیده شود. این رقیقی باید با دقت ایجاد شود . چراکه در صورت پر آب بودن رنگ ، آب بیشتر از مایه رنگ می‌شود و یک چنین رنگی را اصطلاحاً “آبکی” می‌گویند. در صورت استفاده کردن از رنگ با کیفیت آبی، رنگ اصلی خود را در روی نقشه نشان نداده و رنگ طرحها و نقشها بسیار رقیق بوده و کیفیت کار پایین خواهد آمد.

همچنین اگر غلظت رنگ زیاد باشد یعنی تناسب لازم بین آب و رنگ رعایت نشده باشد باز هم کیفیت کار کاهش یافته و چه بسا استاد نقاش در چنین مواردی کار را قبول نکرده و آن را گِل یا بتونه کاری شده قلمداد نماید.

برای روشن شدن مطالب فوق مثالی می‌آوریم. در طرح ، گلی است که باید به رنگ آبی روشن رنگ آمیزی شود. اگر رنگ مورد استفاده زیاد رقیق باشد در پایان کار گل مورد نظر به جای رنگ آب روشن به رنگ الماسی در خواهد آمدو برعکس اگر غلظت رنگ زیاد باشد دو نوع ایراد در کار ایجاد خواهد کرد که عبارتند از:

الف – غلظت زیاده از حد رنگ مانع از دیده شدن خانه های شطرنجی نقشه می‌شود و بافنده قادر به خواندن نقشه نخواهد بود.
ب- غلظت زیاد رنگ، نقطه گذاریرا مشکل می‌کند زیرا نقطه گذار زیر رنگ را نمی‌بیند و از سوی دیگر قلم مو نیز خوب کار نمی‌کند و بعد از مدت کوتاهی نقطه های کار شده می‌ریزه.

البته ریختن رنگ نقطه ها علاوه بر علت فوق می‌تواند علت دیگری نیز داشته باشد و آن عدم به کارگیری صحیح صمغ می‌باشد. چنانکه قبلاً نیز توضیح داده شد وجود صمغ کافی در داخل رنگ یکی از ملزومات ترکیب و تولید رنگ مناسب برای کار است. وجود صمغ کافی از ریخته شدن نقطه ها جلوگیری می‌کند و همچنین باعث براق شدن رنگ گلها می‌شود.

چنانکه قبلاً نیز توضیح داده شد رنگهایی که در کار رنگ نقشه فرش به کار می‌روند اغلب رنگهای ترکیبی هستندو غالب آنها از ترکیب چندین رنگ به دست می‌آیند. بنابراین قبل از استفاده از رنگ و کار با آن باید کاملاً آن را به هم زد تا رنگ اصلی جذب قلم شود. در غیر این صورت رنگ حاصله رنگی نخواهد بود که مورد نظر ما بوده است.

روش کشیدن قلم رنگ بر روی کاغذ نقشه:
ابتدا باید قلم موی مخصوص انتخاب شده و سپس در درلیوان پر آبی که همیشه در کنار میز کار قرار دارد شسته شود تا موهای آن کاملاً نرم شود. البته تکان دادن قلم مو در داخل لیوان برای نرم شدن موهای قلم کافی است. پس از خشک کردن قلم مو با دستمال تمیز و یا دستمال کاغذی می‌توان آن را در داخل رنگ که قبلاً با غلظت کافی آماده شده است، فرو برده و سپس قلم موی حاوی رنگ را بر سطح گل از بالا به پایین به یک سمت کشید. در این مرحله ابتدا کناره های گلها یا برگها و سپس وسط طرح مورد نظر رنگ زده می‌شود . منظور از کناره ها دور گلها است که با مداد کشیده شده است.

باید دقت شود که رنگ از خطوط مدادی بیرون نزند. همچنین باید سعی شود همه جای طرح به طور یکنواخت و به یک میزان رنگ زده شود. برای این کار کافی است که قلم فقط یک بار بر روی طرح کشیده شودو در صورتی که رنگ به خوبی در روی طرح پیاده نشد می‌توان دوبار قلم را روی طرح کشید.

کشیدن مکرر قلم روی طرح کار درستی نیست، زیرا اولاً از سرعت عمل نقاش کاسته می‌شود، ثانیاً این کار باعث ساییده شدن کاغذ می‌گردد. بنابراین یکبار و به طور استثناء دوبار کشیدن قلم مو بر روی نقشه کافی و مناسب است.

شناخت کافی از رنگها و نیز تجربه استفاده از آنها عامل مهمی‌در افزایش کیفیت نقشه فرش می‌باشد. به طور مثال یک نقاش باید بداند که رنگ لاکی با داشتن غلظت زیاد باعث نمی‌شودکه خانه های ریز نقشه که در زیر رنگ هستند دیده نشده و بافنده با مشکل مواجه شود یا اینکه یک نقاش باید این آگاهی را داشته باشد که کار با رنگ سرمه ای نیاز به دقت و تجربه کافی و عملی دارد و باید به موارد ذیل کاملاً عما نمود.

ویژگی رنگ سرمه ای کاملاً برعکس رنگ لاکی است. به همین دلیل باید هنگام استفاده از رنگ سرمه ای ، آب لیوان قلم شوی را عوض کرده و قلم رنگ کاملاً در آب جدید مورد شستشو قرار گیرد. زیرا رنگ سرمه ای رنگی حساس بوده و در صورت قلم آلوده با آن، کپک زده و دیگر قابل استفاده نخواهد بود.هنگام کار کردن با رنگ سرمه ای نباید همه موی قلم را در رنگ فرو برد بلکه باید نصف موهای قلم را رنگی کرده و به طور یکنواخت برروی سطح کشید. استاندارد بودن غلظت رنگ سرمه ای بسیار مهم است. همچنین آماده کردن آن باید با دقت و حوصله کافی انجام گیرد.

اگر غلظت رنگ زیاد باشد خانه های ریز نقشه دیده نشده ، در نتیجه نقشه خوانده نخواهد شد. برعکس اگر غلظت رنگ کم باشد رنگ کاملاً بر روی نقشه و طرح ننشسته و به جای رنگ سرمه ای ، رنگی به صورت سرمه ای مایل به آبی حاصل خواهد شد و بروز چنین مواردی در کار رنگ نقشه ایرادی بزرگ محسوب می‌شود. بنابراین قبل از استفاده از رنگ سرمه ای با آگاهی از مسائل مذکور باید آن را به دقت آماده کرده و قبل از استفاده در روی طرح اصلی روی کاغذ دیگری مورد آزمایش قرار داد و در صورت مناسب در طرح اصلی استفاده شود.

رنگهای دیگری همچون آبی روشن وآبی سیر الماسی و ;. هر کدام به نوعی نیاز به دقت و ظرافت دارند تا کاملاً یکنواخت بر سطح (طرح) مورد نظر کشیده شوند تا کار انجام شده کالمل و بدون عیب و نقص باشد. به عبارت بهتر انگشت اشاره تکیه گاه قلم مو و انگشت شست نگهدارنده و کنترل کننده قلم باشد. قلم مو باید در بین انگشتان راحت قرار بگیرد و نباید به آن فشار وارد شود.

به مرور زمان باید قلم مو در انگشتان دست و همچنین در خود دست جای خاص خود را پیدا کند. از سوی دیگر قلم مو باید در دست به نرمی‌حرکت کرده و این کار را آن قدر تمرین شده باشد که فشار آن بر روی انگشتان و مچ دست احساس نشود. این عبارت باید در قلم رنگ و قلم نقطه کردن یکسان بوده و تفاوت نداشته باشد.

در اینجا خاطر نشان می‌شود که هنگام استفداده از قلم موی رنگ یا قلم موی نقطه باید همیشه آن را نرم نگه داشت. یعنی وقتی احساس شد که رنگ روی قلم مو خشک شده باید حتما قلم را در آب فرو بدر تا کمی‌نرمتر شود که در این صورت کار با آن راحتتر خواهد بود. باید این کار هرچند مدت یکبار تکرار شود تا کار با سرعت بیشتری پیش برود.

نکات مهم در نقطه زدن:
در نقطه زدن توجه ورعایت نکات مهم زیر ضروری است:
۱- حرکت قلم نقطه باید دقیقاً در داخل خانه های شطرنجی انجام گیرد. به طوری که فضای داخل خانه با یک حرکت قلم پر شده و رنگ از آن خارج نشود. اگر حرکت قلم نقطه از خانه ها خارج گردد در هنگام بافت چنین نقشه هایی برای بافنده ایجاد مشکل می‌کند. در صورتی که نقطه گذاری به طور صحیح صورت نگیرد و رنگ نقطه با حرکت اشتباه قلم کمی‌بیرون بزند و با رسیدن به خانه کناری دو نقطه دیده شود. در این حالت اگر بافنده ماهر باشد

به رج بعدی مراجعه می‌کند ولی اگر رفع اشکال نشود در رج بعدی دچار مشکل بزرگتری می‌شود که در حالت کلی چنین نقشه هایی ایراددار هستند و از نظر هنری ارزشی ندارند. بنابراین باید اصول نقطه گذاری به طور دقیق رعایت شود و با تمرینات مناسب و پیگیر سعی شود نقشه و طرحی که نقطه گذاری می‌شود. از نظر زیبایی و هنری ایرادی نداشته شود.

۲- نقطه باید دقیقاً چهارگوش درآمده و گرد در آمدن و یاناقص بودن آن جلوگیری شود.
۳-باید به غلظت رنگ حتماً توجه شود. زیرا ضرورت دارد که در این مرحله بیشتر از غلظت رنگ مورد استفاده در مرحله رنگ زدن باشد. البته این غلظت نباید به حدی باشد که مانع کار کردن قلم روی خانه های شطرنجی نقشه گردد. در این صورت نقطه ها شکسته به نظر خواهند رسید که اصطلاحاً به ان نیامدن رنگ دنبال قلم می‌گویند. در چنین مواردی پس از به هم زدن رنگ کمی‌آب یا صمغ به آن اضافه می‌کنند تا برای کار‌آماده شود.

همچنان که در کتاب اول نگ در نقشه فرش نیز اشاره شده است بعضی از رنگها موهای قلم نقطه را جمع می‌کنند و بعضی از آنها قلم نقطه را باز می‌کنند. در نتیجه برای اینکه انجام کار با مشکلی مواجه نشود باید از چندین قلم نقطه استفاده شود به طوری که نوک این قلمها از نظر بزرگی و کوچکی مقداری فرق داشته باشند. شایان ذکر است که رنگ سفید رنگی است که قلم مو را باز یا پهن می‌کند و برعکس رنگ مشکی رنگی است که قلم مو را جمع یا باریک می‌کند. بنابراین باید برای هرکدام از این رنگها قلم موی جداگانه ای به کار برده شود که نوک آنها از نظر باریکی و پهنی متفاوت باشند .

ناگفته نماند که از قلم نقطه‌ای که با آن رنگ مشکی کار می‌شود می‌تواند در اکثر رنگها استفاده کرد. ولی قلم مویی که برای رنگ سفید در نظر گرفته شده است چون باریک تر از دیگر قلمهاست نمی‌توان در رنگهای دیگر استفاده نمود. و آن را فقط برای رنگهای سفید و کرم می‌توان به کار برد. بدیهی است که پس از انجام تمرینات مداوم می‌توان به راحتی قلم موی مورد نیاز را تشخیص داده و این توانایی را پیدا کرد که از کدام قلمها در چه رنگی باید استفاده کرد.

رنگ و نقطه نمودن عناصر تزئینی در نقشه فرش:
نقطه نمودن بندها
حرکت اصلی در نقشه به عهده بندها است. گاهی نیز این بندها کارشان جداسازی رنگ زمینه با رنگ لچک و ترنج می‌باشد. وقتی یک طراح می‌خواهد نقشه ای را طراحی کند ابتدا حرکت بند را کار می‌کند. به همین علت است که می‌گویند در فرش و نقشه آن حرف اول را بند می‌زند. به ترتیبی که ذکر شد نقاش نیز باید ابتدا رنگ بند را انتخاب نموده و بعد از آن به انتخاب رنگ گلها و بوته ها و گلهای شاه عباسی بپردازد. ذکر این نکته ضروری است که بعضی بندها دو ریشه ای و بعضی سه ریشه ای هستندو گاه برخی از آنها بزرگتر و پهن تر می‌باشند.

بندهای دو ریشه ای همیشه به هم چسبیده حرکت می‌کنند و نقاش باید این بندها را با دو رنگ مجزا کار کند. بندهای سه یا چهار ریشه ای وقتی مستقیم حرکت می‌کنند سه ریشه نشان می‌دهدند ولی وقتی حرکت آنها به حالت منحنی است،

چهار ریشه به نظر می‌رسند. بنابراین نقاش باید برای وسط بند یک رنگ متناسب با رنگ زمینه انتخاب نماید و سپس طرفین بند را که با نقطه کار خواهد شد با دو رنگ مجزا کار کند و حرکت باید طوری باشد که بند مورد نظر شکسته به نظر نرسد. چنانکه توضیح داده شد بعضی از بندها دور لچک و ترنج قرار می‌گیرند ضخیم هستند. چنین بندهایی را می‌توان با سایه زدن یا تزئین کردن کمی‌نازکتر وظریف تر و زیباتر نشان داد. در خصوص بندهای سه و یا چهار ریشه ای قبلاً توضیح کافی داده شده است. در اینجا تنها یک نکته ذکر می‌شود و آن این است که گاهی در قسمتهایی از بندهایی به نام ختایی نام برده می‌شود که منظور همان بندهای سه و چهار ریشه ای است.

مورد دیگراسلیمی‌ها هستند. در اسلیمی‌ها پس از آنکه رنگ مناسب انتخاب شد، رنگ کاری انجام می‌گیرد و با نقطه چین نمودن کناره های بندها آن اسلیمی‌مورد نظر را تزئین نموده و سپس متن را می‌توان با رنگی مناسب و هماهنگ با رنگ کلی نقشه آراست. شایان ذکر است که اسلیمی‌یکی از طرحهای زیبا جالب و پرطرفدار است که ظرافت و ریزه کاریهای بسیاری برخوردار است. می‌توان اسلیمی‌را در رنگهای مختلف و متنوعی رنگ آمیزی کرد. اسلیمی‌طرحی است که اب همه گروههای رنگی سازگاری دارد. به عبارت بهتر در طرح اسلیمی‌می‌توان رنگهای سرد ، رنگ های گرم و; را به کار برد.

در رنگ آمیزی اسلیمی‌باید رنگ زمینه یا متن نقشه فرش را مورد توجه قرار داد و با توجه به نوع رنگ متن، رنگ اسلیمی‌را انتخاب نمود. به طور مثال در زمینه کِرِم می‌توان اسلیمی‌را سرمه ای، آبی روشن، آبی سیر، خاکی سیر یا متوسط و بعضی از رنگهای دیگر رنگ آمیزی کرد. در اکثر جاهای نقشه، طرح اسلیمی‌را با یک رنگ نقطه گذاری می‌کنند. به عنوان مثال در نقشه ای که زمینه آن کرم است و طرح اسلیمی‌در آن سرمه ای رنگ شده می‌توان نقطه آن با آبی روشن، شتری خاکی و یا رنگهای گرم مانند لاکی و یا دارچینی نقطه گذاری کرد.

درباره اسلیمی‌این نکته نیز قابل ذکر است که در این طرح بندها همه جا یکسان نبوده و به یک اندازه نیست. بعضی قسمتهای آن ضخیم تر بوده و برخی جاهای آن باریکتر است. به همین علت طراح از”مغزی” نیز استفاده می‌کند. در این خصوص نقاش رنگ مغزی یا تخمه را به تناسب رنگ اسلیمی‌انتخاب می‌کنند. در نقطه گذاری اسلیمی‌در برخی موارد نقطه آن با مغزی تداخل پیدا می‌کند. برای اجتناب از این مساله و با در نظر گرفتن این نکته که باید رنگهای نقطه اسلیمی‌با رنگ مغزی متمایز باشد نقاش باید در آغاز کارو انتخاب رنگها ، به فکر چگونگی رنگ نقطه اسلیمی‌و مغزی آن باشد.

در اکثر موارد دو طرف بندهای اسلیمی‌با یک ر آرایش می‌شود ولی باید رنگ مغزهایی که برای تزئین اسلیمی‌در داخل آن کار شده است با نقش و طرح فرش تناسب و هماهنگی داشته باشد.
نقطه گذاری گلهای شاه عباسی

طرح بعدی که باید درباره نقطه گذاری آن توضیح داده شود طرح شاه عباسی یا گلهای شاه عباسی می‌باشد .گلهای شاه عباسی یا گلهای شیخ صفی، طرحهایی مدور و دلفریب به صورت پنج پر و گاهی دوازده پر هستند که در مرکز به وسیله گلی کوچک و دگمه ای به هم اتصال پیدا کرده و ضمن هماهنگی با طرحهای ختایی، فضاهای گسترده ای را فارغ از ریتمهای تکراری به خود اختصاص می‌دهند. نقطه گذاری گلهای شاه عباسی در هر منطقه به سبک و روال خاصی که ویژه همان منطقه و برخاسته از فرهنگ و آداب و رسوم بومی‌آن منطقه است صورت می‌پذیرد.