فایل ورد کامل نبرد سلطان سنجر با ترکان غز و پیامدهای آن

فهرست مطالب
    نقد و بررسی منابع     10
    بخش اول     ترکان غزتا دوره سلجوقی ۲۶-۷۱
    1-اوضاع جغرافیایی آسیای مرکزی و ساکنان آن ۲۶
    1-1- جغرافیای آسیای مرکزی    26
    2-1-ساکنین آسیای مرکزی ۲۸
    2-اصل و منشا اولیه ترکان غز ۳۱
    1-2-منشا نام غز ۳۱
    2-2-نژاد غزان    32
    3-2-مساکن غزان۳۳
    4-2-مهاجرت غزان    36
    3-ویژگی های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی غزان     40
        1-3-اوضاع سیاسی غزان     40
        2-3-اعتقادات دینی غزان     41
        3-3-آداب و رسوم غزان۴۴
         4-3-زندگی اقتصادی ۴۰
    4-گذشته تاریخی غزان ۴۶
         1-4- غزان در دوره گوک ترکها    46
         2-4- غزان در دوره اویغورها ۵۲
         3-4- ترکان غز و جهان اسلام۵۴
        4-4- غزها در دوره سامانیان   56
        5-4- غزها در دوره غزنویان   59
        1-5-4-سلطان محمود غزنوی ۶۱
        2-5-4-سلطان مسعود غزنوی ۶۷
    بخش دوم     وضعیت ترکان غز در دوره سلجوقیان   72-112
    1-نقش غزان در تشکیل دولت سلجوقیان ۷۲
    2-روابط غزان با سلاطین بزرگ سلجوقی    87
    1-2- اوضاع سیاسی حکومت سلاجقه بزرگ ۸۷
    2-2- سلاجقه بزرگ و غزان ۹۴
    بخش سوم     وضعیت ترکان غز در دوره سلطان سنجر   113-153
    1-اوضاع سیاسی حکومت سنجر۱۱۳
    2-روابط غزان با سنجر ۱۱۹
    3-درگیری غزان با سنجر    129
    بخش چهارم     اوضاع خراسان پس از اسارت سنجر۱۵۲-۱۷۵
     1-غزها در خراسان ۱۵۲
     1-1-سلطان سلیمان سلجوقی ۱۵۶
     2-1-سلطان محمود ۱۶۲
     3-1-فرار سنجر از اسارت و مرگ او    167
     4-1-خراسان پس از مرگ سنجر   171
    بخش پنجم     نتایج و پیامدهای حمله غزان     176
     1-نتایج سیاسی ۱۷۶
         1-1-تشکیل حکومت خوارزمشاهیان ۱۷۶
         2-1-زوال حکومت سلجوقیان در خراسان     177
         3-1-بروز هرج و مرج در خراسان   180
    2-نتایج اجتماعی     182
     1-2-قتل و غارت مردم ۱۸۲
     2-2-از بین رفتن امنیت ۱۸۴
        3-نتایج اقتصادی ۱۸۷
        4-نتایج فرهنگی ۱۸۹
    1-4-کشته شدن علما و بزرگان۱۸۹
     2-4-ویرانی مراکز و اماکن فرهنگی۱۹۷
    نتیجه گیری۱۹۸
    منابع و ماخذ    202

چکیده
اغوزها از زمان ورود سلجوقیان به ایران عنصری پایدار در ترکیب جمعیتی جامعه خراسان شدند. و از نیمه دوم حکومت سنجر بر شمار قبایل غز به واسطه فشار ناشی ازجابجایی اقوام در دشت قبچاق و قدرت رو به رشد قراختاییان افزوده شد. از این رو برقراری نظارت بر اغوزها وتسلط بر آنان یکی از مهمترین مسائلی بود که سنجر با آن درگیر بود.
دستگاه اداری سلجوقیان و سنجر همواره می کوشید تا با گرفتن مالیات از احشام و یا چادرهای منفرد بر صحراگردانی که در درون امپراتوری به سر می بردند نظارت کرده وآنها را مطیع و فرمانبردار نگه دارد. با این وجود اغوزها در سال ۵۴۸ ه.ق شورش نمودند و موجب سقوط حکومت سنجر شدند. شورش اغوزها به اسارت و حبس سلطان سنجر، استیلای صحراگردان بر شهرهای عمده خراسان و زوال قدرت سلجوقیان در شمال شرقی ایران انجامید.
محور پژوهش حاضر بررسی مناسبات و روابط قبایل ترک با حکومت سلجوقیان و به ویژه سلطان سنجر است که در نهایت به نبرد سنجر با غزان انجامید. این واقعه یکی از مهم ترین رویدادهای مربوط به حضور قبایل ترک در دوره سلجوقیان است که در اینجا به طور کامل به آن پرداخته می شود. مسأله اصلی پزوهش عبارت از این است که چرا با وجودی که سلجوقیان خود از قبایل غز بودند و با اتکا بر آنان به قدرت رسیدند و در دوره طولانی حکومت سلاجقه بزرگ قبایل غز با ساختار سیاسی- اجتماعی سلجوقیان همکاری داشتند، بین ترکان غز و حکومت مرکزی مشکلات و بحران تازه بروز کرد و موجب بحران بین ترکان غز و حکومت مرکزی شد و این بحران از نظر سیاسی و اجتماعی چه پیامدهایی در خراسان بوجود آورد.

برای بررسی این مسأله سؤالات پژوهش به صورت زیر مطرح می شود:
۱- وضعیت قبایل غز در دوره سلجوقیان و روابط آنها با سلجوقیان بزرگ چگونه بود؟
۲- علل بروز و استمرار ستیز بین ترکان غز و حکومت سنجر در خراسان چه بود؟
۳- عملکرد غزان در دوره بروز بحران معطوف به چه اهداف و عواملی بود؟
۴- نتایج سیاسی- اجتماعی ناشی از تسلط غزان بر خراسان و بحران به وجود آمده  چه بود؟
برای سؤالات پژوهش، فرضیاتی در نظر گرفته شده که عبارتند از:
۱- شمار اندکی از قبایل ترک کوچ رو در دوره سلجوقیان در ساختار اجتماعی ایران ادغام می شدند، در حالی که به دلیل ورود مستمر آنان به ایران شمار کثیری از آنان پیوسته در شرایط ناسازگاری و عدم انطباق با ساختاری متمرکز اجتماعی ایران قرار داشتند.
۲- در دوره حکومت سنجر ورود قبایل ترک به قلمرو سلجوقیان مشکلات دائمی اداره آنان توسط حکومت سنجر را آشکار ساخته و مسائل ادغام آنان در ساختارهای اجتماعی موجب بروز مشکلات می شود از سوی دیگر غزها یکی از منابع تامین درآمد حکومت سنجر محسوب می شدند که افزایش پرداخت مالی به نارضایتی و عدم تحمل آنان انجامید.
۳- بحران پس از شکست سنجر در خراسان بنا به فقدان رهبری واحد در نزد غزان، مبدل به بحرانی فراگیر در خراسان گردید زیرا ترکان غز بنا به تمایلات زندگی صحراگردی خود رفتارهای در جهت تخریب ساختار سیاسی اجتماعی خراسان در پبش گرفتند.

۴- از نظر سیاسی حذف حکومت سنجر با جایگزینی ساختار سیاسی کارآمدی توسط غزان همراه نبود، از نظر اجتماعی نیز بیشتر شهرهای خراسان ویران شد و مردم زیادی به قتل رسیدند، که در نتیجه آن تسلط مناسبات کوچ روی بر روابط و مناسبات یکجانشینی شدت گرفت.

ترکان غز تا دوره سلجوقی

اوضاع جغرافیایی آسیای مرکزی:
 
آسیای مرکزی ناحیه وسیعی است که از کوهها و صحراهای غرب چین تا دریای خزر کشیده شده است. حد جنوب آن دامنه های شمالی سلسله کوهستان هیمالیا، تبت، افغانستان امروزی و منطقه هندوکش و حد شرقی آن را جنگل های جنوبی سیبری تشکیل می دهد بیشتر خاک این سرزمین را صحراها و کوههای صعب العبور و ریگزار تشکیل   می دهد. بدین جهت این قسمت پهناور کره زمین جمعیت زیادی را در خود جای نداده است. این منطقه بوسیله دو رشته بزرگ از چین خوردگیها محصور شده است. در شمال چین خوردگی از تین شان تا آلتایی و در حاشیه آنها فلات و برجستگی « آنگارا» ی سیبریه جای دارد و از طرف جنوب رشته کوههای هیمالیا، با نیم دایره مخالف چین خوردگی های شمالی این منطقه را محصور و مهجور کرده است.
دوری از دریاها و وجود ارتفاعات بسیار باعث شده که این سرزمین دارای هوای قاره ای بسیار متغیر باشد یعنی در تابستان بسیار گرم و در زمستان بسیار سرد است. البته باستثنای ارتفاعات تبت و کوهستان آلتایی و تین شان که در نتیجه ارتفاع آب و هوای قطبی دارند.
پوشش گیاهی این منطقه نیز بنا بر درجه ارتفاع طبقه بندی شده است. دامنه کوهها پوشیده از جنگل است ولی در قلل کوهها و مناطق مرتفع، گیاهان نایاب و کمیاب هستند و مابقی آسیای مرکزی در طول جغرافیایی مستور از استپ ها و چمنزارها و مراتعی است که در زمستان وجود دارد و در تابستان خشک و نابود می شود. این چمنزارها در نواحی بارانی سرسبزتر و در نواحی مهجور و مرکزی خشک و بی رمق و در حال تبدیل شدن به صحرا و کویر است
در مرکز اقلیم پهناوری که از منچوری تا کریمه و از اورگا در مغولستان تا سرزمین های مرو و بلخ را فرا گرفته، سه منطقه خشک و بی آب و علف وجود دارد که مراکز توسعه صحرا می باشند و عبارتند از:
 1- صحرای قزل قوم در ماوراالنهر و قراقوم در مغرب جیحون ۲- صحرای تکلاماکان در حوضه محدود شط تاریم ۳- صحرای گوبی.
این نقاط مانند سه موضع سرطانی است که چمنزارها و مراتع را می خورند و سبزه را محو می کنند. وجود این صحراها بخصوص صحرای گوبی یکی از علل دایمی زوال امپراطوری های ترک و مغول می باشد. از لحاظ ارتباطی وجود تبت و سلسله جبال بزرگ هیمالیا، این منطقه را از تماس با تمدن هندی دور نگه داشته است. ولی وجود دو راه باریک به شکل دو نیم دایره در شمال و جنوب، باعث شده بود که دو دنیای شرق و غرب به یکدیگر متصل شوند. زیرا صحراها طولانی آسیای مرکزی دو دنیای جدا از هم به وجود آورده بود. ولی از طریق  همین راهها دو تمدن چین و ایران با هم ارتباط داشتند. و اگر در دو طرف این ناحیه کشورهای متمدن از جمله ایران و چین قرار نداشت، مسلم بود که این ناحیه هیچ وقت مقامی را که در قرون گذشته داشت را دارا نمی شد و از مردمی که در آنجا به صحرا گردی و چادر نشینی روزگارشان را می گذراندند هیچ وقت سخنی به میان     نمی آمد. با این وجود این منطقه در تاریخ نقش و اهمیت زیادی دارد و تقریباً از میلاد مسیح به بعد اقوام مختلفی از ترک و مغول از آن برخاسته اند و امپراطوری های بزرگی را تشکیل داده اند .
منابع
-آقسرایی، محمود بن محمد: تاریخ سلاجقه (مسامره الاخبار و مسایره الخبار)؛ تصحیح: عثمان توران، تهران، اساطیر، ۱۳۶۲.
– ابن اثیر، عزالدین علی بن محمد: الکامل فی تاریخ (تاریخ بزرگ اسلام و ایران)؛ ترجمه: ابوالقاسم حالت، ج۲۱، تهران، علمی، ۱۳۵۱.
– ابن حامد کرمانی، افضل الدین ابوحامد احمد: تاریخ افضل (بدایع زمان فی دقایق کرمان)؛ تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۲.
– ابن حوقل: صوره الارض؛ ترجمه: جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵.
– ابن خلدون، عبدالرحمن: کتاب العبر و دیوان مبتداء و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر (من عاصر هم من ذوی السلطان الاکبر)؛ ترجمه: عبدالحمید آیتی، ۴ج، تهران، مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۸.
– ابن خلدون، عبدالرحمن: مقدمه؛ محمد پروین گنابادی،۲ج، تهران، ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۲.
– ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا: تاریخ فخری (در آداب ملکداری و دولتهای اسلامی)؛ ترجمه: محمد وحید گلپایگانی، تهران، ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰.
– ابن العبری، غریغوریوس ابوالفرج:تاریخ مختصر الدول؛ ترجمه: محمد علی تاج پور و حشمت الله ریاضی، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۶۴
– ابن فضلان، احمد: سفرنامه ابن فضلان؛ ترجمه: ابوالفضل طباطبایی، تهران، شرق، ۱۳۵۵.
-ابن فندق، ابوالحسن علی بن زید بیهقی: تاریخ بیهق؛ تصحیح احمد بهمنیار، بی جا، کتابفروشی فروغی، بی تا، چاپ دوم.
– ابن ندیم، محمد بن اسحاق:الفهرست؛ ترجمه: محمدرضا تجدد، تهران، کتابخانه ابن سینا، ۱۳۴۳.
– ابوالغداء عماد الدین اسماعیل بن نور الدین علی: تقویم البلدان؛ ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، فرهنگ ایران، ۱۳۴۹.
– اسفزاری، معین الدین: روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات؛ تصحیح سید محمد کاظم امام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۸.
-انوری،علی بن محمد:دیوان انوری؛به اهتمام محمد تقی مدرس رضوی،۲جلد،تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب،۱۳۴۷.
– اصفهانی، محمود بن محمد بن الحسینی: دستور الوزراء؛ تصحیح: رضا انزا بی نژاد، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴.
– اصطخری، ابراهیم بن محمد: مسالک و ممالک؛ به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷.
– بناکتی، فخر الدین ابوسلیمان داوود بن تاج الدین ابوالفضل محمد: تاریخ بناکتی؛ به کوشش جعفر شعار، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۸.ُ
– بنداری اصفهانی: تاریخ سلسله سلجوقی (زبده النصر و نخبه العصره)؛ ترجمه: محمد حسین جلیلی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۶.
– بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین: تاریخ بیهقی؛ به اهتمام علی اکبر فیاض، تهران،دنیای کتاب، چاپ سوم،۱۳۷۱.
–                      : تاریخ سیستان؛ تصحیح ملک الشعراء بهار، به همت محمد رمضانی، تهران، خاور،۱۳۱۴.
–                      : حدود العالم من المشرق الی المغرب؛ به کوشش دکتر منوچهر ستوده، تهران، طهوری، ۱۳۶۲.
– حسینی، صدرالدین بن الحسین علی: اخبار الدوله السلجوقیه؛ تصحیح محمد اقبال، ترجمه رمضان علی روح الهی، تهران، ایل شاهسون بغدادی، ۱۳۸۰.
– جرفاذقانی، ابوالشرف، ناصح بن ظفر: ترجمه: تاریخ یمینی؛ به اهتمام جعفر شعار، تهران، ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵.
– جوزجانی، منهاج سراج: طبقات ناصری؛ تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب،۱۳۶۳.
– جوینی، عطامک علاءالدین: تاریخ جهانگشای جوینی؛ تصحیح محمد قزوینی، ۳ج، تهران، ارغون، ۱۳۷۰.
– خاقانی شروانی،افضل الدین بدیل بن علی : دیوان خاقانی شروانی ؛تصحیح ضیاالدین سجادی ، تهران زوار ، ۱۳۵۷
– خواجه نظام الملک، ابوعلی حسن: سیرالملوک (سیاست نامه)؛ به اهتمام هیوبرت دارک، تهران، ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷.
– خواند میر، غیاث الدین بن همام االدین الحسینی: تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر؛ ۴ج، تهران، کتابخانه خیام، ۱۳۳۳.
– خواند میر، غیاث الدین: دستورالوزاء؛ تصحیح سعید نفیسی، تهران، اقبال، ۱۳۱۷.
– دولتشاه سمرقندی، ابن دولتشاه بن بختیشاه: تذکره الشعراء؛ تصحیح محمد عباسی، تهران، کتابفروشی بارانی، بی تا.
– راوندی، محمدبن علی بن سلیمان: راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق؛ تصحیح محمد اقبال، تهران، امییرکبیر، ۱۳۶۴.
– رشیدالدین فضل الله: جامع التواریخ؛ به کوشش بهمن کریمی، ۲ج، تهران، اقبال، ۱۳۶۷.
۰- شبانکاره ای، محمدبن علی بن محمد: مجمع الانساب ؛ تصحیح میر هاشم محدث، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳.
– صاحبی نخجوانی، هندوشاه بن سنجر بن عبد الله: تجارب السلف در تواریخ خلفاء و وزارای ایشان؛ تصحیح عباس اقبال، مطبعه فردین، ۱۳۱۳.
– عقیلی، سیف الدین حاجی بن نظام:آثارالوزراء؛ تصحیح جمال الدین ارموی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۷.
 – غفاری کاشانی، قاضی احمد: تاریخ نگارستان؛ تصحیح مدرس گیلانی، تهران، حافظ، ۱۴۰۴ه.ق.
  فصیحی خوافی، احمدبن محمد: مجمل فصیحی؛ تصحیح محمود فرخ، مشهد، کتابفروشی باستان، بی تا.
 – قزوینی، زکریا بن محمد بن محمودآثار البلاد و اخبار العباد؛ ترجمه عبدالرحمان شرفکندی، تهران، مؤسسه علمی اندیشه جوان،۱۳۶۶.
– قزوینی، یحیی بن عبدالطیف: لب التواریخ؛ تهران، بنیاد و گویا، ۱۳۶۳.
 – قمی، نجم الدین ابوالرجاء: تاریخ الوزراء؛ به کوشش محمد تقی دانش پژوه، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳.
 – کاشانی، جمال الدین ابوالقاسم عبدالله: زبده التواریخ؛ به کوشش محمد تقی دانش پژوه، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۶.
  کاشغری ،محمود بن حسین بن محمد :دیوان لغات الترک؛ترجمه وتنظیم سید محمد دبیر سیاقی،تهران ،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ،۱۳۷۵
– گردیزی، ابو سعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود: زین الاخبار؛ تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۷
–                      : مجمل التواریخ و القصص؛ تصحیح ملک الشعرائ بهار، به همت محمد رمضانی، تهران، خاور، ۱۳۱۸
– محمد بن نجیب بکران: جهان نامه؛ به کوشش محمد امین ریاحی،تهران،ابن سینا،۱۳۴۲.
– محمد بن ابراهیم: سلجوقیان و غز در کرمان؛ تصحیح باستانی پاریزی، تهران، طهوری، ۱۳۴۳.
– مستوفی قزوینی، حمدالله: تاریخ گزیده؛ به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۹.
– مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین: التنبیه و الاشراف؛ ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، ترجمه و نشر کتاب،۱۳۴۹.
– مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین: مروج  الذهب و معادن الجواهر؛ ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، ترجمه و نشر کتاب،۱۳۵۶.
-مقدسی،ابوعبدالله محمد:احسن التقاسیم؛ترجمه علینقی منزوی،تهران،شرکت مؤلفان و مترجمان ایران،۱۳۶۱،
– منتجب الدین، علی بن احمد: عتبه الکتبه؛ تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران، سهامی چاپ.
– میر خواند، میرمحمدبن سید برهان الدین بن خداوند شاه: روضه الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفاء؛ ۱۱ج، تهران، خیام و پیرورز،۱۳۳۹.
– نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر: تاریخ بخارا؛ ترجمه: ابونصراحمد بن محمدبن نصر القباوی، تلخیص محمد بن ظفر بن عمر، تصحیح مدرس رضوی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۱.
– نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمر بن علی: چهار مقاله؛ تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، لیدن، بریل، ۱۳۲۷ه.ق
– نیشابوری، ظهیرالدین: سلجوقنامه؛ تهران، کلاله خاور، ۱۳۳۲.

تحقیقات و مطالعات
-اشپولر، برتولد: تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی؛ ترجمه جواد افلاطوری و مریم میراحمدی، ۲ج، انتشارات علمی و فرهنگی،۱۳۶۹.
– اقبال، عباس: تاریخ مغول؛ تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۵.
– اقبال، عباس: تاریخ مفصل ایران؛ تهران، خیام،بی تا.
– اقبال، عباس: وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی؛ به کوشش محمد تقی دانش پژوه و یحیی ذکاء، تهران، دانشگاه تهران،۱۳۲۸.
– اصفهانیان داوود و دیگران: سیری در تاریخ فرهنگ ایران؛ اصفهان، کتابفروشی ثقفی، ۱۳۵۳.
– بارتولد،و.و: ترکستان نامه؛ ترجمه کریم کشاورز، ۲ج، تهران، بنیاد فرهنگ ایران،۱۳۵۲.
– بارتولد،و.و: تاریخ ترکهای آسیای میانه؛ ترجمه غفار حسینی، تهران، طوس،۱۳۷۶.
– باسورث: تاریخ سلجوقیان؛ ترجمه یعقوب آژند، تهران، مولی، ۱۳۸۱.
– باسورث: تاریخ غزنویان؛ ترجمه حسن انوشه، ۲ج، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶.
– باوزانی، الساندرو: ایرانیان؛ ترجمه: مسعود رجب نیا، تهران، روز جهان، ۱۳۵۹
– براون، ادوارد: از سنایی تا سعدی؛ ترجمه: غلامحسین صدری، تهران، مروارید، ۱۳۵۱
– بویل، جی.آ: تاریخ ایران کیمبریج (از سلجوقیان تا فروپاشی مغول)؛ ترجمه حسن انوشه، ج۵، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶.
– بیگدلی، محمدرضا: ترکمن های ایران؛ تهران، پاسارگاد،۱۳۶۹.
– پرویز، عباس: تاریخ دوهزاروپانصد ساله ایران؛ ۲ج، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، بی تا.
– پیگولوسکایا و دیگران: تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم، ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام،۱۳۵۴.
– خوشرو، غلامعلی: شناخت انواع اجتماعات؛ تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳.
– حداد عادل، غلامعلی: دانشنامه جهان اسلام؛ تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۷۵
– حلمی، احمد کمال الدین: دولت سلجوقیان؛ ترجمه: عبدالله ناصری طاهری، قم، حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۳.
– رازی، عبدالله: تاریخ کامل ایران؛ تهران، اقبال،۱۳۶۹.
– رحمانی فر، محمد: نگاهی به تاریخ ترکمن های ایران؛ تهران، اختر، ۱۳۷۹.
– رضا، عنایت الله: ایران و ترکان در روزگار ساسانیان؛ تهران، علمی و فرهنگی،۱۳۷۴.
– رضاقلی، علی: جامعه شناسی خودکامگی؛ تهران، نشر فی، ۱۳۷۶
– سجادی سید ضیاالدین :فرهنگ لغات دیوان خاقانی ؛۲ج ، تهران ،زوار ، ۱۳۷۴
– سومر، فاروق: اُغوزها (ترکمن ها)؛ ترجمه: آنادردی عنصری، گنبد قابوس، حاج طلایی،۱۳۸۰.
– شایان مهر، علیرضا: دایره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی؛ ۳ج، تهران، کیهان، ۱۳۷۷.
– شعبانی، رضا: مبانی تاریخ اجتماعی ایران؛ تهران، قومس، ۱۳۶۹.
– شهبازی، عبدالله: ایل ناشناخته؛ تهران، نی، ۱۳۶۶
– شهیدی مازندرانی: فرهنگ شاهنامه؛ تهران، بلخ، ۱۳۷۷.
– صاقیان، مرضیه: جهان ایرانی و توران؛ تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۸۱
– صفاری، محمد شفیع: فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی های سنایی؛ قزوین، دانشگاه        بین المللی امام خمینی،۱۳۷۸.
– طبیبی، حشمت الله: جامعه شناسی ایلات؛ تهران، دانشگاه تهران،۱۳۷۱.
– فرای، ریچارد: بخارا دستاورد قرون وسطی؛ ترجمه محمود محمودی، تهران، ترجمه و نشر کتاب،۱۳۴۸.
– فرای، ریچارد: تاریخ ایران کیمبریج (از اسلام تا سلاجقه)؛ ج۴، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶.
– فرای، ریچارد: عصر زرین فرهنگ ایران؛ ترجمه: مسعود رجب نیا، تهران، سروش،۱۳۵۸.
– کلوزنر، کارلا: دیوان سالاری در عهد سلجوقی؛ ترجمه یعقوب آژند، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳.
– گروسه، رنه: امپراطوری صحرانوردان؛ ترجمه عبدالحسین میکده، تهران، ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۲.
– گروسه، رنه:تمدن ایرانی؛ ترجمه: عیسی بهنام، تهران، ترجمه ونشر کتاب، ۱۳۵۲.
-گلی، امین الله: سیری در تاریخ سیاسی – اجتماعی ترکمن ها؛ تهران، علم، ۱۳۶۶
– لسترنج، گی: جفرافیای تاریخی سرزمین های خلاف شرقی؛ ترجمه محمود عرفان، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،۱۳۶۴.
– لمپتون، آ: تداوم و تحول در تاریخ ایران؛ ترجمه: یعقوب آزند، تهران، نی، ۱۳۷۲.
– لمپتون، آ: سیری در تاریخ بعد از اسلام؛ ترجمه: یعقوب آزند، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۸.
– لمپتون، آ: مالک و زارع در ایران؛ ترجمه: منوچهر امیری، تهران،علمی فرهنگی ، ۱۳۶۲..
– مزارعی، عدنان: تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایرانیان؛ تهران، مردمبارز، ۱۳۴۸.
– مصاحب ، غلام حسین : دایره المعارف فارسی ؛۳ج، تهران ، امیر کبیر ۱۳۸۰
– موسوی بجنوردی: دایره المعارف بزرگ اسلامی؛ ۱۲ج، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۹.
– ولادیمیرتسف، ب: نظام اجتماعی مغول؛ ت: شیرین بیانی، تهران، ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵
– هیأت، جواد: سیری در تاریخ و زبان و لهجه های ترکی؛ تهران، نشرنو، ۱۳۶۲

مقالات
– اقبال، عباس: سه سند از اسناد تاریخی دیوان خوارزمشاهیان؛ ارمغان، سال۱۹، ش۲، اردیبهشت۱۳۱۷.
– اورغون، نامق: اوغوزها (ترکان غز)؛ ترجمه: عبدالقادیر آهنگری، وحید، ش۱،۱۳۵۱.
– سلطانی، رامین: فتنه غز در خراسان؛ مجله ایران شناخت، ش۱۶و۱۷، بهار و تابستان سال۱۳۷۹.
– گویا اعتمادی، سرور: فتنه غز و نامه اهل خراسان؛ آریانا، ج۲، ش۳.
– مشکور، محمدجواد: مهاجرت ترکان غز به ایران؛ مجله بررسی های تاریخی، سال پنجم، ش۴، ۱۳۴۹.
– مشکور، محمدجواد: مهاجرت ترکان غز به ایران؛ یادنامه ابوالفضل بیهقی، مشهد، ادبیات مشهد،۱۳۵۰.
– مویدی، حسینقلی: شمه ای درباره غز؛ مجله دانشکده ادبیات مشهد، ش۴، سال هشتم.
– ولی، وهاب: مرو در دوره سلجوقیان؛ تحقیقات تاریخی، ش۶و۷، پاییز۱۳۷۱.

منابع عربی
– ابن جوزی، ابی الفرج عبد ارحمن بن علی: المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم؛۱۰ج، حیدرآباد دکن، مطبعه دایره المعارف العثمانیه، ۱۳۵۹ه.ق.
– ابن خلکان، ابن العباس شمس الدین احمد بن محمد: وفیات الاعیان وابناء و انباء الزمان؛ تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره مکتبه النهضه المصر،۱۳۶۷ه.ق.
– سمعانی، الامام ابی سعد عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی: الانساب؛ تصحیح شیخ عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد دکن، مطبعه مجلس دایره المعارف العثمانیه،۱۳۸۳ه.ق.
– وزنه، یحیی حمزه، الدوله السلجوقیه فی عهد سلطان سنجر؛قاهره،کتبه الثقافه الدینیه،۱۴۲۴ه.ق/۲۰۰۴م/۱۳۸۲ه.ش.
– یاقوت حموی الروی البغدادی، شهاب الدین ابن عبدالله یاقوت بن عبدالله: معجم البلدان؛ بیروت، دارصادر، بی تا.

تحقیقات به زبان انگلیسی

– Kopruluzade, fuad: Turkmans, First Encyclopedia of Islam. New Edite, Brill (Leiden)
– Huartcl: Seldjucs,….
– Huartcl: Ghuzz,….
– Huartcl: Sandjar,…