فایل ورد کامل خدا و انسان در غزلیات شمس

چکیده
مولانا جلال الدین رومی شاعر بلند آوازه ی قرن هفتم ایران است ،که عرفان و خداشناسی او مورد توجه عاشقان و شیفتگان قرار گرفته است .آثار منظوم او ؛مثنوی معنوی و دیوان شمس می باشد.
زبان شعر مولانا زبان دل است ؛دلی بی قرار و سوخته در آتش عشق که به ویژه در غزلیات شمس لحنی آسمانی و برتر به خود می¬گیرد .
مولانا در مثنوی عارف و عالمی دینی است که مسائل و مفاهیم معنوی و دینی را مطرح و آن¬ها را نقد و بررسی می¬کند. او در مثنوی تعالیم بلند اسلامی، آیات آسمانی قرآن، احادیث و روایات درخشان را به گونه-ای جذاب و دلنشین نقل می¬کند. اما در دیوان شمس، مولانا، عاشقی پاکباز است که به جنبه¬ی تخیّلی و شاعرانه¬ی او نسبت به مثنوی بیشتر است، هر چند جنبه¬ی فکری و روحانی غزلیات بیشتر حائز اهمیت است.
خدا وانسان و رابطه¬ی همیشگی این دو درتمامی دیوان مشاهده می¬شود و از اساسی ترین موضوعات فلسفی و عرفانی مولاناست .
در مکتب فکری مولانا، ازخداوند به عنوان مرکز و جوهر هستی یاد می¬شود و انسان در مقابل او و در رابطه-ای که در طول زندگی با خداوند برقرار می¬کند، معنی ¬می¬یابد .
آثار منثور مولانا نیز انعکاس دهنده¬ی همان تفکرات شیرین فلسفی و عرفانی او درمثنوی و غزلیات می¬باشد.
تدوین موضوعی غزلیات و تقسیم¬بندی آن به سه فصل اصلی:۱- خداوند ۲- انسان۳-خداو انسان و آوردن موضوعات گوناگون و گسترد¬ه¬ی وابسته به این سه فصل چهار چوب اصلی رساله را تشکیل می¬دهد.
کلید واژه: کلیات شمس,غزلیات,خدا,خدا و انسان.

بیان نکات اصلی تحقیق:
تعیین و تبیین ابیات مرتبط با انسان در غزلیات شمس.   
تعیین و تبیین ابیات مرتبط با خدا در غزلیات شمس.

سابقه پژوهش:
این موضوع مسبوق به سابقه نیست و قبلا تحقیق مستقل به عنوان پایان نامه و کتاب در این مورد صورت نگرفته است.
 ضرورت اجرای پژوهش :
       از آن¬جایی که این موضوع تا به حال مورد توجّه محققان و پژوهشگران واقع نشده، می¬تواند منجر به شناخت بیشتر جنبه های عرفانی شخصیّت مولوی شده و نتایج عرفانی زیبایی را در بر داشته باشد.

فرضیّات:
۱- مضمون غزلیات شمس رابطه تنگاتنگی با موضوع انسان دارد.
۲- مضمون غزلیات شمس رابطه تنگاتنگی با موضوع خدا دارد.
                   
مقدمه
پیش از آن کاندر جهان باغ و می و انگور بود     از شراب لایزالی جان ما مخمور بود
            مولانا شاعر بلند آوازه¬ی ایرانی که عمده شهرت او برای سرودن مثنوی معنوی و دیوان کبیر می-باشد. شاعری است با دغدغه¬های فکری فراوان، که تأملات و تفکرات خود را به خوانندگانِ آثارش انتقال می¬دهد و آ¬ن¬ها را نیز در اندیشه¬های خود شریک می¬گرداند.
          خواننده¬ی اشعار مولانا در دریای بیکران معانی ارایه شده¬ی او غرق می¬شود و به غواصی می¬پردازد و سر انجام با تفکری جدی از اندیشه¬ی اولیه از دنیای مولانا خارج می¬شود .
           مولانا عارفی است جان¬گداخته که تنها هدف او از زندگی برگشت به آن جهان و رجوع به دنیایی است که از آنجا آمده است . زندگی و هستی معنایی جدای از آن چه برای عامه¬ی مردم دارد، برای او دارد . او زندگی را پلی می¬داند جهت رسیدن به مأوا و پناهگاه اصلی خود، و همین تفکرات است که تمامی ذهن مولانا را تحت تأثیر خود قرار می¬دهد و دریایی از معانی و افکار و دغدغه¬های فکری به خواننده انتقال می-دهد که هر کدام می¬توانند سرمشق و الگویی برای زندگی بهتر و در راستای اهداف مولانا و  رسیدن به آن ها باشند .
           «تجلّیات عاطفی هر شاعر، سایه¬ای است از« من» او، و «من» هر شاعر نموداری است از سعه¬ی وجودی او و گسترشی که در عرصه¬ی فرهنگ و حوزه¬ی شناخت هستی دارد . عواطف بعضی از شاعران، از یک «من» محدود و کوچک و شخصی سرچشمه می¬گیرد، مانند«من» اغلب گویندگان ادب درباری، ولی عواطف بعضی دیگر سایه¬ای است از یک «من» انسانی و متعالی »(کدکنی، ۱۳۵۳: ۵۳)
      «مولوی شاعری است که از آن من متعالی سرچشمه می¬گیرد و گستره¬ی اندیشه¬ی او به گستردگی جهان هستی و وجود است و تفکر او تفکر ازلی و ابدی می¬باشد که در طول دوران¬ها انسان را رهنمون است و به هیچ وجه جنبه¬ شخصی و خصوصی ندارد، بلکه کتابی است راهنما و چراغی است راه¬گشا همه¬ی پویندگان راه رستگاری را.»(همان، ۵۳)
           مولوی شاعری است که هدف او از سرودن شعرهایش چه در مثنوی و چه در دیوان و یا کتاب¬های دیگر ایشان هدایت و راهنمایی است، او معتقد است که انسان، یک نیرو و توان در درونش نهفته است که هدف از زندگی دست¬یابی به آن نیرو و توان ماورایی و رسیدن به هدف زندگی است . او هدف زندگی را رسیدن به خدا و وصال با خدا می¬داند و آن¬چه را می¬گوید در همین مسیر است . درست است که او از هر دری سخنی می¬گوید اما درواقع همه¬ی مطالب و مفاهیمی را که بیان می¬دارد، سرچشمه و خاستگاه اصلی آن¬ها یک مفهوم کلی است که همانا عشق الهی و درک آن و حرکت در آن و رسیدن به مقصود است .
            «آثار پر حجم مولوی تصویر متنوع و گوناگون از خدا، انسان، و رابطه¬ی آن دو با هم در عرصه¬ی جهان هستی است. در واقع می¬توان جهان را بُعد سوم خدا و انسان به شمار آورد، و این سه موضوع کافی است تا تنوعی شگرف در آثار مولانا به وجود آورد . اما به رغم پیچیدگی حیرت انگیز مفاهیم (که مولانا ارایه می¬دهد ) در تمامی آثار مولانا رایحه¬ی مشترکی دمیده میشود که ما را با کسانی که می¬گویند: همه¬ی آن¬ها قابل تأویل به یک جمله و عبارت واحد هستند، همداستان می¬کند، به یقین همه¬ی آن¬ها بیانگر حقیقت یگانه اند، حقیقت فوق العاده¬ی وجود مولوی و حقیقت خود اسلام «هیچ خدایی جز الله وجود ندارد »[لا اله الا الله].»(چیتیلک، ۱۳۸۲: ۹ )
چند لغت در جهان جمله به معنی یکی     آب یکی گشت ون خابیه¬ها بشکنی
    6/3020/31108
        او تمام دنیا و هستی و وجود را مجموعه¬ای منظم می¬شناسد که به سوی مقصد و هدفی معین در حرکت هستند و انسان از این مجموعه جدا نیست بلکه هسته و ستون اصلی این حرکت است و خداوند نیز توجه اصلی و واقعی خود را به انسان معطوف داشته است و پس می¬توان یکی از شاخه¬های اصلی تفکر مولانا را انسان قرار دهیم . نقطه مقابل انسان، البته انسانی که مورد توجه مولانا است، وجودی است که کامل و قائم به ذات و عاشق است که عشق خود را به انسان انتقال داده است و آن خداوند است. تقابل این دو در غزلیات مولانا، پایه و اساس فکری اشعاری است با تجلیات گوناگون که موضوع سوم و شاخه¬ی دیگر غزلیات را تشکیل می¬دهد که آن، رابطه¬ی انسان و خدا است.
          با خواندن غزلیات متوجه خواهیم شد که جدا کردن ابیاتی که موضوع آن¬ها انسان و خدا باشد کاری بس دشوار است زیرا تمامی دیوان و اصلاً هدف مولانا از سرودن غزلیات خداوند وانسان و چگونگی ارتباط آن¬ها با همدیگر است . ابیاتی وجود دارند که ما را متقاعد می¬نماید که می¬توانیم غزلیات را با توجه به یک نوع دسته¬بندی موضوعی مطالعه کرده و مفاهیم و معانی انبوهی را از آن¬ها استخراج نماییم.
    شخصیت مولانا، جلال الدین  رومی و آثار ایشان، چنان ادبیات ما را تحت الشعاع خود قرار داده است که هر دانشجوی ادبیات فارسی را وادار می¬نماید تا دیوان کبیر و مثنوی ایشان را حدا اقل برای یک بار بخواند و یا مراجعات مکرر به آثار ایشان داشته باشد. اینجانب نیز از این جمع کثیر مشتاقان ادب فارسی، جدا نبوده و با بیشینه¬ای که از مطالعه¬ی آثار مولانا داشتم و با پیشنهاد استاد گرانقدر جناب آقای دکتر دهقان، موضوع « جلوه خدا و انسان در غزلیات شمس» را برای پایان¬نامه¬ی خود انتخاب کردم . هر چند از ابتدا، می¬دانستم که این کار ساده نخواهد بود و غزلیات مولانا، اقیانوس بی¬کرانی است که تنها غواصانی ماهر توانایی غوطه ور شدن در امواج آن را دارند، اما با شروع به کار به کار فهمیدم که کار بسیار مشکلتر ازآن است که فکر می¬کردم . کار خود را با مطالعه¬ی غزلیات و یادداشت کردن نکات مهم و نهایی هر بیت آغاز کردم. بعد از مطالعه¬ی دو جلد اوّل موضوعات اصلی و مهمی را که مولانا بر روی آن¬ها تأکید دارد شناسایی کردم . و همین باعث شد که دوباره از ابتدا خواندن غزلیات را شروع و ابیات مورد نظر را حاشیه نویسی نمایم و به این ترتیب تمام غزلیات را خوانده، مطالب ضروری و لازم ر در کنار ابیات بنویسم . سپس استخراج ابیات از دیوان و فیش برداری را آغاز کردم. بعد از پایان استخراج ابیات و تعیین موضوع آن¬ها را در فیش¬ها بیشتر از هشتاد موضوع در اختیار داشتم که از تنوع فراوانی برخوردار بودند و آوردن آن¬ها به صورت یک فهرست، پشت سر هم، کار درستی به نظر نمی¬رسید. لذا با مطالعه¬ی دوباره¬ی ابیات به این نتیجه رسیدم که بعضی ابیات را می توان مخصوص خدا یا انسان دانست و تعدادی را نیز می¬توانستیم به رابطه¬ایی که انسان و خدا با هم دارند اختصاص بدهیم. لذا تصمیم گرفتم که ابیات را در سه فصل کلی۱) خدا۲)انسان۳)انسان و خدا دسته بندی نمایم و موضوعات گوناگون وابسته به این سه فصل را در زیر مجموعه¬ی آن قرار دهم.
هر چند در ابتدا می¬خواستم توضیح مربوط به هر موضوع را در ابتدای آن بیاورم، اما بدلیل کمبود وقت و حجم بسیار زیاد کار، با آوردن مقدمه¬ای، به بررسی رابطه¬ی انسان و خدا در غزلیات و سایر آثار مولانا، در چند موضوع اساسی، پرداختم تا خواننده¬ی گرامی با پیش زمینه¬ی فکری مناسب به فهرست مراجعه نماید . در پایان ذکر چندین نکته ضروری به نظر می¬رسد
۱- فهرست بر اساس دیوان شمس تبریزی به تصحیح استاد بدیع الزمان فروزانفر تدوین شده است
۲-دیوان شمس که ده جلد می¬باشد. غزلیات آن در ۷ جلد اول به تصحیح استاد بدیع الزمان فروزانفر آورده شده است که تعداد غزلیات آن، ۳۲۲۹ و ابیات آن ۳۴۶۶۲ بیت می¬باشد .
۳-در این مجموعه تنها غزلیات فارسی مد نظر بوده است و غزلیات عربی از این مجموعه خارج است..
۴- ارجاعاتی که در این مجموعه به مثنوی معنوی مولانا شده است بر اساس شرح استاد کریم زمانی است .
۵- در مقدمه¬ی این مجموعه سعی شده است که از نظرات شخصی در مورد افکار مولانا پرهیز و به نقل قول ها و شواهد شعری اکتفا شود .
۶- در این رساله، ارجاع به دیوان پر برکت  مولانا به صورت زیر می باشد :
جلد۱/غزل:۱۳/بیت ۳۶۴-۳۶۳ که برای جلوگیری از تکرار، به صورت خلاصه شده¬ی : ۱/۱۳/۶۴-۳۶۳ آورده شده است .
۷- شواهدشعری تا سه بیت مستقیم ذکر شده است اما از سه بیت بیشتر با ذکر دو بیت اول، به جای بقیه نقطه چین گذاشته شده است تا خواننده گرامی خود، به دیوان مراجعه نماید.

منابع و مآخذ:
قرآن کریم.
چیتیک، ویلیام، راه عرفانی عشق، ترجمه شهاب الدین عباسی، انتشارات پیکان، چاپ اول، ۱۳۸۲.
رازی، نجم الدین ابوبکر ابن محمد رازی، مرصاد العباد ، به اهتمام دکتر محمد امین ریاحی، تهران ، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم ، ۱۳۷۷.
رکنی، محمد مهدی، جبر و اختیار د رمثنوی، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۷.
زمانی، کریم، شرح جامع مثنوی معنوی، تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ سیزدهم ، ۱۳۸۲.
سجادی ، سید جعفر ،فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی ، تهران، علامه طباطبایی ،چاپ دوم ۱۳۷۳
شفیعی کدکنی، محمد رضا، روزنه ای خُرد بر جهانی بزرگ، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۵۳، شماره ۳و۴، صفحات ۵۳-۸۴.
شیرازی، حافظ، دیوان حافظ، بر اساس نسخه قزوینی و غنی، تهران، انتشارات فارابی، چاپ اول، ۱۳۷۵.
شیمل، آنه ماری، شکوه شمس سیری در آثار و افکار مولانا، ترجمه حسن لاهوتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، ۱۳۸۲.
غزالی ، ابو حامد محمد بن محمد، کیمیای سعادت، تهران ، کتابخانه و چاپخانه مرکزی، ۱۳۱۹.
مشتاق مهر، رحمان، مفهوم هستی و حیات آدمی از دیدگاه مولوی، یادنامه استاد احمد گلچین معانی، گردآوردنده: بهروز ایمانی، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳.
مولوی، جلال الدین محمد بن محمد، کلیات شمس یا دیوان کبیر، به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران، انتشارات اقبال، چاپ اول، ۱۳۷۹.
مولوی، جلال الدین محمد بن محمد، مکتوبات مولانا، به تصحیح توفیق سبحانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، جلد اول، ۱۳۷۱.
نیکلسون، رینولد، تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا، ترجمه دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، انتشارات سخن، چاپ اول، ۱۳۷۴.