فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره مسئله جبر و اختیار در اندیشه صدرالمتألهین و بررسی مبانی فلسفی آن

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره مسئله جبر و اختیار در اندیشه صدرالمتألهین و بررسی مبانی فلسفی آن دارای ۳۴ صفحه می باشد و دارای تنظیمات و فهرست کامل در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره مسئله جبر و اختیار در اندیشه صدرالمتألهین و بررسی مبانی فلسفی آن  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : توضیحات زیر بخشی از متن اصلی می باشد که بدون قالب و فرمت بندی کپی شده است

بخشی از فهرست مطالب پروژه فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره مسئله جبر و اختیار در اندیشه صدرالمتألهین و بررسی مبانی فلسفی آن

چکیده  
مقدمه  
دیدگاه جبر در اندیشه صدر‌المتألهین  
مسئله اول: ضرورت سابق  
مسئله دوم: تسلسل اراده‌ها  
تسلسل اراده‌ها در اندیشه میرداماد  
نقد ملاصدرا بر میرداماد  
تأمّلی در پاسخ میرداماد  
تسلسل اراده‌ها در اندیشه ملّاصدرا  
دیدگاه امر بین الامرین در اندیشه ملّاصدرا  
تفاسیر دیدگاه امر بین الامرین  
تفسیر اول: دیدگاه ابن‌سینا  
بررسی  
تفسیر دوم: دیدگاه مشهور فلاسفه  
بررسی  
تفسیر سوم: دیدگاه صدر‌المتألهین  
نتیجه‌گیری  
منابع  

بخشی از منابع و مراجع پروژه فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره مسئله جبر و اختیار در اندیشه صدرالمتألهین و بررسی مبانی فلسفی آن

ابن‌سینا، حسین‌‌بن عبدالله (۱۴۰۴ ق)، التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوى، بیروت، مکتبه الاعلام الاسلامى

ـــــ، (۱۳۷۹) النجاه من الغرق فى بحر الضلالات، تهران، دانشگاه تهران

اسماعیلی، محمّدعلی، «تسلسل اراده‌ها در افعال ارادی و راه حل‌های آن»، (بهار ۱۳۹۱)، کلام اسلامی، ش ۸۱، ص ۱۰۱-۱۲۳

اصفهانی کمپانی، محمّدحسین، (۱۴۱۸ ق) بحوثٌ فی الأصول، چ سوم، قم، مؤسسه النشر الإسلامی

ـــــ (۱۴۲۹ق)، نهایه الدرایه، بیروت، موسسه آل‌البیت

تفتازانی، سعدالدین، (۱۴۰۹ ق) شرح المقاصد، تعلیق عبدالرحمن عمیره، بی‌جا، شریف الرضی‏

جرجانی، علی‌بن محمد، (۱۴۱۹ق) شرح المواقف، منشورات محمّدعلی بیضون، بیروت، دار الکتب العلمی

ـــــ، (۱۳۷۰) کتاب التعریفات، چ چهارم، تهران، ناصر خسرو

جوادی آملی، عبدالله، (۱۳۸۳) علی‌بن موسی الرضا(ع) و الفلسفه الالهیه، ترجمه زیبت کربلایی، قم، اسراء

ـــــ، (بی‌تا) تبیین براهین اثبات وجود خدا، قم، اسراء

حائری، سید کاظم، (۱۴۳۰ق) مباحث الاصول، بی‌جا، دار البشیر

حلّی، حسن‌بن یوسف، (۱۳۸۲) کشف المراد، چ دوم، قم، مؤسسه الإمام الصادق

موسوی خمینی، سیدروح الله، (۱۳۸۳) شرح چهل حدیث، چ سی و یکم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی

ـــــ، (۱۴۲۵ق) الطلب و الإراد، چ دوم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی

خمینی، سیدمصطفی، (۱۴۱۸ق) تحریراتٌ فی الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی

خوئی، سیدابوالقاسم، (۱۴۰۹ ق) مصباح الاصول، گردآورنده محمدسرور واعظ، قم، مکتبه الداوری

ـــــ، )۱۴۳۰ق( أجود التقریرات، چ دوم، قم، مؤسس صاحب الامر

رازی، فخرالدین، (۱۴۰۷ ق) المطالب العالی من العلم الإلهی، بیروت، دار الکتاب العربی

راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد، (۱۴۱۲ق) مفردات الفاظ القرآن الکریم، دمشق، دارالقلم

ربانی گلپایگانی، علی، (۱۳۹۰) جبر و اختیار، چ سوم، قم، مؤسسه امام صادق(ع)

سبحانی، جعفر، (۱۳۸۲) لبّ الأثر فی الجبر و القدر، چ دوم، قم، مؤسسه امام الصادق(ع)

سبزواری، ملّاهادی، (۱۳۷۲) شرح الاسماء الحسنی، تهران، دانشگاه تهران

ـــــ، (۱۳۸۴) شرح المنظومه، چ سوم، تهران، ناب

شبّر، سید عبدالله، (۱۴۳۲ق) مصابیح الانوار، قاهره، دار الحدیث

طباطبائی، سیدمحمّدحسین، (۱۳۷۳) الرسائل التوحیدیه، قم، مؤسسه نشر اسلامی

ـــــ، (۱۳۸۵) نهایه الحکمه، چ سوم، قم، مؤسسه آموزشی امام خمینی(ره)

ـــــ، (۱۴۲۳ ق) بدای الحکم، چ بیستم، قم، مؤسسه نشر اسلامی

طوسی، نصیرالدین، (۱۴۰۵ ق) تلخیص المحصّل، چ دوم، بیروت، دار الاضواء

عبودیت، عبدالرسول، (۱۳۸۸) درآمدی به نظام حکمت صدرائی، تهران ـ قم، سمت ـ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)

فارابی، ابونصر، (۱۴۰۵ ق) فصوص الحکم، چ دوم، قم، بیدار

فراهیدی، خلیل‌بن احمد، (۱۴۱۴ق) ترتیب کتاب العین، قم، باقری

قراملکی، محمدحسن، (۱۳۸۴) نگاه سوّم به جبر و اختیار، تهران، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی

کلینی، محمّدبن یعقوب، (۱۴۱۹ق) اصول الکافی، تصحیح محمّدجعفر شمس‌الدین، چ دوم، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات

مصباح، محمّدتقی، (بی‌تا) تعلیقه علی نهایه الحکمه، قم، مؤسسه در راه حق

مطهری، مرتضی، (۱۳۶۸) مجموعه آثار، تهران، صدرا

ملّاصدرا، (صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی) (۱۳۸۳)، الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه، تعلیقه ملّاهادی سبزواری، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا

ـــــ (۱۹۸۱)، الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه، تعلیقه ملاهادی سبزواری، چ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی

ـــــ (۱۴۲۳ ق)، الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه، تعلیقه سیدمحمدحسین طباطبائی، بیروت، دار احیاء التراث العربی

ـــــ، (۱۳۸۶) الشواهد الربوبیه، چ چهارم، قم، بوستان کتاب

ـــــ، (۱۳۸۹) مجموعه رسائل فلسفی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا

میرداماد، محمدباقر، (۱۳۶۷) قبسات، چ دوم، تهران، دانشگاه تهران

میرداماد، محمدباقر، (۱۳۸۵- ۱۳۸۱) مصنفات میر داماد، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى

هاشمی، سیّدمحمود، (۱۴۱۷ق) بحوث ٌفی علم الاصول، تقریرات بحث سیدشهید صدر، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامى

احمدی، محمدنعیم، (دی۱۳۹۰) امربین الامرین ازدیدگاه اندیشمندان اسلامی، ش ۵ از سایت

چکیده

مسئله جبر و اختیار از قرن اول در بین متفکران اسلامی مطرح، و مورد تأکید قرآن کریم و روایات بوده و در طول تاریخ، دیدگاه‌های مختلفی در تفسیر آن ارائه شده است. متکلّمان اشعری با انگیزه حفظ توحید افعالی، به دیدگاه جبر گرویدند؛ اما از عدل الهی غفلت کرده، و آن را فدای توحید افعالی نمودند. متکلمان معتزلی در کشمکش توحید افعالی و عدل الهی جانب عدل را گرفتند و با طرح دیدگاه تفویض، توحید افعالی را زیر سؤال بردند. مکتب اهل‌بیت(ع) با طرح دیدگاه «امر بین الامرین»، با حفظ هر دو اصل توحید افعالی و عدل الهی به تبیین اختیار انسان در پرتو فاعلیت الهی پرداخت. این دیدگاه، از نقایص دو دیدگاه قبلی مبرّاست. ظرافت «امر بین الامرین» باعث شده است تفاسیر متعددی برای تبیین آن از سوی متکلمان، فیلسوفان و عارفان ارائه شود. این نوشتار با روش تحلیل عقلی به بررسی این مسئله پرداخته است و ضمن نقد جبر فلسفی و ارائه پاسخ به مسئله تسلسل اراده‌ها، به تبیین تفسیر امر بین الامرین می‌پردازد

کلیدواژه‌ها: جبر، اختیار، اراده، تفویض، صدر‌المتألهین.

مقدمه

مسئله جبر و اختیار از مباحث بسیار عمیق و دقیقی است که از دیرباز مورد توجه متفکران بوده و همواره اذهان متکلمان، فیلسوفان و عارفان مسلمان را مشغول کرده است. این مسئله در قرن اول هجری در بین مسلمانان مطرح شده و افزون بر حیثیت علمی، دارای حیثیت سیاسی نیز بوده است

مسئله جبر و اختیار، مسئله‌ای دو‌سویه است؛ از یک سو، مربوط به خداوند، و از سوی دیگر، مربوط به انسان است و جمع میان این‌دو به‌گونه‌ای که نه منافی علم و قدرت الهی و توحید افعالی باشد و نه منافی اختیار انسان، بسیار پیچیده و دشوار است. صدر‌المتألهین بر شرافت این مسئله تأکید کرده است و مهتدیان در آن را بسیار اندک می‌داند. (ملاصدرا، ۱۹۸۱، ج ۶، ص۳۶۹)

محل بحث در این مسئله، خصوص افعالی است که از انسان، از این حیث که متفکر و مختار است، صادر می‌شود. بنابر‌این، افعالی که از انسان از این حیث که جسم طبیعی یا جسم نامی است، صادر می‌شوند، خارج از محل بحث است. چنان‌که مجرّد همراهی علم به فعل، کافی نیست؛ انسان به فعل طبیعی و نباتی‌اش علم دارد، اما علمش در صدور آنها تأثیری ندارد. (جوادی آملی، ۱۳۸۳، ص۶۸)

نوشتار حاضر به تبیین جبر و اختیار در اندیشه صدرالمتألهین می‌پردازد. پرسش اصلی این است که تبیین پاسخ ملّاصدرا در مسئله تسلسل اراده‌ها چگونه است؟ همچنین تبیین ایشان از حقیقت امر بین‌الامرین چیست؟ این پرسش دارای چند پرسش فرعی است: تبیین دیدگاه جبر در اندیشه ملّاصدرا چگونه است؟ نقدهای ایشان بر راه‌حل میرداماد چیست؟ تبیین تفسیر ابن‌سینا و مشهور فلاسفه از امر بین الامرین چگونه است؟ و آیا ملّاصدرا تفاسیر یاد‌شده را می‌پذیرد؟

دیدگاه جبر در اندیشه صدر‌المتألهین

«جبر» در لغت به‌معنای جبران، رفع نقص و اصلاح همراه با نوعی قهر است. همچنین به‌معنای بستن شکستگی به کار رفته است. (فراهیدی، ۱۴۱۴ق، ج ۶، ص۱۱۶؛ راغب اصفهانی، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۸۳) جبر در اصطلاح علم کلام به‌معنای سلب اختیار و تحت فشار واقع شدن در مواردی که شأنیت اختیار وجود داشته باشد، به کار می‌رود. و شاید مناسبت آن با معنای لغوی این است که لازمه جبران و رفع نقص و نیز بستن شکستگی، فشار وارد کردن و سلب اختیار اوست

انسان در ایجاد افعالش، یا مستقل است یا خیر؛ در صورت دوم، یا تأثیری در ایجاد آنها دارد یا ندارد. دیدگاه اول، تفویض معتزلیان، دیدگاه دوم، امر بین الامرین، و دیدگاه سوم، جبر اشعریان است. (تفتازانی، ۱۴۰۹ق، ج ۴، ص۲۲۱؛ جرجانی، ۱۳۷۰، ج۱، ص۳۳)

دیدگاه جبر، معلول تفسیر نادرست برخی مسائل کلامی یا فلسفی است. (مصباح، بی‌تا، ۴۵۶) توضیح اینکه اشاعره با تمسک به برخی آموزه‌های کلامی، انسان را مجبور دانسته‌اند. از مهم‌ترین دستاویزهای آنها می‌توان به مسئله توحید در خالقیت، علم سابق الهی، عمومیت قدرت الهی، شمول اراده الهی، قضا و قدر الهی و; اشاره کرد. ایشان با تفسیر نادرست این مسائل، به دیدگاه جبر گرایش یافتند. (جرجانی، ۱۴۱۹ق، ج ۸، ص۱۶۶؛ تفتازانی، ۱۴۰۹ق، ج ۴، ص۲۲۱؛ حلّی، ۱۳۸۲، ۶۸) این جبر، در برابر تفویض معتزلی است. هر یک از حکمت، عدالت، کرامت و سایر اسمای حسنی الهی می‌تواند حد وسط برای ابطال جبر قرار گیرد. از سوی دیگر، تفسیر نادرست برخی مسائل فلسفی، به دیدگاه جبر فلسفی انجامیده است که مهم‌ترین آنها عبارتند از

الف) قاعده فلسفی «الشیئ ما لم‌یجب لم یوجد»؛ طبق این قاعده، هر ممکن‌الوجودی مسبوق به وجوب است، و برخی این وجوب را مستلزم سلب اختیار فاعل دانسته‌اند. این مسئله (تنافی یا عدم تنافی این قاعده با اختیار)، در بحث‌های کلامی مطرح شده است؛ (حلّی، ۱۳۸۲، ص۱۳؛ جرجانی، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۱۶۹)

ب) مسئله غیر‌ارادی بودن اراده نیز مستلزم جبر تلقی شده، و مورد گفت‌وگوی فیلسوفان است؛ (میرداماد، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۱، ج۱، ص۲۰۹؛ امام خمینی، ۱۴۲۵ق، ص ۴۷)

ج) مسئله منتهی شدن اراده انسان به اراده واجب بالذات نیز مستلزم جبر شمرده شده و مورد بحث است. (فارابی، ۱۴۰۵‌ق، ص۹۱؛ رازی، ۱۴۰۷‌ق، ج۱، ص ۱۱۹؛ اصفهانی، ۱۴۱۸‌ق، ص ۵۱)

تفاوت مسئله دوم و سوم در این است که در مسئله سوم، اراده انسان از این نگاه که موجودی ممکن‌الوجود است، بررسی می‌شود؛ در‌حالی‌که در مسئله دوم، به اراده انسان از این نگاه که فعلی ارادی از افعال انسانی است، توجه می‌گردد. بنابر‌این، حیثیات این دو مسئله، متفاوت است. البته این دو مسئله، با صرف‌نظر از حیثیت یادشده، رابطه‌ای تنگاتنگ یکدیگر دارند؛ به‌گونه‌ای که برخی از پاسخ‌های مسئله سوم می‌توانند پاسخ مسئله دوم نیز باشند. در اینجا به بررسی مسئله اول و دوم می‌پردازیم

فیلسوفان مسائل فوق را بررسی کرده‌اند. در اینجا به بررسی برخی از آنها با تکیه بر اندیشه ملّاصدرا می‌پردازیم

مسئله اول: ضرورت سابق

قاعده «الشیئ ما لم‌یجب لم یوجد»، که جزء قواعد مهم فلسفی است، با عناوین مختلف یادشده است؛ گاهی با عنوان «الشیئ ما لم‌یجب لم یوجد» آمده است؛ ابن‌سینا با عنوان «فصلٌ فى أنّ ما لم‌یجب لم‌یوجد» (ابن‌سینا، ۱۳۷۹، ص۵۴۸) و ملّاصدرا با عنوان «فی إبطال کون الشی‏ء أولى له الوجود أو العدم أولویه غیر بالغه حد الوجوب» درباره آن بحث کرده‌اند. (ملّاصدرا، ۱۹۸۱، ج۱، ص۱۹۹)

درباره این قاعده، سه دیدگاه عمده وجود دارد

الف) حکما این قاعده را بدیهی دانسته‌اند (ابن‌سینا، ۱۳۷۹، ص۵۴۸ و ۵۴۹)، و در جمیع ممکنات جاری می‌دانند؛

ب) در نظر مشهور متکلمان قاعده فوق باطل است. بنابراین، پیش از تحقق فعل، هرگز ضرورتی در کار نیست؛ و‌گرنه فاعل مختاری نخواهیم داشت؛ زیرا فاعل، با وجود ضرورت، دیگر با فعل و ترک آن، حالت تساوی و امکان نخواهد داشت و مجبور خواهد بود؛ (حلّی، ۱۳۸۲، ص۱۳؛ جرجانی، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۱۶۷؛ تفتازانی، ۱۴۰۹‌ق، ج۴، ص۹۶)

ج) برخی از اصولیین، همانند محقق نائینی، محقق خویی و شهید صدر، قاعده را تفصیل داده‌اند. در نظر ایشان، قاعده فوق در علت‌های موجَب سریان دارد، ولی در علت‌های مختار، قابل اجرا نیست. بنابراین، جایگاه قاعده فقط علت‌های تامه طبیعی است که موجَب‌اند، نه علت‌های مختار؛ زیرا فاعل مختار بر فعل و ترک، سلطنت ذاتی دارد؛ و تا زمانی که فعل را انجام نداده‌ است، همواره دو راه در برابر خود دارد که می‌تواند هر کدام را برگزیند. بنابراین، معنا ندارد پیش از انجام فعل، تحققش ضروری شود. (خوئی، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۱۳۵؛ حائری، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۸۱)

پیروان حکمت متعالیه معتقدند که قاعده فوق، مستلزم جبر و سلب اختیار نیست؛ زیرا این قاعده به جبر فعلی اشاره دارد که از ناحیه فاعل به فعلش اعطا می‌شود، و جبر فعلی، مستلزم جبر فاعلی نیست، بلکه مؤکد و مؤید آن است. به بیان دیگر، این ضرورت، از وجود معلول انتزاع می‌شود، و چون معلول، متفرع بر علت خویش است، نمی‌تواند بر او مؤثر باشد. (طباطبائی، ۱۴۲۳‌ق، ص۲۱۰؛ خوئی، ۱۴۰۹‌ق، ج۱، ص ۲۶۳)

مسئله دوم: تسلسل اراده‌ها

افعال انسان به ارادی و غیر‌ارادی تقسیم می‌شوند، اگر فعل انسان مسبوق به اراده باشد، ارادی در غیر این صورت غیر ارادی است. بنابر‌این، ملاک ارادیت افعال، مسبوقیت به اراده است. بحث در خود اراده است که آیا ارادی است یا غیر‌ارادی؟ در صورت نخست، لازم می‌آید مسبوق به اراده دیگری باشد. این سخن درباره اراده دیگر نیز جاری است و تسلسل رخ می‌دهد. در صورت دوم نیز لازم می‌آید که افعال ارادی نیز غیر‌ارادی شوند؛ زیرا افعال یادشده از آن‌روی متصف به ارادیت شده‌اند که مسبوق به اراده‌اند؛ پس اگر خود اراده، غیر‌ارادی باشد، افعال یادشده نیز که ناشی از اراده‌اند، غیرارادی خواهند شد. هر دو تالی، باطل و خلاف وجدان‌ند. (میرداماد، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۱، ج۱، ص ۲۰۹؛ فارابی، ۱۴۰۵‌ق، ص۹۱؛ رازی، ۱۴۰۷‌ق، ج۱، ص۱۱۹)

میرداماد در تقریر مسئله می‌نویسد: «إذا تأسّس أنّ فعل العبد لایکون إلّا بارادته و‌اختیاره، عطف النظر ونقل القول إلى الإراده نفسها: أ هی أیضاً بالإراده و الاختیار و کذلک إراده الإراده، و إراده إراده الإراده؟ و‌هکذا، فیلزم فی کلّ فعل إرادات متسلسله إلى لا نهایه.» (میرداماد، ۱۳۸۵- ۱۳۸۱، ج۱، ص۲۰۹)

مسئله فوق، جزء مسائل بسیار مشکل در حوزه افعال اختیاری است. بزرگانی همچون فارابی، ابن سینا، رازی، میرداماد، ملّاصدرا، علّامه طباطبائی، محقق خراسانی، میرزای نائینی، محقق کمپانی، امام خمینی، محقق خویی و شهید صدر به تبیین و تحلیل آن پرداخته و پاسخ‌هایی ارائه کرده‌‌اند. تبیین همه آنها، خارج از حوصله این نوشتار است (اسماعیلی، ۱۳۹۱، ص ۱۰۱-۱۲۳) در این میان، تبیین و تحلیل پاسخ ملّاصدرا موردنظر ماست. اما چون پاسخ ایشان رابطه تنگاتنگی با پاسخ میر‌داماد دارد، ابتدا به تبیین و تحلیل پاسخ میرداماد می‌پردازیم

تسلسل اراده‌ها در اندیشه میرداماد