فایل ورد کامل مقاله خوراک‌ها و نوشیدنی‌های رایج مردم در عصر عباسیان؛ تحلیل علمی فرهنگ تغذیه و سبک زندگی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله خوراک‌ها و نوشیدنی‌های رایج مردم در عصر عباسیان؛ تحلیل علمی فرهنگ تغذیه و سبک زندگی دارای ۲۷۰ صفحه می باشد و دارای تنظیمات و فهرست کامل در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله خوراک‌ها و نوشیدنی‌های رایج مردم در عصر عباسیان؛ تحلیل علمی فرهنگ تغذیه و سبک زندگی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : توضیحات زیر بخشی از متن اصلی می باشد که بدون قالب و فرمت بندی کپی شده است

فصل اول

کلیات

معرفی منابع

درباره آشپزی آثار مختلفی وجود دارد. برخی از این آثار ضمن توجه به این امر، به امور اجتماعی وابسته به خوراک مانند آداب سفرف و نوع غذا و پرهیز و آشامیدنیها و… نیز می‌پردازد. کهنترین اثر آشپزی در دسترس از آن ابوجعفر محمد بن مظفر بن نصر بن سیار الوراق (متوفی آغاز سده چهارم) می‌باشد به نام الطبیخ و اصلاح الاغذیه المأکولات که نسخه خطی آن در دست است و دارای ارزشی والایی می‌باشد. این کتاب نه تنها به مسائل مربوط به آشپزی پرداخته بلکه به منافع و مضار خوراکها هم توجه کرده و مربوط به اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری قمری می‌باشد. نویسنده این کتاب به کتابهای آشپزی خلفای عباسی آن زمان دسترسی داشته و اثر او جالب توجه است. از کتب دیگر در این زمینه کتاب الطبیخ اثر محمد عبدالکریم الکاتب بغدادی(م ۶۳۷ه.ق) و کتاب الوصلی الی الحبیب فی وصف الطیبات و الطیب اثر کمال الدین ابن العدیم (م۶۶۰ه.ق) می‌باشد. این کتب از آثار جنبی ارزنده به شمار می‌رود. کتاب الطبیخ بغدادی در قرن سیزدهم میلادی نوشته شده و شیوه اصطلاحات آشپزی آن دوران را تا حدود زیادی نشان می‌دهد. با گذشت زمان آشپزی موضوع ویژه‌ای شد برای بررسی، و گروهی در آن زمینه رساله‌هایی نوشتند که به اسامی آنها اشاره خواهد شد
نویسندگان به فن طباخی توجه زیادی می‌کردند حتی علی بن هارون معروف به منجم که همنشین خلفا بود و ابراهیم بن مهدی خلیفه‌زاده موسیقیدان و جحظه، شاعرِ ماهر، کتابهای طباخی نوشته‌اند
مورخ مشهور ابن مسکویه کتابدار عضدالدوله، تألیفی متقن و منظم که شامل اصول پخت و پز و نکات بدیع بود به نام «فی ترکیب الباجات من الاطمعه» فراهم آورد. در اینجا پاره‌ای از کتبی که در باب اطعمه و اشربه نوشته شده است نام برده خواهد شد
کتاب الطبیخ و اصلاح الاغذیه‌المأکولاه از ابوجعفر محمد بن مظفر بن نصر بن سیار الوراق، از نسخ خطی در دسترس که منحصر به فرد بوده و در کتابخانه بادلیان، آکسفورد، هانت تحت شماره۱۸۷ مضبوط است، کتب الطبیخ اثر الکاتب البغدادی و الوصلی الی الحبیب از ابن العدیم و افرادی مانند حارث بن بشخیز، ابراهیم بن مهدی، علی بن عبداللّّه بن عباس بن عبدالمطلب، ابن ماسویه، مخبره، علی بن یحیی منجم، جحظه، رازی کتبی به نام الطبیخ نوشته‌اندکه بعداً اشاره خواهد شد. همچنین ابو اسحاق ابراهیم بن عباس بن محمد بن صولی کاتب و ابو علی احمد بن اسماعیل بن خصیب انباری «فطاحه» کتب خود را الطبیخ نامگذاری کرده‌اند. از کتب و آثار ابوبکر محمد بن زکریای رازی: الطبیخ، الطبیخ للمرضی،الحاوی و سیمی الجامع الحاصر لصناعهالطب،این کتاب دوازده قسمت است که قسمت چهارم آن در قوای دواها و غذاها و تمام موادی که در طب مورد نیاز است می باشد.کتاب فی الطعمهالمرضی، کتاب دفع مضار الاغذیه، کتاب فی المسکر، رسالته فی العله التی لها لا یوجد شراب یفعل الشراب الصحیح بالبدن، کتاب الشراب. کتاب دیگر او المنصوریّه است که به نام شاهزاده منصور نوشته شده و مشتمل بر ده کتاب است که یکی از آنها درباره اغذیه و ادویه می‌باشد
_از آثار جحظه:الطبیخ، السکباج(ابوالحسن احمد بن جعفر موسی بن خالد برمک
_نضر بن شمیل: نضر بن شمیل بن خرشه بن یزید بن کلثوم بن عنتره بن (عمربن) جلهمه بن حجر بن خزاعی بن مالک بن عمر بن تمیم از مردم بصره بود که در مرو روذ(از شهرهای خراسان) از شهرهای مازن،اقامت داشت و در سال ۲۰۳ یا ۲۰۴(ه.ق) وفات یافت و از کتابهای او کتاب الصفات است که مشتمل بر چند کتاب است. بنا به نقل ابن کوفی جزء سوم آن درباره گوسفندان، پرندگان، آفتاب، ماه، شب، روز، شیرهای آشامیدنی و سماروغ، چاهها، حوضها، ریسمانهای آبکشی ودلو چاه و صفات شراب است
ابن بشار: احمد بن سلیمان بن بشار استاد ابو عبداللّه کوفی وزیر، کتاب الشراب و المنادمه
_اسحاق بن ابراهیم موصلی کتاب الشراب
_عبید‌اللّه بن احمد بن ابو طاهر مکنی به ابوالحسین: کتاب السکباج و فضائلها
_ابوالقاسم عبیداللّه بن احمد خرداذبه:کتاب الطبیخ، کتاب الشراب
_یحیی بن ابو منصور موصلی:کتاب الطبیخ
_ابوعبداللّه محمد بن خلف بن مرزبان: کتاب الشراب
_ابوالقاسم علی‌بن محمد بن شاه طاهری، کتاب الخبز(والجبن) و الزیتون کتاب حرب اللحم و السمک
_ابو محمد بن مبشر ثقفی (از معتزلیان بغداد): کتاب الاشربه
_جاحظ، عمرو بن بحر بن محبوب(م ۲۵۰ه.ق)، کتاب الحیوان، کتاب البخلاء، کتاب الشارب و الشراب، رسالته فی مدح النبیذ، رسالته فی ذم النبیذ، رسالته فی اثم السکر
_ابن ابوالدنیا، عبیداللّه بن محمد مکنی به ابوبکر: کتاب ذم المسکر
_علوی رسّی، قاسم بن ابراهیم بن صاحب صعده، کتاب الاشربه
_عیاشی، ابونصر محمد بن مسعود: کتاب الاشربه
_محمد بن حسن مکنی به ابوعبداللّه: کتاب الشرب، کتاب الصید و الذبائح
_ابوالحسن عبیداللّه بن حسن کرخی: کتاب الاشربه و تحلیل نبیذ التمر
_شافعی، ابوعبداللّه محمد بن ادریس: کتاب الطعام و الشراب، کتاب الاشربه ، کتاب الصید و الذبائح
_ابوسلیمان داود بن علی بن خلف اصفهانی، کتاب الشرب، کتاب تحریم المسکر، کتاب الاشربه، کتاب الاطعمه
_حسن و حسین اهوازی [فرزندان سعید، از اصحاب امام رضا(ع)]، کتاب الاشربه
_ابوعبداللّه احمد بن حنبل: کتاب الاشربه
_علی بن عبیده ریحانی،کتاب مدح نبیذ
_ابوزکریا یوحنا بن ماسویه:کتاب دفع ضرر الاغذیه
_علی بن زیل بالام، ابوالحسن علی بن سهل طبری کاتب مازیار بن قارن: کتاب منافع الاطعمه و‌ الاشربه و العقاقیر
_عیسی بن ماسه: کتاب قوی الاغذیه
_عیسی بن ماسرجیس: کتاب قوی الاطعمه و منافعها و مضاربها، کتاب الروایح و الطعوم
_شابور بن سهل [رئیس بیمارستان جندیشابور (م۲۵۵ ه‍.ق): کتاب قوی الاطعمه و مضارها و منافعها.]
_کندی، ابویوسف یعقوب بن اسحاق بن صباح بن عمران بن اسماعیل: رساله فی صنعهالاطعمه، من غیر عناصرها، کتاب رسالته فی تغیّر الاطعمه
_حنین بن اسحاق عبادی: کتاب الاغذیه (سه مقاله)، کتاب اللبن(یک مقاله)، کتاب آلات‌الغذا(سه مقاله)
_ابومعشر جعفر بن محمد بلخی: کتاب السهام (سهام خوردنیها و پوشاکیها و بوئیدنیها و ارزانی و گرانی و حکم درباره آنها)
کتاب عیون المسائل و الجوابات (اخبار خرمیان و مذهبشان و شرابخواری و شهوترانی و طرز عبادتشان را جمع کرده)
_ابوالحسن علی بن محمد بن عبداللّه بن یوسف مدائنی: کتاب الحیوان، کتاب الاکله
_ابوعبیداللّه محمد بن عمران بن موسی بن سعید بن عبداللّه(خراسانی بوده)، مرزبان، کتاب المدیح(در میهمانی و دعوت و آشامیدنیها و در حدود پانصد ورق بوده است)
_هشام بن محمد بن سائب بن بشر هشام کلبی:کتاب اسواق العرب
_ابومحمد عبداللّه بن مسلم بن قتییه کوفی، متولد همانجا که به مناسبت قاضی بودنش در دینور دینوری نامیده می‌شود
کتاب عیون‌الاخبار او مشتمل بر ده کتاب است که یکی از آنها الطعام نام دارد
_یوسف بن ابراهیم دبیر رفیق ابراهیم بن مهدی، المطببین مع الملوک فی المآکل و المشارب و اللابس و غیر ذلک
_ابوعلی سینا از معروفترین اطبای اسلام،نفیس ترین کتاب او، کتاب قانون است که در آن فیزیولوژی، حفظ الصحه، امراض، معالجات و خواص الادویه بحث به عمل آمده است
کلاً از کسانی که رساله‌هایی در رابطه با اطعمه و اشربه نوشته‌اند می‌توان به افراد زیر اشاره کرد
حارث بن بشخیز (حدود سده سوم)، ابراهیم بن مهدی (م ۲۲۴ ه‍.ق)، یوحنا بن ماسویه (م۲۴۳ ه‍. ق)، ابراهیم بن العبّاس الصولی (م۲۴۳ ه‍.ق)، علی بن یحیی المنجّم (م۲۵۷ ه‍.ق)، احمدبن الطیّب السرخسی (همزمان با معتضد خلیفه)، احمد بن جعفر، جحظه (م۳۲۵ ه‍.ق)، ابوبکر محمد بن زکریای الرازی (م۳۱۳ ه‍.ق)، مخبره (نحوی دربار معتضد)، حنین بن اسحاق (م۲۶۰ ه‍.ق)، ابن مندویه اصفهانی (م۳۷۲ه‍.ق)، مسکویه (م۴۲۰ ه‍.ق)، احمدبن طاهر، ابن خرداذبه (م۳۰۰ ه‍.ق)، یحیی بن ابی منصور الموصلی (همزمان با ماُمون)، ابن الشاه الظاهری (م سده چهارم ه‍.ق)، داود بن علی (م ۲۷۰ ه‍.ق)، ابن دایا (م ۳۴۰ ه‍.ق)
از کتب و آثار دیگر در این باره می توان به آثار زیر اشاره کرد
فوائد الوائد و رساله آداب المآکله به ترتیب از ابن الجزارّ (م ۶۷۹ ه‍.ق) و محمد بن الغزّی (م۹۸۴ ه‍.ق) گذشته از این منابع و برخی آثار دیگر نیز با فصلها و مطالبی برخورد می ‌کنیم که درباره هنر صحبت کرده است مانند عقد‌الفرید (ابن عبدریه)، منهاج البیان فیما یستعمله الانسان (ابن جزله)، محاضرات الادباء (راغب)، مخصص از ابن سیده، ذخیره خوارزمشاهی (جرجانی) و نیز رساله فی السکر شرح الأرجوزه البطیخه (میبدی)، وسائل‌الشیعه (حرعاملی)
کتبی در باب طب وجود دارد که در این باره به مطالبی اشاره می‌کند مانند تحفه حکیم مؤمن(محمد مؤمن حسینی طبیب)، مخزن الادویه(عقیلی خراسانی) و یا همانطور که اشاره شد کتب مربوط به رازی و ابن سینا و
در قسمتهای بعدی این فصل مطالبی در رابطه با برخی از کتب که در این مجموعه تا حدودی مورد استفاده قرار گرفته است به اجمال آورده خواهد شد.علاوه بر این کتب کتابهای تاریخی و ادبی فراوانی نیز وجود دارد که ضمن بیان سرگذشتها و وقایع، تا حدودی به وضعیت اطعمه و اشربه در آن دوره اشاره کرده است. البته تعداد این کتب که به بحث در امور تاریخی ،سیاسی و اجتماعی پرداخته‌اند بسیار است ولی در این مجموعه به برخی از آنها اشاره کوتاه و مختصری می‌شود از جمله
– «زندگی اجتماعی در حکومت عباسیان / محمد مناظر احسن، ترجمه مسعود رجب نیا»
این کتاب درباره زندگی و آداب اجتماعی مردم در عصر عباسیان می‌باشد و شامل هفت فصل است که در هر فصل به گوشه‌ای از زندگی عباسیان پرداخته است از جمله:پوشاک، خانه و اثاث، شکار، بازیها،جشنها و یک فصل نیز به خوراک اشاره شده که در این زمینه اطلاعات جامعی در اختیار خواننده قرار می‌دهد.فصل نخست کتاب به منابع مهم پرداخته است
– «کتاب‌الطبیخ/محمد بن الحسن بن محمد الکاتب بغدادی»
این کتاب درباره طعام و آشپزی معمول و مرسوم در عصر عباسیان می‌باشد و در ده باب نوشته شده است از جمله: خوراکهای گوشتی، غذاهای گیاهی، خوراکهای مرغ، ترشیها و چاشنیها، غذاهای ماهی، شیرین کننده‌ها و رنگ کننده‌ها و انواع آن، سوپها و آشها
– «تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری/ آدام متز »
در این کتاب به بررسی جلوه‌های گوناگون تمدن اسلامی، از جمله علم و اقتصاد و تشکیلات اداری و اجتماعی و ادبیات در قرن چهارم هجری / دهم (میلادی عصر طلایی یا رنسانس اسلامی) پرداخته شده‌ و مؤلف توضیحاتی در باب خلفای عباسی (از متکفی به بعد) و فاطمی و امیران دیگر دولتهای محلی ارائه داده‌ است. در این کتاب در رابطه با رسوم دارالخلافه، اخلاق و عادات، احوال معیشت، وضع شهرها، جشنها، محصولات، صنایع، بازرگانی و… اطلاعات سودمندی داده شده‌است. مؤلف بیشتر به بغداد و قاهره توجه کرده است
– «تاج/ ابوعثمان عمر بن بحر الجاحظ»
کتاب از چهار باب تشکیل شده: باب اول درباره آداب حضور در خدمت شاهان، باب دوم در آداب غذا خوردن و همسفره شدن با شاهان، باب سوم در مراتب ندیمان، باب چهارم در صفت ندیمان است. در این کتاب به آداب ایرانیان قدیم و تأثیرپذیری اعراب از آنان توضیحاتی داده شده است
– «شرح الارجوزه البطیخه/ السید احمد المیبدی (م۱۳۱۳ ه‍.ق)»
در این کتاب به میوه‌ها به خصوص خربزه اشاره شده است و مشتمل بر ده فصل است که عبارتند از حکمت خلق میوه، اثر دارویی خربزه، علت برتری آن، کیفیت و حالات خوردن آن و نوع هندی آن
– «دانشنامه احادیث پزشکی/ محمدی ری‌شهری، ترجمه دکتر حسین صابری»
کتاب در رابطه با مسائل پزشکی و آداب خوردن و آشامیدن و خواص برخی از خوراکیها می‌باشد و شامل پنج بخش می‌باشد:پزشکی، بیماری، مباحث مربوط به اندام‌ها و دستگاه‌های بدن، تأثیر خوردن و آشامیدن در سلامت و بیماری، درمان با غذاها و گیاهان دارویی
– «مروج‌الذهب و معادن‌الجواهر تألیف ابوالحسن علی بن حسین مسعودی»
وی در زمینه‌های مختلف دانش مطالعاتی انجام داد و مشاهده‌ها و ایده‌های خود را، در آثار زیادی ثبت کرد که ۳۶ اثر از آنها در الفهرست آمده ولی تنها متن کامل دو اثر او باقی مانده است که عبارتند از
مروج‌الذهب و معادن‌الجواهر (مرغزاران طلا و معادن سنگهای گرانبها) و کتاب التنبیه و الاشراف (کتاب هشدار و نظارت) است
مروج اولین تاریخ جهانی است که تا به حال نوشته شده‌است. او در این کتاب به تاریخ کل جهان از آغاز خلقت تا زمان حیات مؤلف اشاره نموده است. این اثر در ۱۳۲ باب و دو بخش پیش از اسلام و دوره اسلامی تدوین یافته‌است. موضوعات بخش نخست با ذکر داستان خلقت آدم آغاز شده و تا روزگار ابراهیم(ع) ادامه یافته است
مؤلف سپس به بررسی مبنای تقویم نزد ملتها پرداخته و آنگاه بخش تاریخ اسلام را با بررسی سیره پیامبر(ص) آغاز کرده‌است. روش کار مؤلف در این بخش، موضوعی – حولیه‌‌نگاری است، به این ترتیب که ذیل نام هر خلیفه، پس از ذکر شرح حال او، حوادث مهم روزگار وی را به ترتیب وقوع بر اساس سالهای هجری شرح داده و شرح حوادث را تا خلافت المطیع‌للّه (۳۳۴-۳۶۳ ه‍.ق) و سال ۳۳۶ قمری ادامه داده‌است. برخی کتاب را دائرهالمعارف تاریخی آن عصر دانسته‌اند
-«العقد الفرید / ابن عبدربه اندلسی»
دائرهالمعارف گونه و جُنگی ادبی است به زبان عربی، از نویسنده و شاعر اندلسی (۲۴۶-۳۲۸ ه‍.ق) و حاوی مطالب گوناگون تاریخی و سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و ادبی آن روزگار. مؤلف کتاب را به ۲۵ بخش تقسیم کرده و موضوعات متناسب با هر عنوان را ذیل آن قرار داده است از جمله: حکومت، جنگ، علم و ادب، مشروبات و مأکولات، موسیقی و غنا، ایام‌العرب و
– «کتاب الفهرست / محمد بن اسحاق ندیم»
از آثار قرن چهارم هجری و از قدیمی‌ترین کتابشناسیهای جهان اسلام و حاوی اطلاعات گرانقدری در تاریخ علوم از آغاز پیدایش تا زمان تألیف کتاب (۳۷۷ ق) و فهرستی است از کتب دانشمندان عرب و غیر عرب در رشته‌های گوناگون علمی به زبان و خط عربی. کتاب به ده مقاله و هر مقاله به چند فن تقسیم شده و ذیل هر فن – که در واقع یکی از علوم آن عصر است– تاریخچه‌ آن علم، نام دانشمندان صاحب اثر در آن موضوع و شمه‌ای از شرح حال آنان و نام و آثارشان آورده‌ شده است. در این کتاب به آثار نوشته شده درباره اطعمه و اشربه (حتی مواردی که در حال حاضر ممکن است از بین رفته باشد) و به نویسندگان آن اشاره شده است
– «تاریخ عرب / فیلیپ خلیل حِتی»
این کتاب تحقیقی است درتاریخ سیاسی، اجتماعی وفرهنگی اسلام و به تعبیری سرگذشت اقوام عرب، از روزگار قدیم تا پیروزی عثمانی. مطالب در شش بخش تنظیم شده است که یک بخش آن مربوط به وقایع دوران اموی و عباسی و بیان اوضاع علمی و فرهنگی و.. این عصر و در نهایت سقوط عباسیان می‌باشد
– «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم / ابو عبدالله محمد بن مقدسی»
از منابع کهن و معتبر جغرافیایی مربوط به اواخر قرن چهارم هجری است که علاوه بر اشتمال بر اطلاعات جغرافیای طبیعی، حاوی اطلاعات گوناگون تاریخی، اقتصادی ، اجتماعی است. عمده نوشته‌های مؤلف بر اساس مشاهدات خود اوست
– «سفرنامه ناصر‌خسرو/ ناصر بن خسرو قبادیانی مروزی (متوفی ۴۸۱ ه‍.ق)»
در زمره آثار جغرافیایی می‌باشد و شرح سفر هفت ساله مؤلف است. سفر او از خراسان به مکه صورت گرفته و در این سفر از شهرهای زیادی دیدن کرده است و از طرز معیشت و آداب و رسوم مردم هر دیار، اطلاعات بسیاری به دست داده‌است. این کتاب از لحاظ جغرافیایی تاریخی و از جهت آشنایی با اوضاع و احوال جوامع و مراکز مهم تمدن اسلامی تا اواخر دوران عباسی اثری سودمند است
«الاغانی/ ابوالفرج علی‌بن‌حسین الاصبهانی(۲۴۸-۳۵۶ ه‍.ق)»
از آثار قرن چهارم هجری و دایرهالمعارفی است در موسیقی عرب و تذکره نغمه پردازان عرب از جاهلیت تا عصر مؤلف که به زبان عربی می‌باشد. به علاوه، حاوی اطلاعات سودمند تاریخی از جمله آیین کشوری و تشریفات زندگی خصوصی خلفا و رجال دولت می‌باشد
– «معجم البلدان / شهاب الدین ابن عبدالله یاقوت الحمری الروی البغدادی»
نخستین فرهنگ اعلام جغرافیایی به زبان عربی است که در نیمه اول قرن هفتم هجری تدوین یافته (۶۲۱ق). این فرهنگ که به ترتیب الفبایی مرتب شده شامل اطلاعات جغرافیایی آن دوره است. مؤلف، علاوه بر اطلاعات جغرافیایی، در بسیاری موارد به ذکر تاریخ و فرهنگ و ادب آن محل پرداخته و از این رو کتاب گنجینه‌ای است از اطلاعات تاریخی

فهرست منابع و مآخذ فایل ورد کامل مقاله خوراک‌ها و نوشیدنی‌های رایج مردم در عصر عباسیان؛ تحلیل علمی فرهنگ تغذیه و سبک زندگی

منابع عربی
۱- أبشیهی، شهاب‌الدین محمد بن احمد؛ المستطرف فی کل فن مستظرف؛ لبنان: بیروت، دارمکتبه الحیاه، ۱۹۸۹م
۲- ابن ابی ربیع، سلوک المالک فی تدبیر الممالک؛ بی جا، بی نا، بی نا
۳- ابن ابی فرّاس المالکی الأشری، ابی الحسین ورام؛ تنبیه الخواطر و نزهه النواظر المعروف بمجموعه ورّام؛ عنی بنشره الشیخ محمد الأخوندی؛ طهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶ه
۴- ابن اثیر، ابوالحسن عزالدین؛ الکامل فی التاریخ؛ بیروت: دارصادر، ۱۳۸۵ه / ۱۹۶۵م
۵- ابن اثیر، عزالدین؛ الکامل فی التاریخ؛ تصحیح محمدیوسف دقافه؛ لبنان: بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ه / ۱۹۹۵م
۶- ابن اخوه، ضیاءالدین محمد بن محمد بن احمد بن أبی زید القرشی؛ معالم القربه فی احکام الحسبه؛ حواشی ابراهیم شمس الدین؛ لبنان: بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ه / ۲۰۰۱م
۷- ابن الجوزی البغدادی، جمال الدین ابی الفرج عبدالرحمن؛ تلبیس ابلیس؛ لبنان: بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۳۶۸ه
۸- ابن الجوزی القرشی البغدادی، جمال الدین ابی الفرج عبدالرحمن؛ اخبار الحمقی و المغفلین؛ لبنان: بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ه /۱۹۹۷م
۹- ابن الجوزی القرشی البغدادی، جمال الدین ابی الفرج عبدالرحمن؛ صفه الصفوه؛ تحقیق محمود فاخوری؛ لبنان: بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۵ه / ۱۹۸۵م
۱۰- ابن الجوزی، ابوالفرج عبدالرحمن؛ المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم؛ هند: حیدرآباد، دائرهالمعارف عثمانی، ۱۳۵۸ه
۱۱- ابن السکیت، ابویوسف یعقوب بن اسحاق؛ کنز الحفاظ فی کتاب تهذیب الألفاظ؛ تحقیق لویس شیخو الیسوعی؛ قاهره: دارالکتاب الإسلامی، بی‌تا
۱۲- ابن بابویه‌القمی، ابی جعفر الصدوق محمد بن علی بن الحسین؛ من‌ لایحضره‌الفقیه؛ تهران: نشر صدوق، ۱۳۶۷ خ
۱۳- ابن جعفر، قدامه؛ کتاب الخراج؛ لیدن، ۱۸۸۹م
۱۴- ابن حنبل، احمد؛ المسند؛ قاهره: موسسه قرطبه، بی‌تا
۱۵- ابن حوقل، صورهالأرض؛ بیروت: مکتبهالحیاه، ۱۹۷۹م
۱۶- ابن درید، ابوبکر محمد بن الحسن الأزدی ؛ جمهرهاللغه؛ بیروت: دارصادر، بی‌تا
۱۷- ابن سیده، ابی الحسن علی بن اسماعیل النحوی اللغوی الاندلسی؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، بی تا
۱۸- ابن طیفور، ابی الفضل احمد بن طاهر الکاتب؛ بغداد فی تاریخ الخلافه العباسیه؛ بغداد: مکتبهالمثنی و بیروت: مکتبه المعارف ، ۱۳۸۸ه / ۱۹۶۸م
۱۹- ابن عبدالبر النحوی القرطبی، أبی عمر یوسف بن عبدالله بن محمد؛ بهجهالمجالس و أنس المجالس؛ تحقیق محمد مرسی الخولی؛ قاهره: دارالکاتب العربی، ۱۹۶۲م
۲۰- ابن عبدربه الأندلسی، بن عمر احمد بن محمد؛ العقدالفرید؛ شرح و ضبط احمد أمین و ابراهیم الابیاری و عبدالسلام هارون؛ مقدمه از دکتر عمر عبدالسلام تدمری؛ بیروت: دار الکتاب العربی ، بی تا
۲۱- ابن قتیبه الدینوری، ابی محمد عبدالله بن مسلم؛ عیون الاخبار؛ مصر: قاهره،دارالکتب المصریه، ۱۳۴۸ه/ ۱۹۳۰م. ایران: قم، ناشر منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۵ه /۱۳۷۳خ
۲۲- ابن ماجه، محمد بن یزید القزوینی؛ سنن ابن ماجه؛ تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی؛ بیروت: المکتبه العلمی، بی‌تا
۲۳- ابن مجوسی، علاءالدین علی بن عباس؛ کامل الصناعه الطیبه؛ مصر: قاهره، ۱۲۹۴ه
۲۴- ابن منظور، أبی‌الفضل جمال الدین محمد بن مکرم؛ ملحق کتاب الاغانی اخبار أبی نواس؛ لبنان: بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ه /۱۹۹۲م
۲۵- ابن منظور، لسان العرب؛ تصحیح امین محمد عبدالوهاب و محمدصادق عبیدی؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۶ه / ۱۹۹۶م
۲۶- ابوالفداء، عماد الدین اسماعیل؛ مختصر فی اخبار البشر؛ مصر: چاپخانه حسینی، بی تا
۲۷- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین؛ الاغانی؛ تحقیق ساسی؛ بیروت: موسسه عزالدین ، بی‌تا
۲۸- ابونصر؛ الهوی و الشباب فی عهد الرشید؛ بی جا، بی نا، بی نا
۲۹- ابویوسف؛ کتاب الخراج؛ چاپ بولاق، بی جا، بی تا
۳۰- ازدی، محمد بن احمد ابن المطهر؛ حکایه ابی القاسم؛ هیدلبرگ، ۱۹۰۲م
۳۱- -الحر العاملی، محمد بن الحسن؛ وسائل الشیعه؛ تحقیق عبدالرحیم الربانی الشیرازی؛ لبنان: بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.— تصحیح و تحقیق شیخ محمد الشیرازی و شیخ ابی الحسن الشعرانی؛ قم: اداره آموزش و پرورش شهرستان قم، ۱۳۴۶خ
۳۲- بالبشاری، ابو عبدالله محمد مقدسی معروف به بالبشاری؛ احسن التقاسیم فی معرفه الأقالیم؛ لیدن: مطبعه بریل، ۱۹۰۶م
۳۳- بدیع الزمان همدانی،احمد بن حسین؛ مقامات؛ شارح محمد عبده؛ لبنان: بیروت، المطبعه الکاثولیکیه، ۱۹۶۵م
۳۴- البستانی، المعلم بطرس؛ محیط المحیط؛ لبنان: بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، ۱۹۴۴م – ۱۹۷۹م
۳۵- ابن بابویه‌القمی، ابی جعفر الصدوق محمد بن علی بن الحسین؛ من‌ لایحضره‌الفقیه؛ تحقیق الشیخ محمدجوادالفقیه؛ فهرسه و تصحیح دکتر یوسف البقاعی؛ لبنان: بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۳ه /۱۹۹۲م
۳۶- التنوخی، ابی علی المحسن بن علی؛نشوار المحاضره و اخبار المذاکره؛ تحقیق عَبودّ الشالجی المحامی؛ بیروت: دارصادر، ۱۳۹۱ه / ۱۹۷۱م
۳۷- ثعالبی، ابو منصور عبدالملک بن محمد؛ یتیمهالدهر فی محاسن اهل العصر؛ تحقیق محمد محی‌الدین عبدالحمید؛ بیروت: دارالفکر، ۱۳۹۲ه / ۱۹۷۳م
۳۸- الثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل؛ خاص الخاص؛ مقدمه حسن الأمین؛ لبنان: بیروت، دارمکتبه الحیاه، ۱۹۶۶م
۳۹- الثعالبی، ابومنصور؛ فقه اللغه و سرالعربیه؛ تحقیق فائز محمد و إمیل یعقوب؛ بیروت:دارالکتاب العربی، ۱۴۱۳ه/۱۹۹۳م
۴۰- الثعالبی، ابی منصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل؛ ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب؛ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم؛ مصر: قاهره، دار نهضه مصر، ۱۳۸۴ه / ۱۹۶۵م
۴۱- الثعالبی، ابی منصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل؛ لطائف المعارف؛ تحقیق ابراهیم الأبیاری و حسن کامل الصیرفی؛ مصر: دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۹ه
۴۲- ثعلب، ابی العباس احمد بن یحیی؛ مجالس ثعلب؛ شرح و تحقیق عبدالسلام و محمد هارون؛ مصر: دارالمعارف، ۱۹۴۹-۱۹۵۰م
۴۳- الجاحظ البصری، أبی عثمان عمرو بن بحر؛ التبصر بالتجاره؛ تصحیح و تعلیق سید حسن حسنی عبدالوهاب تونسی؛ مصر: مکتبه الخانجی، ۱۳۵۴ه / ۱۹۳۵م
۴۴- الجاحظ، ابوعثمان بن بحر؛ البخلاء؛ بیروت: دارالفکر، بی‌تا
۴۵- الجاحظ، ابوعثمان بن بحر؛ البخلاء؛ حاشیه طه الحاجری؛ قاهره: دارالکاتب المصری، ۱۹۴۸م
۴۶- الجاحظ، ابوعثمان بن بحر؛ البیان والتبیین؛ تحقیق حسن السندوبی؛ مصر: قاهره، المکتبه التجاریه‌الکبری،‌ ۱۳۶۶ه‌/۱۹۴۷م
۴۷- الجاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر؛ البخلاء، بیروت: دارالفکر، بی‌تا
۴۸- الجاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر؛ البخلاء؛ تحقیق عباس عبدالستار؛ بیروت: دارالمکتبه الهلال، ۱۹۸۵م
۴۹- الجاحظ، ابی عثمان عمرو بن بحر؛ الحیوان؛ تحقیق عبدالسلام هارون؛ لبنان: بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۸۸ه / ۱۹۶۹م
۵۰- الجاحظ، ابی عثمان عمرو بن بحر؛ رسائل؛ شرح و حاشیه از عبدالله مَهّنا؛ لبنان: بیروت، دارالحداثه، ۱۹۸۸م
۵۱- جرجی زیدان، تاریخ التمدن الإسلامی؛ بیروت: مکتبه الحیاه، بی‌تا
۵۲- جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الإسلام؛ بیروت: دارالعلم للملایین، ۱۹۸۰م
۵۳- الحاج حسن، حسین؛ حضارهالعرب فی العصرالعباسی؛ لبنان: بیروت، الموسسه الجامعیه للدراسات، ۱۴۱۴ه / ۱۹۹۴م
۵۴- حسن بن عبدالله، آثار الاول فی ترتیب الدوّل؛ بولاق، ۱۲۹۵ه
۵۵- الحسینی المیبدی، السید علی؛ شرح الارجوزه البطیخه؛ کرمانشاه: نشر مکتبه المیبدی، ۱۴۲۵ه
۵۶- الخانجی، السید محمد امین الخانجی؛ منجم العمران المستدرک علی معجم البلدان؛ مصر: قاهره، مطبعه السعاده، ۱۳۲۵ه / ۱۹۰۷م
۵۷- الخراسان، محمدمهدی السید حسن، طب النبی(ص)؛ النجف‌الاشرف: بی نا، ۱۳۵۸ه
۵۸- خطیب بغدادی، احمد بن علی؛ تطفیل؛ بیروت: دار ابن حزم،۱۳۰۰ه
۵۹- الخطیب بغدادی، حافظ ابی بکر احمد بن علی؛ تاریخ بغداد؛ قاهره: مکتبه الخانجی ؛ بغداد: مکتبه العربیه، ۱۳۴۹ه
۶۰- دایرهالمعارف الاسلامیه؛ تهران: انتشارات جهان، بوذرجمهری، بی تا
۶۱- رازی، محمد بن زکریا؛ الحاوی الکبیر فی الطب؛ تهران: جهان کتاب، ۱۳۷۷خ
۶۲- الزبیدی، محمد بن محمد مرتضی الحسینی؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ کویت: مطبعه حکومه الکویت، ۱۹۷۵م
۶۳- زیّات، حبیب؛ الدیارات النصرانیه فی الاسلام؛ لبنان: بیروت، دارالمشرق، ۱۹۹۹م
۶۴- شابشتی، ابی الحسن علی بن محمد؛ الدیارات؛ تحقیق کورکیس عوّاد؛ بغداد: مطبعه المعارف، ۱۳۸۶ه / ۱۹۶۶م
۶۵- شربینی، هز القحوف فی شرح قصیده ابی شادوف؛ اسکندریه: بی نا، ۱۲۸۹ه
۶۶- الشیرازی، السید صادق؛ الخمر کلیرا المجتمع؛ النجف الاشرف: مطبعه الاداب، بی‌تا
۶۷- الصابی، ابی الحسن الهلال بن المحسن؛ رسوم دارالخلافه؛ تحقیق میخائیل عوّاد؛ بغداد: مطبعه العانی، ۱۳۸۳ه‍ / ۱۹۶۴م
۶۸- الصابی،ابی الحسن الهلال بن المحسن؛ الوزراء أو تُحفَهُ الامراء فی تاریخ الوزراء؛ تحقیق عبدالستار احمد فراج؛ قاهره: دار احیاءِ الکتبُ العربیه، ۱۹۵۸م
۶۹- طبرانی، سلیمان بن احمد؛ المعجم الاوسط؛ مصحح محمود طحان؛ الریاض: مکتبه المعارف، ۱۴۰۵ه
۷۰- الطبری، ابوجعفر محمد بن جریر؛ تاریخ الرسل و الملوک (طبری)؛ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم؛ قاهره: دارالمعارف، ۱۹۶۸-۱۹۷۱م
۷۱- طبری، محمد بن جریر؛ تاریخ طبری؛ بیروت: دارالقاموس الحدیث، بی‌تا
۷۲- طرطوسی، ابوبکر محمد بن ولید؛ سراج الملوک؛ تحقیق جعفر البیاتی؛قبرس: ریاض الرئیس، ۱۳۶۹خ / ۱۹۹۰م
۷۳- الطریحی، شیخ فخرالدین؛ مجمع البحرین؛ تحقیق احمد الحسینی؛ تهران: انتشارات مرتضوی،۱۳۷۵خ
۷۴- قدامه بن جعفر، کتاب الخراج و صنعه الکتابه؛ لیدن: مطبعه بریل، ۱۹۸۹م
۷۵- القشیری، مسلم بن الحجاج؛ صحیح مسلم؛ تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی؛ بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۳ه
۷۶- الکاتب البغدادی، محمد بن الحسن بن محمد؛ الطبیخ؛ اعاد نشره فخری البارودی؛ بی جا: دارالکتاب الجدید، بی‌تا
۷۷- کاتب الواقدی، محمد بن سعد؛ الطبقات الکبیر؛ تصحیح دکتر اوجین متوخ و دکتر ادوارد سخو؛ لیدن: مطبعه بریل، ۱۳۲۳ه
۷۸- کازرونی، مقامه فی قواعد بغداد فی الدوله العباسیه؛ بغداد: کورکیس عوّاد و میخائیل عوّاد، ۱۹۶۲م
۷۹- کشاجم، ابی الفتح محمود بن الحسین الکاتب؛ ادب الندیم؛ مصر: بی‌نا، ۱۲۹۸ه
۸۰- الکمیت، بن زید؛ حلبه الکمیت فی الادب و النوادر المتعلقه بالخمریات؛ گردآورنده محمد بن حسن نواحی؛ مصر: قاهره، ۱۲۷۶ه.ق
۸۱- متز، آدام؛ الحضارهالاسلامیه فی القرن الرابع الهجری؛ ترجمه به عربی محمد عبدالهادی ابو ریده؛ قاهره: جامعهالقاهره، ۱۳۷۷ه / ۱۹۵۷م
۸۲- مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار الجامعه لدرر اخبارالائمه الاطهار؛ لبنان: بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ه‍/ ۱۹۸۳م
۸۳- محمد بن طلحه، ابوالقاسم؛ العقدالفرید، مصر:بی‌نا، بی تا
۸۴- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین؛ مروج الذهب و معادن الجوهر؛ تحقیق محمد محی‌الدین عبدالحمید؛ مصر: مطبعه السعاده، ۱۳۸۵ه / ۱۹۶۵م
۸۵- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین؛ مروج الذهب و معادن الجوهر؛ تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید؛ مصر: مطبعهالسعاده، ۱۳۸۵ه / ۱۹۶۵م
۸۶- مسکویه الرازی، ابو علی احمد بن محمد؛ تجارب‌الامم؛ تصحیح آمدروز؛ قاهره: مطبعه شرکه التمدن الصناعیه، ۱۳۳۲-۱۳۳۳ه / ۱۹۱۴-۱۹۱۵م
۸۷- الواقدی، محمد بن عمر؛ المغازی؛ تحقیق مارسدن جونس؛ بیروت: عالم الکتب، ۱۴۰۴ه / ۱۹۸۴م
۸۸- الوشاء، ابی الطیب محمد بن اسحاق بن یحیی؛ بیروت: دار بیروت، ۱۴۰۵ه / ۱۹۸۴م
۸۹- الهمدانی، الحسن بن احمد بن یعقوب؛ وصف جزیره العرب؛ تحقیق محمد بن علی الأکواع الحوالی؛ ریاض: دارالیمامه، ۱۹۷۴م
۹۰- یاقوت الحموی، شهاب الدین ابی عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی؛ معجم البلدان؛ لبنان: بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ه / ۱۹۷۹م

منابع فارسی
۱- ابن العبری، گریگورس؛ تاریخ مختصر الدول؛ ترجمه محمدعلی تاج پور و حشمت الله ریاضی؛ تهران: انتشارات اطلاعات، ۱۳۶۴خ
۲- ابن بابویه القمی، ابی جعفر الصدوق محمد بن علی بن الحسین؛ ترجمه خصال صدوق؛ ترجمه مدرّس گیلانی؛ تهران: انتشارات جاویدان، بی تا
۳- ابن بابویه القمی، ابی جعفر الصدوق محمد بن علی بن الحسین؛ من لایحضره‌الفقیه؛ ترجمه محمدباقر بهبودی؛ تهران: انتشارات کویر، ۱۳۷۰خ
۴- ابن بابویه، شیخ الصدوق؛ علل الشرایع؛ ترجمه محمد جواد ذهنی تهرانی؛ قم: انتشارات مؤمنین، ۱۳۸۰خ
۵- ابن بابویه، شیخ صدوق؛ عیون الاخبار الرضا(ع)؛ ترجمه علی اکبر غفاری و حمیدرضا مستفید؛ تهران: نشر صدوق، ۱۳۷۳خ
۶- ابن بطلان بغدادی، ترجمه تقویم الصحّه؛ تصحیح غلامحسین یوسفی؛ مشهد: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰خ
۷- ابن جعفر، قدامه؛ کتاب الخراج و صنعه الکتابه؛ مقدمه حسین خدیوجم؛ تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳خ
۸- ابن حوقل، سفرنامه ابن حوقل صورهالارض؛ ترجمه جعفر شعار؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶خ
۹- ابن خرذادبه، المسالک و الممالک؛ ترجمه دکتر حسین قره‌چانلو ازروی متن دخویه؛ تهران: نشر نو، ۱۳۷۰خ
۱۰- ابن شعبه الحرانی، ابی محمد الحسن بن علی بن الحسین؛ تحف العقول عن آل الرسول(ص)؛ تصحیح علی اکبر غفاری؛ تهران: انتشارات اسلامیه، ۱۴۰۰ه
۱۱- ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا؛ تاریخ فخری؛ ترجمه محمد وحید گلپایگانی؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۴خ
۱۲- ابن محمود گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن الضحّاک؛ زین الأخبار؛ تصحیح و تحشیه عبدالحّی حبیبی؛ تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۷خ
۱۳- ابن ندیم، محمد بن اسحاق؛ الفهرست؛ ترجمه محمدرضا تجدد؛ تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۸۱خ
۱۴- ابن هندو، ابوالفرج علی بن الحسین؛ مفتاح الطلب و منهاج الطلاب؛ به اهتمام مهدی محقق و محمدتقی دانش پژوه؛ تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۸خ
۱۵- الأربلی، علی بن عیسی؛ کشف الغمه فی معرفه الائمه؛ ترجمه فارسی با نام ترجمهالمناقب؛ مؤلف زورائی، علی بن حسین؛ مقدمه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی؛ تصحیح سید ابراهیم میانجی؛ تبریز: انتشارات حاج محمدباقر کتابچی حقیقت، چاپ اسلامیه، ۱۳۸۱ه
۱۶- اصفهانی، ابوالفرج علی بن الحسین؛ کتاب الاغانی قسمت دوم از کتاب اول؛ ترجمه محمدحسین مشایخ فریدنی؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴خ
۱۷- امام جعفرصادق(ع)، مصباح‌الشریعه؛ ترجمه زین‌العابدین کاظمی خلخالی؛ تهران: انتشارات حجر، ۱۳۶۱خ
۱۸- امام خمینی، سید روح الله؛ تهران: موسسه فرهنگی قدر ولایت، ۱۳۷۷خ
۱۹- امام خمینی، سید روح‌الله؛ رساله نوین؛ توضیحات عبدالکریم بی‌آزار شیرازی؛ تهران: ناشر مؤسسه انجام کتاب، ۱۳۶۳خ
۲۰- امیرعلی، تاریخ عرب و اسلام؛ ترجمه فخر داعی گیلانی؛ بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا
۲۱- اولمان، مانفرد؛ طب اسلامی؛ ترجمه فریدون بدره‌ای؛ تهران: انتشارات توس، ۱۳۸۳خ
۲۲- براون، ادوارد؛ تاریخ طب اسلامی؛ ترجمه رجب نیا؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۳خ
۲۳- بروکلمان، کارل؛ تاریخ ملل و دول اسلامی؛ ترجمه هادی جزایری؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۳خ
۲۴- بشارتی، علی محمد؛ از ظهور اسلام تا سقوط بغداد؛ تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری، ۱۳۷۹خ
۲۵- بیانی(اسلامی ندوشن)، شیرین؛ تیسفون و بغداد در گذر زمان؛ تهران: انتشارات جامی، ۱۳۷۷خ
۲۶- بیرونی خوارزمی، ابوریحان؛ الآثار الباقیه؛ مترجم علیقلی بن فتحعلی و علی محمد اصفهانی و اکبر دانا سرشت؛ تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۲خ
۲۷- پاک نژاد، سید رضا؛ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر؛ تهران: کتابفروشی اسلامی، بی تا
۲۸- تاج لنگرودی «واعظ»، محمدمهدی؛ پندهای خدا؛ بی‌جا: ناشر مؤلف، ۱۳۷۱خ
۲۹- الترکمانی، یوسف بن عمر؛ المعتمد فی الادویه المفرده؛ مصر: قاهره، ۱۹۵۱م
۳۰- تسوجی، عبداللطیف؛ هزار و یک شب؛ تهران: انتشارات هرمس، ۱۳۸۳خ
۳۱- ثانی، ترجمه و تبیین شرح‌اللمعه؛ ترجمه علی شیروانی؛ قم: موسسه انتشارات دارالعلم، بی تا
۳۲- الجاحظ، ابو عثمان عمربن بحر؛ التاج؛ ترجمه محمدعلی خلیلی؛ تهران: انتشارات ابن سینا، ۱۳۴۳خ
۳۳- جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام؛ ترجمه علی جواهر کلام؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۲خ
۳۴- حِتّی، فیلیپ خلیل؛ تاریخ عرب؛ ترجمه ابوالقاسم پاینده؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰خ
۳۵- الحسینی الجرجانی، زین‌الدین ابوابراهیم اسمعیل‌بن الحسن بن محمد بن احمد؛ ذخیره خوارزمشاهی؛ تصحیح و تفسیر جلال مصطفوی؛ تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۲خ
۳۶- حسینی طبیب، محمد مؤمن؛ تحفه حکیم مؤمن؛ مقدمه محمود نجم آبادی؛ تهران: کتابفروشی مصطفوی، ۱۳۳۸خ
۳۷- حکیم الهی، نصرت الله؛ تاریخ ایران از تأسیس سلسله طاهریان تا حمله مغول؛ تهران: اقبال، ۱۳۲۷خ
۳۸- حکیم، سید محمد تقی؛ خوردنیها و آشامیدنیها از نظر پیشوایان علم و دین؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸خ
۳۹- حورانی، آلبرت حبیب؛ تاریخ مردمان عرب؛ ترجمه فرید جواهر کلام؛ تهران: امیرکبیر،
۴۰- خلیلی، محمد؛ طب‌الصادق؛ ترجمه نصیرالدین امیر صادقی تهرانی؛ تهران: انتشارات عطائی، ۱۳۷۰ه
۴۱- خوارزمی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن یوسف؛ ترجمه حسن خدیوجم؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲خ
۴۲- دفاع، علی عبدالله؛ پزشکان برجسته در عصر تمدن اسلامی؛ ترجمه علی احمدی بهنام؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۲خ
۴۳- راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد؛ نوادر ترجمه کتاب محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البُلغاء؛ ترجمه محمدصالح بن محمدباقر قزوینی و اهتمام احمد مجاهد؛ تهران: سروش، ۱۳۷۱خ
۴۴- رشیدوو، پَی – نَن؛ سقوط بغداد و حکمروایی مغولان در عراق؛ ترجمه اسدالله آزاد؛ مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸خ
۴۵- زریاب خویی، عباس؛ بزم آورد؛ تهران: انتشارات علمی، ۱۳۶۸خ
۴۶- زرین کوب، عبدالحسین؛ تاریخ ایران بعد از اسلام؛ تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۸خ
۴۷- زرین کوب، عبدالحسین؛ دو قرن سکوت؛ تهران: انتشارات سخن، ۱۳۷۸خ
۴۸- سیرافی، سلیمانِ تاجر؛ سلسلهالتواریخ؛ گردآوری ابوزید حسن سیرافی؛ ترجمه حسین قرچانلو؛ تهران: اساطیر، ۱۳۸۱خ
۴۹- شبانکاره‌ای، محمد بن علی بن محمد؛ مجمع الانساب؛ تصحیح میرهاشم محدث؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۳خ
۵۰- الشیخلی، صباح ابراهیم سعید؛ اصناف در عصر عباسی؛ ترجمه هادی عالم زاده؛ تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۲خ
۵۱- صادقی اردستانی، احمد؛ پانصد حدیث اعتقادی و اخلاقی؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۶خ
۵۲- ضیف، شوقی؛ العصر الجاهلی؛ ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۴خ
۵۳- طباطبایی، علامه سید محمدحسین؛ سنن النبی(ص)؛ ترجمه محمدهادی فقهی؛ تهران: اسلامیه، ۱۳۶۲خ
۵۴- الطبرسی، رضی الدین ابی نصر الحسن بن الفضل؛ترجمه مکارم الاخلاق؛ ترجمه سید ابراهیم میرباقری؛ تهران: انتشارات فراهانی، ۱۳۹۶ ه / ۱۳۵۵ خ
۵۵- طبری، محمد بن جریر؛ تاریخ طبری؛ ترجمه ابوالقاسم پاینده؛ تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۶۳خ
۵۶- عقیلی خراسانی، مخزن الأدویه؛ تهران: سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، ۱۳۵۵خ
۵۷- علی، صالح احمد؛ عرب کهن در آستانه بعثت؛ تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۴خ
۵۸- عیسی بک، احمد؛ تاریخ بیمارستانها در اسلام؛ ترجمه نورالله کسایی؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۴خ
۵۹- فصلنامه علمی تخصصی تاریخ اسلام؛ قم: موسسه آموزش عالی باقرالعلوم، سال یکم، شماره چهارم، زمستان
۶۰- فقیهی، علی اصغر؛ آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم آن عصر؛ گیلان: انتشارات صبا،۱۳۵۷خ
۶۱- قبادیانی مروزی، ناصر بن خسرو؛ به کوشش گیتی شکری و معصومه طوفانپور؛ تهران: طهوری، ۱۳۷۹خ
۶۲- قفطی، جمال الدین ابوالحسن؛ تاریخ الحکماء؛ با کوشش بهین دارائی؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۷خ
۶۳- قمی، حاج شیخ عباس؛ ترجمه سفینهالبحار؛ ترجمه حاج شیخ محمدباقر ساعدی و حاج شیخ محمدرضا اعدادی؛ مشهد: کتابفروشی جعفری، ۱۴۰۰ه
۶۴- قمی، شیخ عباس؛ تتمهالمنتهی؛ تصحیح علی محدث زاده؛ تهران: انتشارات پیام آزادی، ۱۳۷۹خ
۶۵- کوربن، هانری و دیگران؛ تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه؛ گردآورنده ر.ن فرای؛ ترجمه حسن انوشه؛ تهران: امیرکبیر،۱۳۷۳خ
۶۶- گوستاولوبون فرانسوی، تمدن اسلام و عرب؛ ترجمه سید محمدتقی فخر داعی گیلانی؛ تهران: دنیای کتاب، ۱۳۷۷خ ؛ تهران: انتشارات افراسیاب، ۱۳۸۰خ
۶۷- متز، آدام؛ تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری؛ ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو؛ تهران؛ انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۲خ
۶۸- محمدی اشتهاردی، محمد؛ اسلام و مسأله نوشابه‌های الکلی؛ تهران: موسسه مطبوعاتی افتخاریان، ۱۳۹۶ه
۶۹- محمدی ری شهری، محمد؛ دانشنامه احادیث پزشکی؛ ترجمه حسین صابری؛ قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۵خ
۷۰- مسکویه الرازی، ابو علی احمد بن محمد؛ تجارب‌الامم؛ تحقیق و مقدمه دکتر ابوالقاسم امامی؛ تهران:دار سروش، ا۳۶۶ خ/۱۹۸۷م
۷۱- مسکویه الرازی، ابو علی؛ تجارب‌الامم؛ ترجمه علینقی منزوی؛ تهران: انتشارات توس، ۱۳۷۶خ
۷۲- معتضد، خسرو؛ هارون‌الرشید و شب سرخ بغداد؛ تهران: انتشارات زرین، ۱۳۷۶خ
۷۳- مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۱خ
۷۴- مکّی، محمد کاظم؛ تمدن اسلامی در عصر عباسیان؛ ترجمه محمد سپهری؛ تهران: سمت، ۱۳۸۳خ
۷۵- مناظر احسن، محمد؛ زندگی اجتماعی در حکومت عباسیان؛ ترجمه مسعود رجب نیا؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰خ
۷۶- موسوی بجنوردی، محمد کاظم؛ دانشنامه ایران؛ تهران: مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۴خ
۷۷- نجم آبادی، محمود؛ تاریخ طب در ایران پس از اسلام(از ظهور تا دوران مغول)؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۵خ
۷۸- وزیری، علینقی؛ تاریخ عمومی هنرهای مصور؛ تهران: انتشارات هیرمند، ۱۳۷۳خ
۷۹- همدانی، رفیع الدین اسحاق بن محمد؛ سیرت رسول الله(ص) «سیره ابن هشام»؛ تصحیح و مقدمه اصغر مهدوی؛ تهران: انتشارات خوارزمی، ۱۳۷۷خ
۸۰- یعقوبی، احمد بن ابی الیعقوب؛ البلدان؛ ترجمه محمدابراهیم آیتی؛ تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳خ

مقاله
۱- احمد تیمور؛ مجله المجمع العلمی العربی؛ ۱۹۳۰م
۲- برتولد اشیولر؛ مقاله تجارت سرزمین های شرقی در سده‌های نخستین اسلامی؛ ترجمه دکتر یعقوب آژند
۳- دوری، عبدالعزیز و دوؤما، اوسوردل، دومینیک و کاهن، کلود؛ بغداد(چند مقاله در تاریخ و جغرافیایی تاریخی)؛ ترجمه اسماعیل دولتشاهی و ایرج پروشانی؛ تهران: بنیاد دایرهالمعارف اسلامی، ۱۳۷۵خ