فایل ورد کامل مقاله تاریخچه منبر؛ بررسی تاریخی و دینی تحول جایگاه منبر در فرهنگ اسلامی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله تاریخچه منبر؛ بررسی تاریخی و دینی تحول جایگاه منبر در فرهنگ اسلامی دارای ۱۴۸ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله تاریخچه منبر؛ بررسی تاریخی و دینی تحول جایگاه منبر در فرهنگ اسلامی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی فایل ورد کامل مقاله تاریخچه منبر؛ بررسی تاریخی و دینی تحول جایگاه منبر در فرهنگ اسلامی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن فایل ورد کامل مقاله تاریخچه منبر؛ بررسی تاریخی و دینی تحول جایگاه منبر در فرهنگ اسلامی :

تاریخچه یی مختصر از منبر

مسجد همواره مهمترین مرکز فرهنگی قابل اعتماد مردم محسوب می شده و در زندگی و حیات اجتماعی یک ملت نقش موثری ایفا کرده است و بدون شک شناخت کارکردهای مساجد و احیای آنها نیازمند پژوهش و برنامه ریزی جدید و متناسب با نیاز جامعه است .
برخلاف مسیحیت در اسلام ، مذهب و سیاست از هم تفکیک پذیر نیستند. یک فرد هم فرمانروا و هم اداره کننده هر دو حوزه بود و مسجد هم کانون سیاست و هم کانون مذهب به شمار می رفت ، اهمیت و اعتبار مسجد برای حکومت در منبر تجسم می یافت .

خطبه از فراز منبر که کرسی بلندی است ایراد می شد. نقل است که پیامبر (ص ) بارها در حالی که جماعت مسلمین را مخاطب ساخته بود و به آنها آموزش می داد، از مکان های بلند سخن گفته است . رفته رفته منبر تبدیل به نوعی تخت شد که به وسیله افراد حکومتی به مناسبتهای رسمی به کار گرفته می شد. در مراسم بیعت ، خلیفه به منبر می نشست ، سوگند رسمی یاد می کرد و خطبه یی می خواند. منبر در عین حال برای دفاع از سیاست های خا ، تهییج
احساسات عام یا انتشار تبلیغات مستقیم به کار می رفت .

در همین حال رسم تشنیع دشمن فرمانروا و یارانش از بالای منبر اشاعه یافت این کار از سوی طرفداران اموی ها باب شد به دنبال این سنت ، دعا در حق فرمانروا ظهور کرد که خطبه جمعه به نام او خوانده می شد. بعدها این رسم به اظهار وفاداری نسبت به خلیفه تبدیل شد که پس از نام او نام حاکم محلی ذکر می شد.
مطابق دایره ‘ & chr)39( & ‘المعارف مختصر اسلام ، مسجد بطور عام و منبر بخصوص ، محلی بود که اعلانهای رسمی داده می شد. حتی بعد از عصر پیامبر (ص )، ولید مرگ دو حاکم برجسته را از منبر به اطلاع رساند. نتایج جنگ ها در خطبه ها به آگاهی می رسید. در دوران فاطمیان و عباسیان نیز اعلان ها، فرمان ها، احکام مالیاتی به وسیله فرمانروا در مسجد اصلی اعلان می شد، احکام عزل و نصب صاحب منصبان عالیرتبه نیز از بالای منبر خوانده می شد مردم بسیاری برای شنیدن اعلام رسمی گرد می آمدند.

تاریخچه منبت کاری
منبت چوب :
تاریخچه- شاید بتوان تاریخ شروع منبت کاری، به معنای کنده کاری، روی چوب را زمانی دانست که انسان نخستین بار با ابزاری برنده چوب را تراشیده است. ولی مدارک معتبری از پیشینیان این هنر در دست نداریم زیرا عمر چوب کوتاه است و به مرور زمان از بین می رود اما در کشور ما آثاری از منبت کاری های نسبتا” قدیمی بر روی درب مقابر ائمه اطهار ( ع ) و امام زاده ها و منبرها شده به جای مانده است که حدود ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ سال قدمت دارند. اکنون قدیمی ترین درب چوب منبت کاری شده در موزه اکبر آباد هندوستان نگهداری می شود که متعلق به کاخ سلطان محمود در غزنوی بوده است. در ایران نیز چند درب چوبی متعلق به قرون چهارم و پنجم هجر موجود است.

کنده کاری این درب ها به صورت شاخ و برگ و کتیبه های مختلف، با آیه های قرآنی است. ( در اصفهان و قزوین) یکی از زیباترین آثار منبت کاری ایران، رحلی است که در موزه متر و پولیتن نیویورک نگهداری می شود که علاوه بر تزئینات شاخ و برگ به سبک ساسانی، نام ۱۲ تن از ائمه معصومین ( ع) بر روی آن می شود. در عصر حاضر نیز هنر صنعت منبت در گوشه و کنار ایران و استان همدان رواج دارد. در استان همدان، برای منبت کاری معمولا” از چوب های آبنوس، شمشاد و گردو استفاده می کنند. ولی چوب های گردو و آبنوس، چون محکمتر و چرب تر هستند، دوام بیشتری دارند. ولی در ایران و خصوصا” استان همدان به خاطر فراوانی چوب گردو، اکثرا” از این نوع چوب استفاده می کنند . ]

تولید انواع صنایع دستی چوبی مانند: خراطی، ظرفیت کاری، منبت کاری از دیر باز در مناطق شهری تویسرکان، ملایر و سرکان رواج داشته است. در سالهای اخیر علاوه بر شهرهای مذکور در روستاهای جیجانکوه و اشترمل، از توابع تویسرکان روستاهای دهنو، آورزمان، حسین آباد شاملو و بخش جوکار از توابع ملایر نیز، به تولید این صنعت می پردازند.

شایان ذکر است که در ” روستاهای جیجانکوه” و اشترامل ” تعدادی کثیری از اهالی به تولید مصنوعات منبت اشتغال دارند. تاجایی که به یکی از مراکز مهم این صنعت از لحاظ کمی و کیفی مبدل شده اند. نوع تولیدات منبت استان معمولا” شامل :تخت خواب، پایتختی، انواع میز توالت، میز گرد، میز عسلی، میز غذا خوری، مبل، انواع کمد بوفه، ویترین، کنسول و غیره ;..می باشند.

هنر تزئینی و باستانی منبت که یکی از زیباترین و پرارزشترین آثار دستی هنرمندان کشور ما به شمار می‌رود، از قرن‌ها پیش مورد توجه ایرانیان بوده و می توان ادعا کرد که پایه و اساس اغلب هنرهای دستی امروز در این کشور و سایر ممالک جهان بر روی قواعد و اصول این هنر قرار دارد. آثار هنر منبت هم اکنون در تمام موزه‌ها، کاخهای سلطنتی، معابد و مساجد قدیمی ایران و سایر کشورهای جهان کم و بیش موجود می‌باشد.
مشاهده این آثار نشان می دهد که عشق به زیبائی در تمام دوره‌ها، موضوع اصلی هنرهای ملی بوده هنرمندان سرزمین ما، همیشه زیبائیهای طبیعت را به صورت طرحها و نقوش مختلف بر روی چوبها و کاشیها و صفحات کتابها منعکس ساخته‌اند.

در دنیای امروز نیز برای هنر منبت ارزش و اهمیت خاصی قایلند و به همین جهت آثاری که در زمینه منبت کاری و سایر رشته های آن مانند مشبک و معرق کاری در نمایشگاههای بزرگ جهان عرضه شده با حسن استقبال و توجه زیاد روبرو گردیده و به دریافت نشانهای گرانقدری نیز نایل آمده است.
باید دانست که استادان هنرهای تزئینی نیز قسمت عمده ای از معروفیت هنر خود را مدیون دستهای هنر پرداز هنرمندان منبت می‌دانند.

یک فرد با ذوق و علاقمند به این هنر، اگر بخواهد برای اولین بار با فنون و اصول منبت کاری آشنا شود و به فراگرفتن این هنر اشتغال ورزد باید گام نخستین را از کوی طراحی که یکی از رشته های منبت کاری است بردارد و پس از آن با آشنائی کامل به انواع چوب‌ها و سایل کار و آموختن فن«درودگری»، هنر مشبک را تعقیب و خود را برای فرا گرفتن اصول سایر رشته‌ها آماده سازد. رشته های موزائیک کاری- معرق کاری- رنگ کاری و رویه کوبی نیز که هر کدام به موقع خود، دارای ارزش و اعتبار فوق العاده‌ای می‌باشند در شمار اصولی قرار دارند که باید برای تعلیم یک هنر جوی منبت کاری مورد توجه واقع شوند.
طراحی

در حقیقت، طراحی یک پروژه ابتدائی است که موضوع و ایده هنرمند را برروی صفحات جامد منعکس می کند، البته این رشته باید توأم با فرا گرفتن نقاشی ووجود وسایل و ابزار لازم برای فن مزبور باشد.
منبت کاری
این رشته که خود به دو نوع ریز و درشت برروی چوب و عاج و استخوان انجام می شود شامل مجسمه سازی نیمرخ و تمام رخ -گلبرگهای اسلیمی، ختائی و غیره می‌باشد.

تاریخچه منبت در جهان:

باستناد تاریخ تعداد بسیار اندکی از اشیاء چوبی منبت کاری شده از دوران اولیه بشر به جا مانده است، زیرا چوب عمر زیادی نداشته و پس از مدت نه چندان طولانی، بر اثر گرما، رطوبت یا سایر فعل و انفعالات پوسیده شده، و یا بر اثر آتش سوزی تبدیل به خاکستر می شود.
قدیمیترین نمونه منبت مربوط به کشور مصر، تندیس چوبی نیم متری معروف به «شیخ آل بلد» می باشد که مربوط به ۲۵۰۰ سال ق.م می باشد و در منطقه «کارناک» مصر به سال ۱۸۶۰ کشف شد.

قدیمیترین مجسمه جلوی کشتی که تا امروز محفوظ مانده، سر اژدهای خوفناکی است که بر روی کشتی «وایکینگها» قرار دارد. کشتی های بسیاری در کشور اسپانیا با کنده کاریهای مختلفی که از سینه تا انتهای کشتی را دربر می گرفت تزئین می شدند. در کتاب عهد عتیق نیز از مبلمان و اسباب و اثاثیه های چوبی منبت کاری یاد شده است. «میکل آنژ» و «دوناتلو»، قطعات چوبی بسیاری را برای کلیساها و قصرها کنده کاری کرده اند. گرینلینگ گیبونز(۱۷۲۱-۱۶۴۸)، منبت کار انگلیسی، مجموعه نفیسی از کنده کاریهای زیبا برای پادشاهان انگلیس ساختهاست. مهارت و استادی وی در زمینه منبت کاری گلها، شاخه و برگها و میوه ها، هرگز همتایی نخواهد داشت.
منبر منبت کاری شده مسجد اعظم قیروان در شهر سامره، مربوط به ۸۶۲ میلادی/ ۲۴۰ هجری، کار صنعتگران بین النهرین می باشد.

تاریخچه منبت در ایران:

منبت کاری در ایران یکی از ارزشمندترین هنرهای سنتی ایران بویژه از زمان استیلای اعراب بوده است. در میان آثار سنگی شوش و تخت جمشید پاره ای کنده کاری روی چوب دیده می شود. در زمان تیموریان این هنر به روش دوره های پیشین و مغول ادامه داشته و انواع ضریحها و منبرهای منبت کاری شده ساخته می شده است که نمونه های چندی از آنها هنوز بر جای مانده است.
اوج هنر منبت کاری در دوره صفوی بوده و آثار این دوره به صورت درها،منبرها، رَحلهای قرآن، ستونهای چوبی اتاق، دسته خنجر، قاشق،چمچه های دوغ خوری و شربت خوری بوده است.

هنر زیبای منبت در دوره زند و قاجار از رونق افتاد و ساخت اشیای کوچکتر مثل رَحل و قاب آیینه، به جای درهای منبت و قطعات بزرگ متداول شد. منبت کاری در حال حاضر همچون صنایع دستی دیگر، در گوشه و کنار کشور به خصوص در شهرهای گلپایگان و آباده به حیات خود ادامه می دهد.

تاریخچه منبت کاری در زنجان:

با توجه به بررسیهای انجام گرفته از طریق منابع مختلف، در خصوص پیشینه منبت کاری در این استان، و با توجه به اینکه خاستگاه منبت در ایران، مراکز دیگری در شهرهای دیگر کشور شناخته شده اند، اینگونه میتوان دریافت که آثار چندانی در این استان ساخته نشده و یا در صورت وجود چنین آثاری هنرمندان منبت کار و آثار آنان گمنام مانده و اطلاعی از این هنرمندان و آثارشان به دست ما نرسیده است.

ویژگیهای یک چوب مناسب برای منبت کاری:

– رنگ مناسب و زیبا
– در عین نرم بودن بافت محکمی داشته باشد.
– تا حد امکان گره کمتری داشته باشد
– مقاوم در برابر سایش و کنده کاری

مراحل کار:
منبتکاری ایجاد نقشهای برجسته و یا عمیق روی چوب می باشد.
در منبت کاری کنده کاری و خالی کردن زمینه باید در جهت رگه ها(راه چوب) باشد تا برداشتن زمینه توسط چاقو یا مغار(قلم) راحتتر صورت گیرد ابتدا طرح مورد نظر توسط کاربن روی چوب آورده می شود، سپس برش اولیه با تقه زدن بر روی خطوط طرح توسط چاقوی منبت انجام می شود. بعد از اینکه تمام طرح برش خورد شروع به خالی کردن زمینه به عمق ۱ الی ۳ میلیمتر می کنیم. هرچه فاصله عمقی زمینه با طرح بیشتر باشد طرح مورد نظر برجسته تر و زیباتر خواهد بود. وقتی که طرح و زمینه کاملاً از هم جدا شد با چاقو یا قلم های ریزتری فرم دهی طرحها را انجام می دهیم و پس از یکدوره سنباده کشی با قلمهای کاملاً ظریف نقوش روی طرحها را تکمیل می کنیم.

نکته قابل توجه در طول کار منبت تیز بودن ابزار برش می باشد. هر چند وقت یکبار تیغه را با سنگ نفت تیز می کنیم تا برشهای نرمی روی کار داشته باشیم. در صورت کنده شدن بخشی از طرح و معیوب شدن کار، می توانیم قطعه جدا شده از طرح را با چسب چوب در جای خود بچسبانیم و روی کار را سنباده بکشیم (اگر بخش معیوب کار بصورت خاکه درآمده و یا قطعه جدا شده را نداشته باشیم می توانیم به اندازه تکه جداشده، از همان چوب بریده و روی طرح بچسبانیم).دوباره کل کار را سنباده نرم می کشیم. برای تثبیت طرح و جلا و زیبایی کار از روغن زیتون و یا روغن گردو استفاده می کنیم(روغن گردو چوب را تیره و به رنگ مشکی درمی آورد).

ابزار مورد استفاده در منبت چوب:
انواع چوب (زبان گنجشک، اُکالیپتوس، فوفل، انار، افرا، راش، گیلاس، اقاقیا، گردو- گلابی- کُهور- عناب و;)- در منبت کاری کاربرد زیادی داشته و دارند، بخصوص چوبهای گیلاس، گردو و اقاقیا به خاطر زیبایی طبیعی شان کاربرد بیشتری در منبت کاری دارند.

چاقو، مغار یا قلم منبت کاری با تیغه های مختلف از نظر اندازه و فرم ابزارهای اصلی منبت کاری و حکاکی روی چوب از زمان گذشته تا به حال تغییر چندانی نداشته و ابزاری چون مغارهای تخت و مورب، نیم باز (خمیده، تخت، کج)، گیلویی و شِفره، چاقو با تیغه های مختلف از نظر اندازه، اره، چوب تراش و ابزارهای نرم و هموار کننده مانند سوهان و رنده می باشد.
چاقوها همه کاره ترین ابزارهای منبت هستند و در همه قسمتهای کنده کاری به جز گودبرداریهای عمیق به کار می روند.

اساتید منبت کار زنجانی:

احمد حسنی زنجانی
حسینقلی محمدی(ایشان در چندساله اخیر به علت بیماری کار منبت را که حرفه اصلی ایشان نیز بوده است، کنار گذاشته اند)

مشکلات و موانع منبت کاری:
عدم دسترسی به چوب مناسب و ارزان قیمت در استان

انواع ساخته ها:

– عصا
– شمعدان
– انواع سازهای منبت کاری شده(تیمپو- تار- سنتور)
– پیکره مشاهیر ایران
– دسته چاقو
– کنده کاری روی شاخ گوزن، گاومیش و;

تاریخچه مدرسه مستظرفه
مدرسه صنایع مستظرفه مدرسه‌ای که به سرپرستی کمال‌الملک در سال ۱۳۲۹ قمری مطابق با ۱۹۱۱ میلادی تاسیس شد. این مدرسه برای تدریس و توسعه نقاشی تاسیس شد و هم‌زمان با آن به رشته‌های منبت‌کاری، موزائیک‌سازی و قالی‌بافی هم پرداخته می‌شد. چند سال بعد از تاسیس این مدرسه زیر نظر کمال‌الملک ابوالحسن صدیقی بخش مجسمه‌سازی را نیز دایر کرد.
وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه

در ۲۷ ماه شعبان ۱۳۲۷ هجری و قمری مجلس شورای ملی ایران قانون اداری وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه را تصویب کرد که بعد از این تمام مدارس تحت پوشش این وزارتخانه در آمد . درسال ۱۳۲۹ هجری و قمری تعلیمات ابتدایی در ایران اجباری اعلام گردید و همچنین شرایط سنی ورود به مدارس جدید هفت سالگی اعلام گردید . قانون اداری فرهنگ مصوب ۱۲۸۹ شمسی و قانون اساسی مصوب ۱۲۹۰ شمسی سازمان فرهنگ را متمرکز اعلام نمود و دولت مدارس رسمی را در سراسر کشور تأسیس و تحت کنترل خود در آورد و طبق اصل ۱۹ قانون اساسی کلیه مدارس ملی ایران دولتی اعلام گردید. دومین دبستان در جنوب ایران که با همت مردم در شهر بندرعباس ایجاد گردید.

اولین هنرستان فنی و حرفه ای
مدرسه ایران و آلمان به عنوان نخستین هنرستان فنی در سال ۱۳۲۵هـ.ق. به کمک دولت آلمان در تهران دایر گردید که تا جنگ جهانی اول به فعالیت خود ادامه داد، لیکن وقوع جنگ و همچنین قطع شدن هزینه مدرسه موجب تعطیل شدن آن گردید.
پس از جنگ در پی مذاکرات دو کشور ایران و آلمان، این مدرسه در سال ۱۳۰۳هـ.ش. با نام هنرستان صنعتی مجدداً شروع بکار کرد. نکته قابل توجه آنکه مدرسه ایران و آلمان فاقد دروس علمی و فنی بود؛ اما از آنجا که از سویی هدف آن مدرسه تربیت دانش آموزان ایرانی برای تحصیل در آموزشگاههای حرفه ای و عالی آلمان بود و از سوی دیگر پس از پایان جنگ جهانی اول به صورت هنرستان صنعتی بازگشایی شد، از آن به عنوان نخستین هنرستان فنی یاد می شود.

هنرستان صنعتی تهران دارای شعبه های فلزکاری و نجاری بود و شاگران در صورت تمایل میتوانستند کلاسهای جداگانه ای را در زمینه داروسازی و دیگر رشته های فنی بگذرانند. این هنرستان تا جنگ جهانی دون توسط معلمان ایرانی و آلمانی اداره میشد، لیکن با خروج معلمین آلمانی از کشور به دلیل وقوع جنگ جهانی دوم، زیر نظر معلمین ایرانی اداره گردید.

***
نخستین هنرستان حرفه ای در ایران، مدرسه “صنایع مستظرفه” است که در سال ۱۲۸۹هـ.ش. به ریاست “کمال الملک” نقاش معروف ایرانی در تهران دایر شد. این مدرسه که در نوع خود تا آنزمان در ایران بی سابقه بود به همت “حکیم الملک” وزیر معارف وقت و با دریافت اجازه نامه ای از مجلس شورای ملی تأسیس گردید.
مدرسه صنایع مستظرفه در ابتدا دارای رشته نقاشی بود، لیکن بعدها مجسمه سازی، منبت کاری، موزائیک سازی و قالیبافی نیز به شعبه های مدرسه اضافه شد. در پی مداخلات دولت در امور مدرسه و در نتیجه استعفای کمال الملک در سال ۱۳۰۷هـ.ش. این مدرسه فعالیت خود را بطور نامرتب چند سالی ادامه داد، لیکن بر اثر عدم توجه دولت، تعطیل شد و جای خود را به مؤسسه هنرهای قدیمی ایران داد.

چوب راش :
راش ، سلطان جنگلهای شمال
راش ، با نام علمی Fagus orientalis درختی است پهن برگ از تیره‌ راش (Fagaceae) که ۲۴درصد تعداد و ۳۰ درصد حجم درختان جنگل‌های شمال را تشکیل می‌دهد.

تعداد زیادی از تحقیقاتی که درباره جنگلهای شمال انجام می‌شود ، مربوط به این گونه ‌است زیرا مرغوب‌ترین چوب را درکشور دارد و دراغلب نواحی جنگلهای شمال می‌روید. با این حال به گفته کارشناسان، آگاهی چندانی از خصوصیات ژنتیکی این درخت وجود ندارد و تحقیقات زیادی باید در این‌باره انجام شود.

خط ثلث :
خط ثلث

خط ثلث محمد عزت افندی ‎۱۸۴۱-۱۹۰۴ میلادی
خط ثلث یکی از خطوط مهم در خوشنویسی اسلامی است که ابداع آن را به ابن‌ مقله نسبت می‌دهند.
خط ثلث با ساختارى ایستا و موقر، بیشتر در تزئین کتاب‌ها و کتیبه‌ها به‌کار مى‌رفته است. انواع گوناگون ثلث تزئینى توسط ابن‌ مقله، ابن‌بواب و یاقوت ابداع شده که براى کتابت قرآن و دیگر کتب مذهبى بکار مى‌رفته است. ابن‌بواب زیبایى و ظرافت را با خط ثلث همراه کرد. خط ثلث در ایران براى نوشتن عنوان سوره‌هاى قرآن کریم، پشت جلدنویسی، سرلوحه‌ها، و بخصوص در کتیبه‌ها و کاشى‌کارى‌ها بکار رفته‌است و هنوز نیز رایج است.[۱]

خطاطان خط «ثلث» را مادر خطوط گفته‌اند. ثلث خطی است که از کوفی استخراج شده و ابداع آن را به ‌ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی معروف به ابن مقله ‌که در قرن سوم هجری می‌‌زیسته است نسبت داده‌اند. یکی از دلایلی که برای گذاشتن نام ثلث بر این نوع خوشنویسی آورده شده است داشتن ۱/۳ سطح (خطوط مستقیم) و ۲/۳ دور (خطوط انتهایی) در داخل کلمات آن می‌‌باشد.[۲]

‌الف‌های کشیده و بلند و دوایر نسبتاً کم عمق و باز از خصوصیات این خط است. در خط ثلث کلمات خیلی تو در تو و سوار بر یکدیگر نوشته می‌شوند به همین علت درجه خوانایی آن کم می‌شود. این خط از لحاظ ظاهری بی شباهت به خط محقق نیست با این تفاوت که در این خط برخلاف محقق دور حروف بیشتر و اندازه آنها کوچکتر است. ریتمی که در اثر تکرار ضربه‌های عمودی و بلند حروف در این خط ایجاد می‌شود القاء کننده قدرت عظمت و بزرگی است. مهمترین کاربرد خط ثلث در کتیبه‌نویسی است خط ثلث دارای بار مذهبی نیرومندی می‌‌باشد و به همین لحاظ در دوره پس از انقلاب اسلامی در آثار گرافیکی برای نوشتن آیات قرآن و ادعیه به‌کار رفته است. همچنین در عناوین برخی مجله‌ها پشت جلد کتاب و طرح تمبر و مانند آن‌ها نیز دیده می‌شود.[۳]

پیشینه خط ثلث به خط جلیل، که خود منبعث از خطوط نبطی و مسند بود، باز می‌گردد و سابقه آن‌ را به خطوط ثلثین، خط طومار و خط نصف مرتبط دانسته‌اند.
در باره نخستین واضع خط ثلث اتفاق نظر وجود ندارد. ابن ندیم قُطْبه مُحَرِّر کاتب معروف اواخر عصر اموی، را واضع خط ثلث دانسته است. قلقشندی بر آن است که واضع ثلث، ابراهیم شجری (شِحْری، سِجْزی، سگزی)، خطاط مشهور دوره مأمون عباسی، بود که آن را از ثلثین اخذ کرد. بعدها، نویسندگان کتب آداب الخط، غالباً ابن مُقْله بیضاوی شیرازی (متوفی ۳۲۸) و گاه ابن بواب (متوفی ۴۱۳) یا یاقوتِ مُستَعصَمی (متوفی ۶۹۸) را واضع خط ثلث معرفی کرده‌اند. این ابهام امروزه نیز در میان محققان

باقی‌است، ولی بیشتر بر این باورند که ابن مقله، به عنوان نخستین کسی که خطوط شش گانه اسلامی را قاعده‌مند کرد، در تکامل اولیه این خطوط و به‌ویژه ثلث، تأثیر به‌سزایی داشته و پس از وی ابن بواب و یاقوت مستعصمی بیشترین سهم را به‌خود اختصاص داده‌اند. یاقوت، به‌ویژه تأثیر بسیاری در تکامل این خط داشته‌است.[۴]
ثلث‌نویسان و کتیبه‌نگاران بزرگ صفوی و عثمانی، این خط را به‌ اوج تکامل رساندند. دوره شکوفایی خط ثلث در ایران، پس از عصر صفوی، بنا به دلایلی چون رونق خط نستعلیق و هرج و مرج‌های طولانی سیاسی و اجتماعی، سیر نزولی یافت آنچنانکه تا پایان عصر قاجار، فقط یک ثلث‌نویس برجسته (محمدباقر شریف شیرازی) مجال

ظهور یافت. اما در عثمانی اهمیت خط ثلث سیر صعودی یافت و آن دیار به‌تدریج به کانون ثلث نویسی مبدل گشت. ظهور جمع کثیری از ثلث‌نویسان برجسته در عثمانی، طی قرون نهم تا چهاردهم و کثرت آثار به جا مانده از آنان، که با ابداع شیوه های متنوع هنری در نگارش ثلث همراه بود، گویای چنین موقعیت ممتازی است. در قرن اخیر، خط ثلث در ایران، عراق، ترکیه، سوریه، لبنان و مصر از اقبال نسبی برخوردار بوده و استادان برجسته‌ای قدم به عرصه نهاده‌اند. شیوه های رایج ثلث در این نواحی، به رغم برخی تفاوتها، همان شیوه های دوره صفوی و عثمانی است.[۵]

معرق کاری

هنر معرق روی چوب یکی از صنایع دستی چوبی در یزد است که طی سال های اخیر رونق و رواج بسیار یافته است
معرق چوب تلفیق و ترکیبی است از انواع چوبهای خود رنگ، مواد و مصالحی مانند استخوان، صدف، روی، مس و عاج که روی سطح چوبی نقشی را به وجود می آورد.
چوب گردو، عناب، نارنج، سنجد، فوفل ، ارش و زبان گنجشک از جمله چوبهای خود رنگ می باشند که هنرمند معرق کار بسته به طرح مورد نظر و سلیقه آنها را انتخاب می کند و به کار می برد.

هنرمندان معرق به شیوه زیبایی طرح مورد نظرشان را از خطوط اسلیمی و ختایی و نگاره های ایرانی اقتباس می کنند و بر روی کاغذهایی نظیر کالک، ماشینی و روغنی به کار می برند.
هنرمندان معرق به شیوه زیبایی طرح مورد نظرشان را از خطوط اسلیمی و ختایی و نیز نگاره های ایرانی اقتباس می کنند و بر روی کاغذهایی نظیر کالک، ماشینی و روغنی ترسیم نموده و با دقت به وسیله اره مویی خطوط و طرح های خود را حک می کند.
گفتنی است در یک محصول معرق اصیل رنگ باید طبیعی باشد و به هیچ وجه نباید از مواد رنگی و شیمیایی استفاده شود.
“پولیستر کاری” آخرین مرحله ساخت معرق است که طی آن سطح اثر به وسیله ” سیلر” پوشش داده شده و آماده عرضه می شود.

اما « معرق منبت» یکی از جلوه های زیبای این هنر دستی است که نقشها و طرح های آن برجسته است که برای ساخت آن قطعات را به شیوه منبت مجزا می کنند و با ظرافت خاصی در محل های مربوطه به کار می برند.
مُعَرَّق‌کاری یا موزاییک سازی یکی از رشته‌های صنایع دستی است.

معرق سازی در ایران از سده ۶ هجری و دوره سلجوقیان با ساخت کاشی معرق پیشرفت کرد و در سده هشتم کامل‌تر و ظریف‌تر شد. در سده نهم و دهم هجری نیز رشد بسیار زیادی کرد. شهرهای اصلی معرق سازی در این دوره اصفهان ، یزد ، کاشان ، هرات ، سمرقند و آران و بیدگل بودند.
هنر موزاییک از دیرزمان شناخته شده بود و تا به امروز نیز کاربرد دارد. در بین النهرین و مصر باستان نوعی موزائیک در اندازه‌های کوچک و برای مصارف تزئینی و زینتی ساخته می‌شد ولی رومیان آن را چون یک قالب هنری همپایه‏ی دیوارنگاری به کار می‌بردند . صنعت موزاییک سازی توسط هنرمندان صدر مسیحیت ادامه یافت و در اوایل قرون وسطی به خصوص در قلمرو امپراتوران بیزانسی به اوج شکوفایی خود رسید ( مثلاً موزاییک‌های کلیسای سان وتیله در راونا )

معرق چیست؟
در دایره‏المعارف هنر (نوشته رویین پاکباز)، در تعریف معرق چنین آمده‏است: معرق (موزائیک Mosaic) طرح پیک نما یا انتزاعی ساخته شده از قطعات سنگ ، شیشه ، سفال ، چوب رنگین بر روی دیوار ، سقف ، زمین و غیره‌است.
انواع معرق
• معرق چوب
• معرق کاشی
• معرق موزائیک
معرق‏کاری در ایران

در بعضی از منابع به اشتباه گفته شده‏است که معرق چوب برگرفته از کاشی معرق است و معرق در ایران از هند وارد شده‌است. در حالیکه در سبک هندی چوب زمینه‏ی کار یک تکه‌است و به علاوه جنس چوب از فوفل است ..شیوه‌ای کار در سبک هندی به این شکل است که ابتدا طرح را بر روی چوب پیاده کرد و سپس شکل‏ها را بریده و بعد با تکه‏های مختلف چوب پر میکنند.

طبق آخرین کاوش‏هایی که در شهر سوخته واقع در زابل انجام گرفته‌است، شانه‎ای پیدا شده‌است که بر روی آن گلی با تکه‏های چوب کار شده‌است. این شانه متعلق به ۵۰۰۰ سال پیش است. پیدا شدن این شانه دلیلی بر بطلان دو نظریه فوق‏الذکر میباشد. علاوه بر این طرح گل روی شانه با طرح گلی که بر روی سفالینه‏ها کشف شده‏است یکی می‏باشد که نشان میدهد شانه‏ی یافت شده نمی‏تواند از جایی وارد ایران شده باشد.(
تاریخچه معرق کاری:

معرق در معنای کلام اصولاً هر چیز رگه دار را گویند ولی مفهوم آن در این نوع بخصوص هنر، ایجاد نقش ها و طرح های زیبایی است که از دوربری و تلفیق چوب های رنگی روی زمینه ای از چوب یا پلی استر سیاه شکل می گیرد.
تاریخ پیدایش این هنر به درستی مشخص نیست؛ ولی از تطبیق آن با هنر کاشی کاری ، بدون شک رابطه این دو هنر را درمی یابیم. برای آشنایی با ریشه ی این هنر ، صحبت از تاریخ تکوین به میان می آید و به عنوان مقدمه می توان از گنبد سرخ مراغه که در زمان ایلخانیان ساخته شده است، یاد کرد؛ این گنبد نوع بسیار ساده ی کاشی کاری بدین سبک است.

کاشی کاری معرق در دوران مغول نیز به همین منوال بود و تداول آن در عصر صفوی به اوج شکوفایی خود رسید و آثار ارزنده ای در هنر کاشی کاری پدید آمد. این شکوفایی در زمان افاغنه و زندیه رو به افول نهاد. در دوران قاجاریه نیز کاشی کاری معرق، تقلیدی ناقص از آثار گذشتگان بود. تا این دوران نقشهایی که در کاشی کاری معرق به کار برده می شد نقش های اسلیمی بود. اما با سفر عده ای از هنرمندان به اروپا و گرایش آنان به هنر و فرهنگ اروپایی، تغییرات و دگرگونی های بسیاری در نقشهای کاشی کاری به عمل آمد و از آن پس طرح انسان و دیگر اشکال مانند اسلحه جنگی در هنر کاشی کاری دوران قاجاریه نمایان شد .

از آن دوران تا به امروز، این هنر، چونان گذشته رونق نداشته است و تنها عده ی کمی از هنرمندان در زنده نگهداشتن آن کوشا بوده اند.
وجه تشابه کاشی کاری معرق با معرق کاری روی چوب در شیوه ی عمل است که در هر دو ، نقش ها از ترکیب قطعات رنگی جنس مورد نظر شکل می گیرد.
یکی از نمونه های قدیمی موجود آمیزه ی این دو هنر، دری قدیمی و بزرگ، متعلق به عصر قاجاریه است که در ضلع شمال غربی محوطه وزارت آموزش و پرورش فعلی قرار دارد. ارتفاع این ساختمان در حدود چهار و نیم متر و عرض آن سه متر است و سردری نیم دایره در بالای آن قرار گرفته است. هر طرف این در به سه قسمت مربع شکل تقسیم شده است:

مربع بالایی آن شیشه و دو مربع پایینی چوب برجسته و مسطحی است که نقشهای اسلیمی معرق کاری شده در این قسمت جای گرفته است.

سابقه ی معرق کاری و آموزش آن در اداره کل هنرهای سنتی به سال ۱۳۰۹ ه . ش برمی گردد. در آن سال به پایمردی استاد حسین طاهرزاده بهزاد ، گروهی از هنرمندان نام آور هنرهای سنتی از سراسر کشور در تهران گرد هم آمده و مدرسه صنایع مستظرفه را بنیاد گذاشتند. این مؤسسه از دیرباز تا به امروز با عنوان های گوناگونی مانند: مدرسه صنایع قدیمه و هنرستان هنرهای ملی، اداره هنرهای ملی و مدتی نیز به عنوان یکی از واحدهای اداره کل آفرینش هنری و ادبی در وزارت فرهنگ و هنر سابق، در تعالی و تکامل هنرهای سنتی سهم بسزایی داشته است. این اداره کل در سال ۱۳۴۶ به اداره ی کارگاه های هنری تغییر نام داد و سرانجام در سال ۱۳۵۷ به عنوان یکی از واحدهای دفتر پژوهش و آفرینش به حیات خود ادامه داد . پس از پیروزی انقلاب، اداره ی مذکور به اداره ی کارگاه های هنری تغییر نام یافت و فعالیت های خود را در اداره ی کل هنرهای سنتی دنبال کرد. تا این زمان هنرجویان آن را منحصراً افراد علاقه مندی تشکیل می دادند که طی فراگیری به استخدام رسمی درمی آمدند.

از سال ۱۳۶۰ به استناد موافقتنامه معاونت فرهنگی وقت، واحد آموزش مستقلی برای تعلیم هنرهای سنتی آغاز به کارکرد و سرانجام در سال ۱۳۶۲ تأسیس رسمی اداره آموزش این اداره کل، برای عموم مشتاقان به فراگیری هنرهای سنتی، سرآغاز نوینی بر تداوم این هنرها شد و در کنارآن کارگاه منبت و معرق به سرپرستی استاد سید کمال میرطیبی همچنان به فعالیت های هنری خود ادامه داد.
در طی سالیان، معرق همپای حرکت زمان پیشرفت کرد و تحولات و نوآوری های مختلفی در آن پدیدار شد. برای آشنایی با مسیر حرکت این هنر، باید به اولین کارگاه منبت و معرق اشاره کرد که در سال ۱۳۱۰ تحت سرپرستی استاد احمد امامی، تأسیس شد باید اشاره کرد و همچنین از اساتید متقدمی چون پرویز زابلی، عباس شهمیرزادی ، علی و خلیل امامی ، و احمد رعنا یاد کرد. ابتدا اهم فعالیت آن کارگاه، منبت کاری بود و به تدریج در کنار آن هنر معرق نیز پای گرفت.

ین هنر در آغاز برای تزئین سطح میز، بوفه، در و تکیه گاه صندلی به کار برده می شد، و تنها نقش های اسلیمی یا گره یا پنج رنگ محدود چوب های آبنوس، فوفل ، گلابی، سنجد و توت مورد استفاده قرار می گرفت و گاه برای تنوع، از برش های خاتم برای اشباع نقش ها استفاده می کردند. رنگ خاتم ها به همان پنج رنگ فوق الذکر محدود بود و به خاتم چوبی شهرت داشت.

در آن ایام، شیوه معرق کاری در مقایسه با روش امروزی بسیار متفاوت بود و بیشتر به روش معرق هندی اجرا می شد. بدین طریق که هنرمندان ابتدا به وسیله کارد مخصوص منبت، محل قرار گرفتن نقش ها را روی شیء مورد نظر مطابق طرح می کندند و سپس نقش ها را از چوب های رنگی به وسیله ی مته ای که اختصاص به تعمیر چینی داشت و سوهان های مخصوص و ارّه ای به نام چکی، دوربُری می کردند و در محل مقرر قرار می دادند.
نخستین تاریخی که در مورد اشباع نقش های کنده شده به وسیله چوب های رنگی موجود است تابلویی مربوط به سال ۱۳۱۳ با نقش دوسوار کار است که به وسیله احمد رعنا ساخته شده و متعاقب آن تابلوی دیگری مربوط به سال ۱۳۱۴ با نقش یک زن است که توسط عباس شهمیرزادی اجرا شده است. هم اکنون دو تابلوی مذکور در نمایشگاه اداره کل هنرهای سنتی نگهداری می شوند.

عباس شهمیرزادی هنگام اجرای تابلوی بعدی خود ، به جای کندن سطح چوب به فکر ایجاد زمینه در اطراف نقش ها افتاد و از کنار هم قرار دادن قطعات چوب زمینه ای در اطراف نقش ها به وجود آورد. این تابلو، با مقطع بیضی، نشانگر نقش دو زن بود .
نخستین نمونه های موجود این روش، دو تابلوی مربوط به سالهای ۱۳۱۷ و ۱۳۱۹ است که نقش پیکار دو سوار با یک شیر را نشان می دهد. این تابلوها مربوط به امتحان کلاس معرق علی و خلیل امامی است و هم اکنون در موزه هنرهای ملی نگهداری می شوند.

به دنبال این دگرگونی ها، در سال ۱۳۱۶ احمد رعنا با اثر ابداعی خود به نام شکارگاه، معرق را از حالت مسطح خارج کرد و به صورت نیم برجسته مطرح نمود که همین شیوه تا امروز با نام منبت معرق متداول است. زمینه ی فکری این نوآوری از نقش های منبت کاری شده ی درهای کاخ مرمر شکل گرفت.
تا سال ۱۳۳۴ اجرای معرق با همان پنج رنگ محدود، متداول بود تا این که محمد طاهر امامی که در پی تنوع رنگ بیشتری در معرق بود ، در اندیشه ی به کارگیری مواد شیمیایی رنگی شد و جهت آزمون، نقش هایی روی یک راکت تنیس روی میز با استفاده از مواد یاد شده به وجود آورد. بدین منوال در پی شناسایی گوناگونی ِ رنگ، انواع چوب های صنعتی شناخته شد. ( این پی گیری همچنان ادامه دارد. )

در سال ۱۳۳۵، تعدادی پاراوان و بوفه ی معرق کاری شده از طرف دولت چین به دولت ایران اهدا شد که هنگام حمل، تعدادی از آنها خسارت دید! مرمت بعضی از آنها با زمینه سیاه به محمد غفوری محول شد . وی با تهیه ماده سیاهی ترکیب یافته از جوهر نیکروزین، پارافین و لاک الکل، قسمت های آسیب دیده را ترمیم کرد. لازم به توضیح است که تا قبل از شناخته شدن جوهر نیکروزین برای سیاه کردن زمینه اشیای چوبی، صفحات موسیقی را می کوبیدند و سپس در الکل حل کرده و مقداری پارافین به آن اضافه می کردند و ماده سیاه به دست آمده را به وسیله پنبه بر روی شیء مورد نظر منتقل می کردند.

این گونه آزمون های پیاپی موجب پیدایش اندیشه نوینی در هنر معرق شد و بدین سان در سال های ۳۶ یا ۳۷ یک پاراوان کوچک با نقش گل و مرغ توسط عزیزالله ویزایی با زمینه سیاه که به شیوه ی معرق های چینی بود ساخته شد و بدین ترتیب این سبک معرق در میان انواع آن جای گرفت.
در ادامه این تحولات در سال ۱۳۴۴ محمد طاهر امامی تابلویی با عنوان مرغ و آشیانه به وجود آورد که مرغ تماماً از جنس صدف تهیه شده و کاملاً برجسته است و تنها به وسیله یکی از بالهایش به زمینه ی تابلو متصل شده است. وی با اجرای این تابلو به معرق تمام برجسته دست یافت.

در میان آثار معرق روی چوب که تاکنون به وجود آمده ، معرق خاتم چنانکه از نامش برمی آید، ترکیبی از دو هنر بیان شده است که مقام ویژه ی خود را از دیر باز حفظ کرده است. از بدو پیدایش کارگاه منبت و معرق، نوع ساده ی معرق خاتم در میان شمسه ی نقش های گره با همان پنج رنگ طبیعی محدود اولیه به کار گرفته می شد.

در سال ۱۳۳۷ در کارگاه خاتم سازی ، میز تحریری با نقش سیمرغ و اژدها، به سرپرستی شادروان علی نعمت تهیه شد و برای نقش های مذکور از برش های خاتمبا رنگهای متنوع استفاده کردند که همه به شیوه ی معرق، دُوربری و جاسازی شده بود. این تجربه ، انگیزه ی خلق تابلویی با طرح یک طوطی از خاتم های رنگی شد که در سال ۱۳۴۲ توسط عزیزالله ویزایی، خارج از محیط کارگاه ها به مرحله اجرا در آمد و در سال ۱۳۴۹ اکبر سریری نخستین هنرمندی بود که از این شیوه جهت ایجاد نقش یک پرنده بر روی تابلو استفاده کرد و بدین ترتیب این سبک معرق با نام معرق خاتم متداول شد.
در ادامه این دگرگونی ها در سال ۱۳۴۹ تابلویی به سبک امپرسیونیسم از طبیعت یک روستا که توسط رضا شهابی (یکی از شاگردان کمال الملک) نقاشی شده بود، به وسیله ی محمد طاهر امامی با رعایت اصول سبک یاد شده به صورت معرق ساخته شد.

از آن پس تا به امروز، شاهد تحولاتی چند در هنر معرق بوده ایم که این تحولات عبارتند از :

– نمایش بُعد از طریق فضاسازی ، که تحولی در ترکیب بندی های سطح گذاشته است.(تابلو بزم درویشان).

– استفاده از فلزات و سنگ (تابلو گلدان گل و زنان عشایر)

– نمایش نقش در دو سطح (دو پلانه)

– نشان دادن عمق با استفاده از پلی استر (تابلو عقاب)

پرویز زابلی :
استاد پرویز زابلی از هنرمندان برجسته منبت کاری بر روی چوب به دلیل عارضه قلبی در بیمارستان آزادی تهران در بخش آی سی یو بستری است .
استاد زابلی در سال ۱۲۹۶ شمسی در تهران متولد شده است وتخت تعلیم اساتید برجسته آن دوران هنر منبت کاری بر چوب را آموخت و با استعداد ذاتی و پشتکار خود در این هنر سر آمد گردید تا بدانجا که در این هنر صاحب سبک و خالق ابتکاراتی تقریبا جدید بوده است . آثار این استاد هم اکنون در بسیاری از موزه های داخل و خارج از کشور به درستی خفظ و نگهداری می شود . استاد زابلی ببرای مدتی کوتاه عنوان استاد هنر منبت کاری بر روی چوب در دانشگاه هنر و الزهرا مشغول پرورش دانشجویان علاقمند به این هنر بوده است .

عصر روز جمعه ۱۴ اردیبهشت ماه جاری باستاد زابلیس رای دویمن بار طی یک ماه اخیر به دلیل نارسایی قلبی دربیمارستان بستری شده است و در حال حاضر در بخش آی سی یو بیمارستان آزادی بستری می باشد .

مخمل:
تولید این پارچه که به طور دستبا ف در یزد انجام می شود ، بافته نفیسی را به دست می دهد که انسانی را به شگفت وا می دارد . در بافت مخمل از ابریشم طبیعی استفاده می شود . گویی که انسان در بستر مخمل رویاهای خویش را می بافد. همه جلوه ی رنگ است و نازکای خیال و رویا.

نویسنده ی کتاب صنایع ایران می نویسد: یکی از اقسام مخمل ها که شهر یزد به بافت آن مشهور شده مخمل سیر عنابی است که در خانه ها به جای جانماز به کار می رفته و موضوع تزیین آن عبارت از چند عددگل های بزرگ ساقه بلند زرد طلایی با بعضی از برگ های سبز بود و در موزه ی ویکتوریا و آلبرت لندن یک قطعه پارچه از آثار شهر یزد موجود است. می گویند که این یکی از دوقطعه ای است که سفیر شاه عباس برای هدیه به دوک شهر ونیز آورده است.
پرویز زابلی

تولد و وفات: (۱۲۹۶ – ; ) شمسی
محل تولد: ایران – تهران – تهران
شهرت علمی و فرهنگی: منبتّ‌کار
از سال ۱۳۱۰ش در اداره کل صناعت و معادن به فعالیت هنری پرداخت. مدت هفت سال در نزد استاد احمد امامی آباده‌ای دور عملی هنرهای زیبای کشور را گذراند و مدرک کارشناسی گرفت. از سال ۱۳۲۰ش با عنوان استاد کارگاه منبت به استخدام اداره صناعت درآمد. در سال ۱۳۵۸ش بازنشسته شد و بعد در دانشگاه الزهرا و مجتمع دانشگاهی هنر مشغول تدریس گردید. استاد زابلی مدتی نیز در هنر معرّق کار کرده که حاصل آن تابلوئی است بیضی شکل به‌‌‌نام شیخ صنعان و دختر ترسا که در حال حاضر سازمان حفاظت از میراث فرهنگی آن را نگهداری می‌کند.