فایل ورد کامل مقاله عالی‌قاپو؛ تحلیل تاریخی و معماری این بنای شاخص در فرهنگ و هنر ایران

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله عالی‌قاپو؛ تحلیل تاریخی و معماری این بنای شاخص در فرهنگ و هنر ایران دارای ۵۷ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله عالی‌قاپو؛ تحلیل تاریخی و معماری این بنای شاخص در فرهنگ و هنر ایران  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی فایل ورد کامل مقاله عالی‌قاپو؛ تحلیل تاریخی و معماری این بنای شاخص در فرهنگ و هنر ایران،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن فایل ورد کامل مقاله عالی‌قاپو؛ تحلیل تاریخی و معماری این بنای شاخص در فرهنگ و هنر ایران :

عالی قاپو

این قصر که نمونه منحصر به فردی از معماری کاخهای عهد صفوی است، در اوایل قرن یازدهم هجری به فرمان شاه‏ عباس اول ساخته شد و شاه صفوی سفراء و شخصیت های عالی‏قدر را در این کاخ به حضور می‏پذیرفته است. این کاخ دارای ۵ طبقه است که هر طبقه تزئینات مخصوص دارد. در زمان شاه‏ عباس دوم به بنای اصلی افزوده شده و شاه و میهمانانش از تالار همین عمارت، مناظر و چوگان و چراغانی و آتش‏بازی و نمایش های میدانی را تماشا می ‏کردند . این‌ قصر که‌ «دولتخوانه‌ مبارکه‌ نقش‌ جهان‌» و «قصر دولتخوانه‌» نام‌ داشت‌، نمونه‌منحصر به‌ فردی‌ از معماری‌ کاخ‌های‌ عهد صفوی‌ است‌. مینیاتورهای‌ هنرمندانه‌ رضاعباسی‌،نقاش‌ معروف‌ عهد شاه‌عباس‌، نقاشی‌های‌ گل‌ و بوته‌، شاخ‌ و برگ‌، اشکال‌ وحوش‌ و طیور و گچ‌ بری های‌ زیبای‌ آن‌ به‌ شکل‌ انواع‌ جام‌ و صراحی‌ در تاق‌ها و دیوارها تعبیه‌ شده‌ است . گچ‌بری های‌ اتاق‌ صوت‌ با هدف‌ آکوستیک ‌طراحی‌ و اجرا شده‌اند تا نغمه‌ها و صداها به‌ طور طبیعی‌ و دلنشین‌ شنیده‌ شوند .

عالی قاپو به دو صورت تلفظ گردیده که برای هر کدام وجه تسمیه‏ی است. آنچه بیشتر در مورد محاورات و مکاتبات متداول می باشد عالی قاپو است که مرکب از کلمه عالی و قاپوی ترکی به معنی در می باشد یعنی باب عالی و مراد اینست همان طور که در عثمانی باب عالی معمول بوده بین ایرانیان شیعه هم چنین یابی وجود داشته که مانند باب عالی عثمانیه ا مورد احترام بوده است و از این رو کلیه کسانی که می خواستند وارد عالی قاپو شوند باید خم شده آستانه را بوسیده و داخل شوند و حتی شاه عباس هم هنگام دخول باین عمارت از اسب پیاده می شده است.

گذشته از این عالی قاپو محل تحصن مقصران و گناهکاران بوده که هر جانی و یا گناهکاری که وارد درب عالی قاپو می گردید کسی نمی توانست او را از آنجا بیرون بیاورد مگر به امر شاه صفوی و خلاصه عالی قاپو همان احترامی را داشت که باب عالی در عثمانی داشت. و اما عده ای که آنرا علی قاپو و علی قاپو نوشته ‏اند معتقدند که هنگامیکه شاه عباس کبیر درب نقره برای بارگاه حضرت امیرالمومنین علیه السلام به نجف برد و نصب کرد دری را که در پیش آنجا نصب شده بود برای تیمن و تبرک اصفهان آورد و در عالی قاپو نصب کرد و از این جهت آن را عالی قاپو و یا قاپی نامیده ند که این در منسوب به حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام است و از این رو مورد احترام شاه و مردم بود و حتی تا چند سال پیش هم مردم در اطراف آنجا آش‏ ها می ‏پختند و نذوراتی می کردند و بزنجیر جلو در مزبور رشته هائی بعنوان دخیل می ‏بستند و همانطور که گفته شد در زمان سلاطین صفویه جای بست گناهنکاران بود.

در هر حال از هر دو نام و وجه تسمیه چیزیکه استنباط می گردد نصب این دو رفتاری که در مقابل آت در می شده مربوط به یک امر سیاسی بوده که همان استقلال صفویه در مقابل عثمانی ها باشد. و اما عمارت عالی قاپو بنیانش از زمان سلطنت سلاجقه است و در زمان صفویه دارای آن همه زیبائی و شکوه شده است و درب آنرا شاه عباس بزرگ از نجف اشرف آورده و از این جهت مورد احترام سلاطین صفویه و مردم بوده است و چون این کاخ در مقابل باب عالی عثمانی ‏ها قرار داشته فوق العاده در جهت عظمت و زیبائی آن همت مصروف داشته‏ اند. کاخ عالی قاپو سه طبقه و هر طبقه منقسم به دو طبقه اطاق است که در واقع شش طبقه می شود و چون از بام طبقه آخر میتوان تمام مناظر شهر را دید خود بام را هم یک طبقه حساب کرده‏ اند و می گویند عالی قاپو هفت طبقه است ارتفاع آن ۴۸ متر و در ۲۸ متری دارای ایوان بزرگی است که در میان ستون های آن حوض مسی قرار دارد که آب از آن فوران می کرده است. گچبری و نقاشیهای عالی اطاق‏ ها متعدد آن هر بیننده را خیره می کرده و اکثر گچبری ها بشکل بطری و شیشه‏ های شراب است. این کاخ در غرب میدان شاه است که عرصه آن ۳۸۶ متر طول و ۱۴۰ متر عرض است در مقابل عالی قاپو مسجد شیخ لطف الله در شرق میدان واقع شده است. شاردن فرانسوی که سه مرتبه باصفهان مسافرت کرده و عمارت و کاخهای دولتی را دیده گفته است .

عالی قاپو بزرگترین کاخی است که ممکن است در یک پایتخت وجود داشته باشد. پس می توان گفت که این کاخ در زمان صفویه از بهترین کاخ ها دنیا محسوب می شده است و از این رو محتوی بر تمام مزایا و محاسن بوده و آنچه لازمه یک کاخ سلطنتی بوده در آن وجود داشته است.
برای اینکه وضع کاخ مزبور در پایان قرن سیزدهم هجری معلوم گردد بهتر این است که نظریه مورخان آن زمان را نقل کنیم. مولف نصف جهان فی تعریف الاصفهان چنین گفته است: اما عمارت عالی قاپو که دروازه بزرگ عمارات دولتی برآن است و آن مثل سردری بر آن واقع شده محل نظر مهندسان و تمام معماران ایران و غیره است و به وضعی ساخته شده که مایه حیرت جمع گشته است. عمارت باین ارتفاع و باین قطر و باین پایه و این استحکام که از وقت بنای آن تاکنون که قریب سیصد سال، است با وجود تواتر شلیک توپ و تفنگ که در آن میدان واقع است اصلا خللی و تزلزلی در اصول و بنیان آن راه نیافته مگر بعض فروع آن از کاشیکاری و غیره که فی الجمله ریخته است. و مجملاً عمارت مذکور ارتفاعاً محتوی بر پنچ چشمه دارد که همه آنها مشتمل بر حجرات و همه بالای یکدیگر است و محلهای نیکو است و یک جهت آن با دیگری چشمه‏ ها متفاوت است این عمارت را شاه عباس بزرگ بنا و تمام نموده و دروازه از صحن نجف اشرف تیمناً و تبرکاً آورده ست و بر آن نصب کرده و تا حال دروازه عمارات است و بجا است و به همین سبب آنرا عالی قاپو نام نهاده است.

سلاطین بعد از او پیش این دروازه را عمارت خروجی بطرف میدان طرح انداخته و ساخته‏ اند و دو طرف آنرا هم یمیناً، یساراً، دخولی و حجرات بنا کرده و بر بالای همه آن تالاری به طرزی خوب و جهی مرغوب بنا و تمام نموده ‏اند با ستون های بلند و سقف مرتفع به استحکام استوار کرده که بیننده را حیرت افزاید و در میان آن تالار حوضی ساخته‏ اند که در زمان پیش آب مینموده ‏اند و با استحکامی است که اصلاً رطوبتی بسقف بنای زیر آن نشر نمی کرده و این تالار محل نشیمن پادشاه برای عرض لشکر بوده و از چند حجره میانی آن عمارتن رفیع راه ورود باین تالار است و چنان استادی در ساخت و اتصال این دو عمارت نموده‏ اند که کسی گمان نمی کند اینها را در دو وقت ساخته و متصل نموده اند و چون بر بالای این عمارت به طبقه آخری روند تمام شهر بل اطراف آن نمایان و ناظر را حالت انبساط و فرح روی بنماید و در آن بالا هم یک مربعی محلی باز ساخته‏ اند که چون بر آن روند نمایندگی زیاد و صفا بیشتر و کیفیت غریب‏تر باشد. مثل این عمارت و غرابت و نفاست آن که در تمام ایران بلکه بسیاری از ممالک دیگر موجود نیست.

میرزا علیخان نائینی روزنامه نویس ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۳۰۰ هجری قمری گزارشی که راجع به تاریخ و جغرافیای ایران در دو جلد تهیه کرده که هنوز مخطوط و تا چند سال قبل در کتابخانه وزارت دارائی بود و به طوریکه در پیش اشاره شده آنچه راجع به اصفهان نوشته عیناً با کتاب جغرافیای اصفهان میرزا حسینخان تحویلدار که به چاپ رسیده بعین منطق می باشد راجع به کاخ عالی قاپو چنین نوشته است. تالار و قصر عالی قاپو تا حال به نیکوئی و عظمت و ارتفاع آن عمارتی در ایران ساخته نشده پنج طبقه قصر مزبور بانضمام کلاه فرنگی عرشه آن ۳۴ ذرع ارتفاع دارد هر کدام از طبقاتش و مشتمل برمکان های ملوکانه و اطاق های وسیع و طاق های رفیع و بیوتات زمستانه و تابستانه و جلو قصر از پایه روی زمین الی محاذی سقف طبقه دوم قصر پایه و صحن تالار عظیم تالار فوقانی واقع شده چاه و منبع طبقه دوم قصر، من بعد از ظهر آن منبع حوض از مس یکپارچه است و غیر از مجرای دو سوراخ تنگ تنلبه ممر و مدخلی بجهت قصر و تالار ندارد که با چرخ و دلو بتوان آب کشید. و دیگر درب بسیار عالی که بدروازه دالان تحتانی قصر منصوب است از چوب زیاد با دوام و قوامی است معروف به چوب کلوذه که جوزق درختی باشد از هر چوبی هست درب اول بقعه متبر که حضرت امیرمومنان علیه السلام است که سلاطین هندوستان در نجف اشرف برده بودند.

وقتی شاه عباس صفوی درب نقره را برد و بجای آن نصب نمود درب مزبور را جهت تیمن و تبرک به اصفهان آورد و به دروازه دالان قصر و تالار برقرار فرمود، الان قصر منسوب به آن درب است و درب موسوم به علی قاپو و قبله گاه خلایق است. وضع ساختمان عالی قاپو را مسترسایکس انگلیسی بطور اختصار چنین توصیف کرده: در طرف مشرف میدان شاه عالی قاپو یا عالی قاپو دروازه بزرگی قرار دارد که آن مدخل قصر سلطنتی بوده است. این بنا عبارت از یک طاق نمای بزرگی است که روی آن یک تالار بزرگ بر روی ستون های چوبی قرار گرفته و یکی از نمونه‏ های خاص معماری عصر نوروز را رعام می دادند. شاردن میگوید این تالار زیباترین این تالاری است در نوع خود که من در تمام دنیا دیده‏ ام و از همین عمارت بود که شاه صفوی مسابقه‏ های چوگان بازی، اسب سواری، و جنگ حیوانات وحشی، را در حضور هزاران رعایای خود تماشا می‏ کردند. جابری انصاری در تاریخ اصفهان و ری اظهار نظر کرده که اشتهار اینکه درب عالی قاپو را از نجف آورده ‏اند برای جلب افکار عمومی و احترام بدر بار صفوی بوده است و اگر نه آوردن درب از نجف اشرف محرز نیست.

در تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان وضع گذشته و زمان تالیف ۱۳۳۵ ه.ش را تشریح کرده و چنین گفته: عالی قاپو – علی قاپو – در میدان نقش جهان دوره تیموریان که تبدیل به میدان شاه امروزی شده است عمارتی از زمان تیموریان باقی بود که در زمان شاه اسماعیل صفوی تا اندازه ‏ای آباد و سپس بحالت خرابی در آمده وقتی که شاه عباس اول صفوی پای تخت را به اصفهان انتقال داد ابتدا در باغ بزرگی که در طرف طوقچی بود منزل نمود و سپس که میدان را مسطح و مرتب کرد عمارت قدیمی را نیز برای سکونت خود و درباریان ساختمان نمود. و در دوران شاه صفی و شاه عباس دوم (۱۰۵۳) و شاه سلسمان و شاه سلطان حسین نیز تعمیراتی از آن به عمل آمده است. سیاحان و مورخین خارجی و داخلی شرح مفصلی نسبت به وضعیت و شکوه این کاخ نوشته ‏اند بخلاصه اینکه در آن تاریخ این قصر از تمام قصور سلاطین زیباتر و دلرباتر و جامع‏تر بوده است. این عمارت فعلاً دارای جلوخانی است که در طرفین آن دو اطاق و از اره‏اش تماماً به ارتفاع یک متر و نیم از سنگ سیاه پوشیده و استوار شده و تمام بنا از آجرهای تراش و یکنواخت ساختمان گردیده است و کسی حق نداشته سواره وارد شود. در جلو این جلوخان از قدیم زنجیر دانه درشت آهنی وجود داشت که بحلقه‏ های طرفین باز و بسته میشد که هر کس پناهنده میشد در امان سلطان بوده است.

به فاصله چند متر در اصلی کاخ ببلندی ۵ متر واقع است که روی آنرا از فلز مطلا جدول کشی نموده‏ اند و در طرفین دو سکوی بزرگی به ابعاد ۴ در ۵۲ متر از شش پارچه سنگ مرمر ظریف ساخته شده و بالای در ورودی عبارت: انا مدینه العلم. و علی بابها بر روی کاشی زمینه زرد نوشته شده است. آستانه این در سنگ مرمر مدوری است که میگویند شاه عباس هر وقت سواره می آمد در اینجا پیاده می شد و پا روی آستانه نمی گذاشت و عبور می کرد. درباره وجه تسمیه عالی قاپو بعضی را عقیده آنست که این در را شاه عباس از نجف و بجای در نقره‏ ای که بدانجا برده آورده و از این جهت علی قاپو نامیده می شود. عده دیگری گویند به جهت اینکه در بلند و عالی است بنام عالی قاپو گفته‏ اند و یا در برابر باب العالی ترکیه نام گذارده شده این در نیز دارای زنجیر مطلائی بوده که حکم بست را داشته و الحال نیز قطعه از آن باقی است که تا این اواخر مردم متوسل بآن شده نذوراتی مینمودند و مانند مقابر متبرکه نیز پارچه ‏ای باین زنجیر می ‏بستند.

بالای در ورودی پنجره مشبک چوبی از زمان قدیم باقی است. دهلیز عمارت ازاره ‏اش از سنگ های سیاه و بالاتر تماماً از نقاشی های زیبا گل و بوته تزیین یافته ورودی آنرا گچ کشیده بودند که این اواخر کم و بیش نثاشی ها را از زیر گچ بیرون آورده‏ اند. دو دهلیز ورودی و خروجی عمارت از مشرق به مغرب یا به عکس بطور عمود بر یکدیگر مانند صلیب ساخته شده که در اصلی و سکوهای سنگ مرمر طرفین واسطه بین آن دو است. در یکی از چادرهای این کاخ طبقات مختلفه تعمیر و نقاشی کاخ را در گذشته بخوبی نشان می ‏دهد در روی یکی از ورقه‏ های نقاشی، دیوار این عبارت خوانده میشود: گرکند براه تو;. زانکه تقوی سر هم کرم است نا گرفتن درم بوجه حرام 

بهتر از بذل کردن امیرالمومنین ;
کتبه الفقیر سید افضل مقصود علی دورانی بتاریخ جمادی الاول ۱۰۳۲ و مخصوصاً نامی از شاه صفی و تاریخ آن برده است. این بنا در قدیم دو راه پلکان پیچ مانند داشته که اکنون باقی است و شاه عباس راه وسیع‏ تری برای ایاب و ذهاب خود و سفراء ساختمان نموده که کف تمام آنها از کاشی های هفت رنگ عالی تزیین شده بوده است. این راه شامل ۴۰ پلکان و دوراه دیگر دارای ۱۷ پله می باشد و تا طبقه چهارم اطاق های متعدد و منقوش در اطراف دهلیز ببالار دارد که مختص بدرباریان بوده است. شاه عباس کبیر بیشتر وقت خود را در این قصر بسر میب رد و پذیرائی ‏های و رسمی را نیز در همین جا اختصاص داده و از بالای تالار سان قشون و پیشک های سفرا و چوگان بازی و یا عملیات ورزشی پهلوانان را تماشا می کرده. این ایوان بطول ۲۸ و عرض ۱۶ و ارتفاع ۱۲ متر و از کف میدان تازیر سقف ۲۴ متر می باشد که فقط طرف غرب آن متصل بکاخ یا اطاق های مسکونی است ایوان دارای ۱۸ ستون چوبی و بر روی پایه ‏های سنگی منشوری شکل قرار دارد. این ستون ها مانند ستون های عمارت چهلستون ۱۶ ضلعی و ۸ ضلعی و دارای نقاشی و آینه کاری بوده است

که در دوره قاجاریه از بین رفته و در سال ۱۳۲۷ نیز برای تعمیر و جلوگیری از نفوذ موریانه تخته‏ های روکوب آن برداشته شد. در وسط این ایوان حوض مستطیل شکلی بابعاد ۴در۶/۵ متر است که اطرافش از سنگ های مرمر و کف حوض از مس پوشیده شده و دارای سه فواره بوده است. در پاشویه این حوض قسمتی از سنگ مرمر مشبک و برای خروج آب های زیادی بوده که در ناودان مطلای طرفین تالار رو بطرف میدان شاه می ریخته است منبع آب این حوض را در دامنه کوه صفه می دانند که از آنجا به عمارات سلطنتی دنباله رودخانه مانند آینه خانه و هفت دست و غیره می رسیده و سپس به این عمارت می آمده است. ولی از نوشتجات سیاحان و غیره مخصوصاً بنا به گفته شاردن چنین معلوم میشود که در جنب این کاخ نیز چاهی بوده که بوسیله چهار گاو با دم مخصوصی آب بطبقات مختلفه می رسیده است در بالای این تالار اشعاری بشرح زیر موجود است که چند فرد آن نوشته می شود:

کلب درگاه علی فخر شهان – یا الله
حامی دین جان سلطان زمان – یا محمد
زانکه آب رحمتست خاک بهشت- یا علی مدد
دست قدرت طینت گردون سرشت – یا الله
پایه ایوان کاخش بی حساب – یا محمد
باشد آن جائی که سرزد آفتاب – یا محمد یا علی
منتظم باشد از آن گردون ماب – یا الله
ران;;.. همچو;;..انتخاب – یا محمد
روز بادا امیرالمومنین – یا علی
شاه دین شاه زمان سلطان حسین
یا الله;;;.. این سلیمان بن سلیمان بارگاه

از اره دیوارها تماماً از نقاشی های بسیار زیبا و مصلا تزیین شده بود ه که الان نیز مشاهده میشود در قسمت های بالا هم تصاویر متعدد ایرانی و اروپائی موجود است که هر بیننده را مات و متحیر میسازد این نقاشی ها در دوران هر یک از سلاطین بطرز خاصی تعمیر و نقاشی شده و بعد در زیر گچ مستور گردیده روی بعضی صورت های موجوده را در سال ۱۳۲۸ از طرف باستانشناسی شیشه نصب نموده‏ اند که از دستبرد و خرابکاری جهال محفوظ ماند ولی متاسفانه افراد مغرض و نادان از شکستن شیشه‏ ها و خرابی صورت های دریغ نداشته‏ اند. سقف این تالار از تخته چوب های مثلث الشکل و با رنگهای عالی منقش تزیین گردیده است. اتاق شاه نشین بمساحت ۹*۸*۷ متر و طول آن شش اطاق کوچکتر و منقش گوناگون که هر یک دلپذیرتر از دیگری است واقع شده و طول زمان و کچ کشی روی آنها کمترین تاثیری و تغییری و در نقاشی و آب و رنگ آنها نداده است. در شاه نشین اطاق از از اره ببالا همان نقاشی ‏های عالی و قلم معجزآسای نقاشان با ایمان صفوی که با استادی علیرضا و امثالهم ساخته شده بقدی زنده با روح و متناسب است که هر قدر نگاه کنی غیر ممکن است که دیده خسته و یا کسل شود. هر قسمتی از این اطاق ها و طاقچه‏ ها نوعی مخصوص و بقلم نقاشان ایرانی و اروپایی تزیین شده است. اطراف این ایوان در قدیم نرده و طارمی های چوبی مشبکی داشته است.

چوب بست روی ایوان که از الوارهای قطور و چوب های عظیم با اصول معماری و هندسی کلاف کشی شده و سقف ایوان و ستون ها را استوار داشته موجب حیرت و تعجب است. در سال ۱۳۳۴ بنابرتصمیم اداره کل باستان‏شناسی تعمیرات لازمه سقف و طرح‏ های اطراف بعمل آمده و شیروانی آهنی زده شده در طبقه پنجم عمارت اطاق ها و ایوانچه هائی است که همه از نقاشی های بسیار زیبا و خوش آب و رنگ نقاشی شده و چنانچه معروف است و مورخین نیز نوشته‏ اند از این طبقه ببالا مسکن حرامسرای شاهی بوده که مسلط بر تالار و ایوان شاهی باشند و بتوانند عملیات و جشنها و پذیرائی ‏های شاهانه را مشاهده نمایند. در طبقه ششم که وارد شوید بر حیرت و تعجب شما افزوده می شود زیرا اطاق های متعدد تو در تو و گچبری ها و نقاشی های حیرت‏ انگیز مختلف را خواهید دید که هر قسمتی بطرز خاصی جلوه گر است از اره و بدنه بنوعی خاص نقاشی شده و در بالا گچبری های زیبائی مانند جای ظروف و یا باشکال هندسی ساخته‏ اند. عده ‏ای را عقیده بر آنست که در زمان شاه عباس حبس الصوت بوده که وقتی نوازندگان دست از نواختن می کشدند مجدداً همان صدا و آواز بگوش می رسیده است و در کتب و نوشتجات نیز این اطاق ها را بسفره خانه و یا شرابخانه و یا چینی خانه نامیده ‏اند. طبقه هفتم عمارت یا سقف بام که بارتفاع ۴۸ متر از روی زمین می باشد مشرف بر تمام شهر اصفهان است و منظره بی نهایت عالی و جالب توجهی را در بیننده ایجاد می کند و بیشتر سیاحان و یا تماشاچیان آمدن به عالی قاپو را برای دیدن منظره شهر اصفهان و نقاشی های زیبای آن انتخاب می نمایند.

از بالای این کاخ آثار تاریخی اصفهان در مشرق مانند بناهای دوره سلجوقی و مسجد سلطانی در جنوب و طرف مغرب کوه آتشکاه و مدرسه سلطانی و سایر بناهای زیبای اصفهان را میتوان بخوبی مشاهده و عکس برداری نمود. منظره میدان شاه و مسجد زیبای شیخ لطف الله روح تازه یا بهر بیننده و عاشق این ابنیه میدهد. در مغرب این کاخ عمارت شهربانی است که گنبد آجری توحید خانه یا گنبد طاوس دوره صفوی واقع شده این گنبد داخلش تزیینات آجری زیبائی دارد که در زمان صفویه قابل توجه بوده و اکنون زندان شهربانی است و عوامل آنرا گنبد شیر گویت می نمامند.

این کاخ در زمان صفویه احترام خاصی داشته و تمام مردم درباره آن بچشم احترام و بزرگواری نگاه میکردند و بتمام باغات و عمارات سلطنتی متصل بوده است. شاه عباس جشن نوروز سال ۱۰۰۶ ه۱۵۹۸ م را برای اولین مرتبه در اینجا بر پا نمود و بعد از او نیز هر یک از سلاطین در این قصر جشن هائی ترتیب داده و پذیرائی های شاهانه از بزرگان و سفرای خارجی نموده و بر شکوه و جلال این قصر افزوده‏ اند شاه عباس دوم و شاه سلیمان هر یک از پذیرائی های مفصلی در این کاخ نموده که شرح تفضیلی آنها در تاریخ درج است. در زمان شاه سلطان حسین نیز این قصر تعمیر شده و در دوره افاغنه و اواخر قاجاریه خراب گردیده است. مطابق کتیبه سر در ورودی بر روی کاشی بسال ۱۲۷۴ هجری در زمان ناصرالدین شاه قاجار تعمیر گریده و بعداً متروک مانده تا در دوره رضا شاه فقید تحت تعمیر درآمده و مدتی اداره شهرداری بوده و اکنون در تصرف وزارت فرهنگ و اداره باستان‏شناسی محافظت می شود. در این پانزده سال اخیر که نگارنده عهده دار قسمتی از امور باستان‏شناسی میباشم بعلت نبودن اعتبار نمایندگان محترم باستان‏شناسی موفق نشدند کنجکاوی بیشتری نسبت به نقاشی ها و یا تاریخ و کتیبه‏ های آن بنمایند علاوه بر این احتیاج کاملی بتعمیر و کلاف کشی اطراف و تعویض بعضی ستون های معوج آن دارد زیرا شکاف های گوناگون بر این بنای باستانی وارد گردیده و امید است بزودی تعمیرات شایانی از این بعمل آید.

مولف دانشمند گنجینه آثار تاریخی اصفهان راجع بوضع ساختمان عالی قاپو چنین نوشته است: تالار عمارت عالی قاپو از الحاقات دوره شاه عباس دوم است: به طبقه سوم عمارت عالی قاپو در دوره شاه عباس دوم تالاری با ۱۸ ستون از چوب چنار اضافه شده است که ستون های آن با آینه پوشش می شده و سقف آن با صفحات بزرگ نقاشی روی آلت های چوبی تزیین شده. با یک نظر بساختمان این تالار، الحاقی بوده آن بعمارت اصلی، واضح می شود. در وسط این تالار حوضی از، مرمر و مس قرار دارد که دارای فواره هائی بوده و در مراسم مخصوص آب از آنها جستن می کرده شاردن سیاح فرانسوی که در دوره سلطنت شاه عباس دوم و شاه سلیمان در اصفهان بوده و این عمارت را در سفرنامه خود توصیف کرده است صریحاً می نویسد که آب را بوسیله ماشین های مخصوصی بالا می آوردند و بدیهی است آنچه را که شاردن ماشین می نامد چیزی غیر از چرخ آبهای معمولی منازل اصفهان، نمی تواند باشد: مولف اصولا توجه به ساختمان تالارها با حوض وجهش آب از فواره یا شیرهای سنگی از اختصاصات بناهای دوره شاه عباس ثانی است و این کیفیت در تالار چهلستون و تالار عمارت آئینه خانه که در دوره سلطنت این پادشاه با تمام رسیده به خوبی مشاهده می شود. دیوارهای تالار عمارت عالی قاپو بطوری که عیان است دارای دو پوشش تزییناتی می باشد که بر روی هم قرار گرفته‏ اند. پوشش زیرین تزیینات عهد شاه عباس دوم است و پوشش بعدی تزییناتی است که بذوق و سلیقه شاه سلطان حسین در تالار این کاخ اضافه شده است. تزیینات نقاشی و اشعاری بخظ نستعلیق قرمز رنگ بر زمینه گچ سفید در زیرقشری از گچ دیگر که در اواخر عهد قاجاریه در پوشش عهد صفوی را مستور نموده بوده است آسیب زیاد دیده معذلک در بعضی قسمت ها تشخیص این تزیینات و بعضی خطوط در سنوات اخیر از زیر گچ خارج شده امکان‏پذیر شده است

کلمات و مصرعهائی از اشعار منقوش بر دیوار عمارت عالی قاپو که از تعمیرات با اضافات دوره شاه سلطان حسین حکایت می کند و هنوز قابل خواندن است بشرح زیر می باشد.
یا الله (شهنشاه دین) یا محمد (داور دین پرور ایران زمین) یا علی مدد
کلب درگاه علی فخر شهان (یا الله) حامی دین نبی;(یا محمد) آنکه ز آب، رحمت و خاک بهشت (یا علی مدد) دست قدرت طینت گردون سرشت (یا الله) پایه، ایوان قدرش بی حجاب (یا محمد) باشد آنجائیکه سر زد آفتاب (یا علی مدد) منتظم باشد از آن گردون مآب -یا الله.

ملت همچون آن جناب (یا محمد) – (یا علی مدد) شاه دینشاه زمان سلطان حسین (یا الله) بن سلیمان این سلطان بارگاه. اشعار دین شاه زمان سلطان حسین (یا الله) بن سلیمان این سلطان بارگاه (اشعار محمد بیک فرصت راجع بساختمان ایوان عالی قاپو )بنقل از قصص الخاقانی، خطی در سال ۱۰۵۳ هجری شاه عباس ثانی به میرزا تقی الدین محمد وزیر اعظم خود دستور داد معماران عالی قدر در عمارت عالی قاپو رو بطرف میدان نقش جهان تالاری بنا نمایند و روز پنجشنبه بیست و چهارم شهر ذی القعده سال ۱۰۵۳ بنای این تالار گذاشته شد و در عرض اندک مدتی با تمام رسید. شاعری موسوم به محمدی بیک متخلص به (فرصت) که تو پیچی سرکارشاهی بود در تاریخ بنای تالار این اشعار را سروده است

ای معلا بنای عرش نظام وی فلک کرسی فرشته مقام
سر به سر عالم از تو گلشن شد از تو چشم زمانه روشن شد
گرچه فرزند مادر خاکی خلف خاندان افلاکی
تا زمین از تو یک نشان دارد سرفرازی برآسمان دارد
آسمان از بلندیت شده پست تا تو برخاستی سپهر نشست
گر فرو ریزد آسمان بر هم نشود خشتی از بنای تو کم
چل ستون تو چهلستون باشد که مدامت نگاه بآن باشد
هر ستونی که از تو پای بجاست فلک پیر را بدست عصاست
هر ستون تو ای رفیع بنای شده راهی بعالم بالای
طرحش از گرد نور ریخته ‏اند در گچ او ستاره بیخته‏اند
آسمان با مهی در افشانش کهنه فانوسی از شبستانش
بهر دیوان آن سپهر بنا زحل افکنده خشت بر بالا
حسن خورشید بام دیوارش من ندانم که بوده معمارش
سقف او را چه جای زیور بود قبه زر بسی مکرر بود
نصب کرد آخر اوستاد هنر مهر انور بجای قبه زر
زده آن طارم فلک پایه آسمان را بسر گل سایه
سقف تالار آن رفیع بنا بر سر عرش گشته چتر گشا
تا فلک دیده سرفرازی او خوانده تکبیر جان درازی او
روی طاقش ز فیض یزدانی چون کریمان گشاده پیشانی
درو دیوارش از کرشمه نگار گل تصویر او همیشه بهار
بلبلان خمش بناله زار میسرایند بن در و دیوار
مرع تصویرش ازر نظاره کند گل گریبان رنگ پاره کند
نیست ممکن که هیچ دانائی بخیال آورد چنین جائی
دم عیسی هوای منظر او لوح تقدیر تخته در او
بت چنین است نقش خاک درش در فردوس سینه چاک درش
دیده کی بیند از نظر سیرش دل گرفتار زلف زنجیرش
بارها خورده آسمان بلند بشر آستانه‏اش سوگند
که برون از تلاش گفت و شنید کس چنین نقش بی قرینه ندید
هست در وصف او زبان مغرور شاه بیت است در جهان مشهور

الواحی از کاشی بر جبهه شرقی عمارت عالی قاپو از تعمیرات دوره ناصرالدین شاه قاجار حکایت می کند چهار جانب عمارت عالی قاپو در دوران پادشاهی شاه عباس اول و شاه عباس دوم با کاشی های خشتی خوش نقش تزیین شده بود که توام به درها و پنجره‏ های نفیس آن منظره ‏ای بس جالب باین عمارت تاریخی می داده است و موجب نهایت تاسف است که از آن همه در و پنجره فقط یک پنجره در طبقه سوم عمارت بر جای مانده و بقیه آنها به تاراج رفته است. در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار که مختصر توجهی نسبت به تعمیر بعضی بناهای تاریخی اصفهان شده در عمارت عالی قاپو و هم ظاهراً کارهائی صورت گرفته که بطور حتم تعویض طرح ‏های فوقانی عمارت یکی از آن جمله کارها است و به این مناسبت بجای کاشی ‏های خشتی گل و برگ عهد صفویه بر جبهه بالای سردر ورودی فعلی کاشی های دیگری که در بین آنها سه لوح خط نیز جای داده شده قرار داده‏ اند. عبارت این سه لوح اشعاری است که شاعری بنام کفاش سروده ضمن تعمیرات سال ۱۲۷۴ هجری قمری بخط نستعلیق سفید و در هم بر زمینه لاجوردی بجای کاشی های عهد صفویه نصب شده است.

عبارات و اشعار لوح وسط این کاشیکاری بشرح زیر است:
ناصرالدین شاه قاجار
در زمان ناصرالدین شاه قیصر پاسبان شد ز تعمیر علی قاپی رشک جنان
باده دولت بجامش تا در آید آفتاب سکه شاهی بنامش تا بگردد آسمان
السلطان بن السلطان
لوح سمت راست:
دلا تاریخ تعمیر علی قاپو است این انشاء که شد از ناصرالدین شاه‏این نیکو بنا احیاء
لوح سمت بشرح زیر است:
تا علی در عالم امکان ولی الله باد

صدر اعظم در پناه ناصرالدین شاه باد در فهرست ابنیه تاریخی و اماکن باستانی ایران نیز تایید گردیده که عمارت عالی قاپو در سال ۱۲۷۴ هجری قمری تعمیر گردیده است و حاج میرزا حسن خان جابری انصاری در کتاب آگهی شهان از کار جهان تاریخ تعمیر را سال ۱۲۷۲ نوشته است. در اشعاری که کفاش اصفهانی برای تعمیر عالی قاپو در زمان ناصرالدین شاه سروده تاریخ تعمیر که در شعر گفته شده با تاریخی که در ذیل اشعار نوشته شده و نیز با تاریخ مرقوم در آگهی شهان از کار جهان مطابقتی ندارد. تاریخی که صراحه در ذیل السلطان بن السلطان نوشته شده: ۱۲۷۴ میباشد و تاریخی که از شعر ماده تاریخ کفاش بر میاید که شد از ناصرالدین شاه این نیکو بنا احیا یک هزار و دویست و هشتاد و نه می باشد و اگر فرض کنیم که لفظ که عدد آن به حروف جمل ۲۵ است جز تاریخ نباشد می شود ۱۲۷۴ و با تاریخ تصریح شده در کتیبه مطابقت دارد و قسمت دوم درست بنظر می رسد و ممکن است گفت که تاریخ مندرج در آگهی شهان از کار جهان تاریخ شروع تعمیر بوده است. در هر حال در سال ۱۲۹۹ه.ق ممیزمالیه اصفهان عمارت عالی قاپو را جزء عهمارات نیمه خراب قلمداد کرده و در مجله ارمغان سال اول شماره ۵۹ صفحه ۹۸۶ مندرج می باشد. آنچه مسلیم است

بعد از ناصرالدین شاه توجهی که به عمعارت عالی قاپو نشده که هیج حتی المقدور وقت درصدد خرابی و برداشتن آثار عتیقه آن بوده‏ اند و حتی آثار گذشتگان را محو می کرده ‏اند و از همین جهت بوده که روی نقاشی ها را گچ می گرفتنه ‏اند. نگارنده بخاطر دارم پیش از طلوع سلسله پهلوی این عمارت گردشگر عمومی هر کسی به سلیقه خود می توانست در آنجا تصرفاتی کند و با یادگاری بنویسد و آنجا محل آش پختن و دخیل بستن شده بود و در واقع خرابه و جغد نشین بود. ولی پس از طلوع سلسله پهلوی روز به روز موجبات تعمیر و حفط اینگونه عمارات با تصویب قانون عتیقات و تاسیس ادارات وابسته به آن فراهم گردید و اکنون این کاخ تاریخی و دیگر انبیه باستانی تقریباً بحال اول برگدانیده شده‏ اند. عمارت عالی قاپو اکنون مورد تعمیرات اساسی و تزیینی و مهارکشی آهنی بنا و اصلاح نقاشی های داخل ساختمان و تحدید کاشیکاری جبهه خارجی و پشت بغل های آن می باشد. کاخ مزبور در طی شماره ۱۰۴ به ثبت تاریخی رسیده است
عمارت عالی قاپو از دو قسمت متمایز تشکیل شده است:

۱- قسمت جلویی و مدخل عمارت
۲ – ساختمان اصلی کاخ

۱ – قسمت جلویی ساختمان از ساختمان اصلی جلوتر است و مدخل وسیع عمارت در همین بخش واقع است. مدخل دارای تاق جناغی است و در دو طبقه طرفین آن درها و تاقنماهای کوچکتری وجود دارند. بالای مدخل ایوانی هست که از سه جهت باز است و تاق چوبی دارد. تاق ایوان بر ۱۸ ستون تراشیده قرار گرفته است. در زمانهای گذشته به هنگام ضرورت اطراف ایوان را باپرده می‏ پوشانیده‏ اند. حوضی با لبه‏ های مرمرین در وسط ایوان قرار دارد که فواره هایی دارد ؛ کف حوض را از مس ساخته‏اند. از نوشته‏های جهانگردانی چون تارونیه و شاردن چنین بر می‏آید که در گذشته دور، دیوار انتهای ایوان و سطوح ستونها آینه کاری بوده است. بنای این ایوان یا به عبارت دیگر تالار بر اساس کتاب قصص الخاقانی در سال ۱۰۵۳ هجری قمری آغاز شده در مدتی بسیار اندک به اتمام رسیده است. مدخل به دهلیزی راه می‏یابد که به صورت شمالی – جنوبی ساخته شده. در پشت این دهلیز عمارت اصلی عالی قاپو قرار دارد که در آن مقابل مدخل که از آن نام بردیم قرار دارد.

۲ – بنای اصلی عالی قاپو از شش طبقه تشکیل شده است. در طرفین در ورودی عمارت شش طبقه دو سکوی سنگی وجود دارد. کتبه‏ ای نیز در بالای این در قرار دارد که قسمتی از آن با گذشت زمان از بین رفته است. کرباسی که پس از در ورودی قرار گرفته سقفی بلند به اندازه مدخل جلویی ساختمان دارد. در همین کرباس مقابل در ورودی عمارت اصلی دری دیگر با دو سکو در طرفین هست که کرباس را به حیاط پشت ارتباط می ‏دهد. بالای این در پنجره‏ای مشبک قرار دارد که از آن نور به داخل کرباس می ‏تابد. اتاق های اطراف همین کرباس در حقیقت محل ادارات دولتی بوده است.
دو راه پله مارپیچ در دو گوشه طبقه اول راههای ارتباطی را تشکیل می‏دهند. بالای طبقه اول چهار طبقه هست که هر دو طبقه علاوه بر اتاقهایی که دارند دارای تالار بزرگ هستند. نخستین تالار به وسیله دری بزرگ به ایوان بخش جلویی عمارت باز می‏شود. بر در دیوار این تالار نقوشی زیبا و رنگارنگ وجود دارد که اغلب از آثار رضا عباسی است.

طبقه ششم تالاری بزرگ دارد که تماماً گچ کاری است. این تالار که به اتاق صوت نیز شهرت دارد، بر اساس شناخت فیزیکی صوت و انعکاس آن به نحوی ساخته شده که مثل یک استودیوی مجهز به ضبط صدا طنین‏های اضافی صدا را از بین می ‏برده است و اصوات را به صورتی صاف به تمام قسمتهای تالار می‏رسانده است. دیوارهای اتاقهای اطراف نیز با نقاشیهای زیبا تزیین شده‏اند.
با چند روش مختصر از سفرنامه پیترودولااله، جهانگرد ایتالیایی که در سال ۱۶۱۷ میلادی، هنگام روی کاربودن سلسله صفویه به ایران سفر کرده به معرفی بیشتر عمارت عالی قاپو می ‏پردازیم:
; اتاقهای کوچک به اندازه‏ای از راههای مختلف به یکدیگر مرتبط شده‏ اند که به قرار گفته مستحفظ در عمارت پانصد در کوچک به وجود آمده است. زیبایی این عمارت بیشتر از آن ناشی است که تمام دیوارها از صدر تا ذیل تذهیب و با مینیاتورهای بسیار ظریف و الوان منقوش شده است و در بین طلاکاریها و رنگهای مختلف در بعضی نقاط روی دیوار کنده کاریهایی شده که واقعاً زیبایی خاصی دارد، مضافاً به اینکه دایوارها نمی‏دانم از گچ مخصوص با چه ماده دیگری به وجود آمده که علاوه بر یکپارچگی و صافی، درخشش و جلای خاصی دارند و گویی از حریر سفیدند و روی آنها نه تنها خطوط سیاه کنده کاری شده بلکه برق طلا و رنگ لاجوردی و رنگهای تند دیگری که به کار رفته فوق العاده جلب نظر می ‏کند.

به اندازه ‏ای سقفها زیبباست که باید از طرف ما ایتالیایی ها مورد تقلید قرار گیرد.
بعضی پنجره ‏ها نیز واقعاً شایسته تقلیدند. این پنجره‏ها غالباً در بالای اتاق واقع شده‏اند زیرا فقط برای گرفتن نور از آنها استفاده می‏ شود و به این ترتیب باز کردن آنها مورد لزوم نیست.
در داخل این عمارت، روی دیوارها به طور تک تک چهارچوبی وجود دارد که داخل آن را نقاشی کرده ‏اند.

اینک که با کل عمارت عالی قاپو آشنا شدیم، یادآوری این موضوع نیز خالی از فایده نیست که از پشت بام آخرین طبقه آن می ‏توان منظره عمومی شهر اصفهان را تماشا کرد.
باغ چهل‏ستون که بالغ بر ۶۷ هزار متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه‏ عباس اول احداث گردیده و در وسط آن عمارتی ساخته شده و در سلطنت شاه ‏عباس دوم در ساختمان موجود مرکزی، تغییرات کلی صورت گرفته است اگرچه انعکاس ستون های بیست‏ گانه، تالار چهل‏ستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را بیان می‏کند ولی در حقیقت عدد چهل در ایران، کثرت و تعداد را می‏رساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل ستون‏ به علت تعداد زیاد ستون های این کاخ می‏باشدقسمت‌های‌ جالب‌ و دیدنی‌ کاخ‌ چهل‌ ستون‌عبارتند ازشیرهای‌ سنگی‌ چهارگوشه‌ حوض‌ مرکزی‌، تالار و ازاره‌های‌ مرمری‌ منقش‌ اطراف‌ آن – تزئینات‌ طلاکاری‌ سرسرای‌ پادشاهی‌ و اتاق‌های‌ طرفین‌ تالار آینه‌ و تابلوهای‌ نقاشی‌ تالار پادشاهی‌ که‌ تصویرشاهان‌ صفوی‌ بر آن‌ نقش‌ بسته‌ است – تصویر شاه‌عباس‌ اول‌ با تاج‌ مخصوص‌ و مینیاتورهای‌ اتاق‌ گنجینه – سردر «مسجد قطبیه‌» و سردرهای‌ «زاویه‌ درِکوشک‌» و آثاری‌ از مسجد «درب‌ جوباره‌» و «مسجد آقاسی‌» که‌ بردیوارهای‌ ضلع‌ غربی‌ و جنوبی‌ باغ‌ نصب‌ شده‌ است‌. تالار و ایوان‌ این‌ کاخ‌ در پنجمین‌ سال‌ سلطنت‌ شاه‌ عباس‌دوم‌ بناشده‌ است‌. انعکاس‌ ستون‌های‌ بیست‌گانه‌ تالارهای‌ چهل‌ ستون‌ در حوض‌ مقابل‌ عمارت‌، مفهوم‌ چهل‌ستون‌ را القاء می‌کنند

این کاخ در جنوب خیابان سپه کنونی واقع و ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد. اغلب مورخان نوشته ‏اند که کاخ مزبور قسمتی از باغ نقش جهان بوده و مقداری از آن را شاه عباس بزرگ جدا کرده و در وسط آن عمارت کلاه فرنگی سبکی ساخته بوده و جشن و نوروز سال بیست و سوم جلوس خود را در آن محل بر پا داشته است.
سپس در زمان سلطنت شاه عباس دوم بر عمارات آن افزوده و کاخ چهلستون بنا گردید. و در تاریخ یک هزار و پنجاه و هفت هجری پایان یافت و ماده تاریخ آن را مبارکترین بناهای دنیا گفتند.
برخی از مورخان گفته‏اند چهلستونی که بدست شاه عباس دوم ایجاد گردید دارای چهل ستون بوده و در هنگام آتش سوزی که در ۲۱ رمضان سال هزار و یکصد و هیجده (۱۱۱۸) هجری اتفاق افتاد از پنج ستونی هشت تائی فقط بیست ستون آن باقی مانده و در واقع قسمتی از عمارت و بیست ستون طرفین از جلو سوخته است و تاریخ آتش سوزی آنرا چنین سروده‏اند:
یکصد و هیجده زهجرت نبوی
گذشته بود که آتش به چهلستون افتاد و تاریخ تعمیر آن‏را که در زمان سلطنت شاه سلطان جسین صفوی اتفاق افتاده چنین سروده‏اند. مبارک باد تالار بلند ایوان جمجماهی که سال ۱۱۱۸ ه.ق را میرساند.