فایل ورد کامل جامعه شیعی نخاوله در مدینه و جایگاه تاریخی و اجتماعی آن

مقدمه

پژوهش حاضر کوششی است برای تشریح وضعیت جامعه شیعه مدینه و مناطق همجوار آن در جنوب شهر مدینه، البته بیشتر از قرن نوزدهم به این سو و با اشارتی به پیشینه تاریخی آن. این گزارش مبتنی است بر یک رشته منابع جور و اجور; اعم از منابع درجه اول و دوم، از آثار عربی قرون میانه تا نوشته های سیاحان اروپایی و آثار مخالفان فعلی دولت سعودی. همچنین از نوشته های تاریخیِ سالشمارانه از قدیم تاکنون و گزارش هایی که ایرانی ها و لبنانی های شیعه و دیگر زائران مدینه نگاشته اند. البته تصویر به دست آمده، از بسیاری جهات مبهم است، بویژه از آن روی که مؤلفِ نوشته حاضر نتوانسته (و شاید هرگز نتواند) یک پژوهش جدی انجام دهد.
در آغاز بیان چند ویژگی، درباره اهمیت عمومی مدینه در تاریخ شیعه و نیز در تفکر مذهبی آن، بسیار مناسب است و ما باید به خاطر داشته باشیم که مدینه در مقایسه با سایر شهرهای مقدس و مذهبی نزد شیعیان امامی،۱ [و به طور کلی] به دلیل داشتن چند ویژگی، متفاوت است:
(نخست آن که:) تاریخ و اهمیت مذهبی این شهر، بستگی کامل به شهر مکه دارد، به این معنا که هر چند زیارت مدینه بخشی از اعمال حج نیست، اما زیارت آن، قبل یا بعد از اعمال حج، مورد اعتنای تمامی مسلمانان است، و در اصل برای شیعیان یک وظیفه مقدس به شمار می آید; ۲ این در حالی است که برخی از شهرهای مقدس شیعه، مانند نجف و کربلا در اصل، در اطراف مرقد امامان(علیهم السلام) ساخته شده و نیز برخی از آن ها مانند مدینه، مدت ها پیش از آن که نزد شیعه، شهری مقدس باشد، وجود داشته اند.۳ اگر ما اهمیت تقدّس مذهبی شهرها را از دید شیعه، بر اساس شمار امامانی که در آن مدفونند بسنجیم، باید نتیجه بگیریم که شهر مدینه بیشترین اهمیت و محبوبیت را در قیاس با شهرهایی مانند نجف و کربلا دارد; چرا که به عنوان مثال، در هر یک از آنها تنها یک امام دفن شده، اما مدینه (شهر محبوب همه مسلمانان، به دلیل مدفون شدن پیامبر در آن)، قبر چهار امام را در خود جای داده است. وآنها عبارتند از: «حسن بن علی»، «علی زین العابدین»، «محمد باقر» و «جعفر صادق»[(علیهم السلام)]. در آنجا همچنین قبر فاطمه دختر پیامبر(صلی الله علیه وآله) مادر دو امام; حسن و حسین و یکی از محبوبترین زنان قدسیه در اسلام قرار دارد. همین طور مرقد شمار دیگری از اعضای خاندان پیامبر (اهل البیت) در آنجا     می باشد.۴
البته این امر به این صورت، حساسیت بیشتری ایجاد نمی کند، اما اهمیت ویژه ای را مطرح       می سازد که به هر روی، برای زیارت شهرهای مقدس، افراد را به خود جذب می کرد.
روشن است که زیارت مدینه توسط زائران شیعه نسبت به همکیشان سنیِ آنها، عمومیت بیشتری دارد.۵ شیعیان امامی همه امامان خود، به جز امام دوازدهم را، که در غیبت است، شهید می دانند. طبیعی است که توقف در برابر مرقد چهار امام در مدینه، عمیق ترین احساسات مذهبی را در آنها ایجاد می کند.
در دوره جدید; یعنی از دهه ۱۹۲۰، اندوه شیعیان زائر قبرستان قدیمی مدینه; یعنی بقیع الغرقد (به اختصار بقیع)۶ شدت یافت; چرا که آنها شاهد بودند که حرم امامان در عراق، ایران و حتی بسیاری از مراقد امامزادگان۷ با کتیبه ها و تزیینات پر هزینه از طلا و نقره و آیینه و غیره پوشیده شده اند. در چنین حالتی، سادگیِ بیش از حدّ آرامگاه امامان در مدینه، یک ضربه روحی برای آنها بود. این امر، حتی برای زائرانی که آگاهی کافی در باره خرابی مراقد امامان بقیع ـ به دست سعودی ها پس از پیروزیشان در دسامبر ۱۹۲۵ ـ داشتند، صادق بود.
پیش ازاین حوادث نیز مدینه وضعیت متفاوتی با شهرهای مقدس، در شرق; مانند نجف، کربلا، کاظمین و مشهد داشت (سامرا هم تا حدی یک استثنا بود). مدینه هیچ گاه حوزه علمیه شیعی نداشت. گرچه (دانشمندان و واعظان و طلاب از) شیعیان در مدینه و اطراف آن از روزهای نخست دوره اسلامی تاکنون وجود داشتند امّا، هیچ مدرسه ای که قابل مقایسه با مراکز شیعی در عراق و ایران باشد، درآنجا تأسیس نشد.۸ همین سخن درباره مکه نیز صادق است. البته این مسأله، نتیجه عمده وضعیت سیاسی بود. به جز چند مورد، مدینه همیشه زیر سلطه قدرت های سنی بوده است. با این همه حکام محلی مانند بسیاری از شرفای هاشمی مکه، به داشتن تمایلات شیعی شناخته شده بودند. شرفای مکّه در نظر بسیاری از نویسندگان شیعه، شیعیانی بودند که به دلایل روشنی، خود را سنی مطرح می کردند. رفتاری که بر اساس اصل «تقیّه» در فقه شیعه مشروع بود. این سخن که همه شرفا گرایش شیعی داشته باشند، جای بحث دارد، با این حال تردیدی نیست که گرایش شیعی در میان برخی از طوایف خاندان هاشمی، بویژه در میان اشراف حسینی مدینه۹ وجود داشته است. این حقیقت می تواند روشن سازد که چرا شیعیان آرزو داشتند تابه عنوان مجاور۱۰(برای زندگی و حتی مردن!) در مدینه باشند و معمولاً برای اقامت در مدینه یا حومه آن موفق می شدند. ملامحمد امین استرآبادی (م میان ۱۰۳۳ ـ ۱۰۳۶ / ۱۶۲۳ ـ ۱۶۲۶) که مجدِّد مکتب اخباری میان شیعه است، نمونه ای مشخص می باشد.۱۱

پی نوشت ها:
 
۱- اعیان، (۱۹۸۶)، ج ۱، ص ۲۰۰
۲- همان، ص ۲۰۸
۳- سفرنامه، صص ۱۹۳ و ۲۶۶
۴- Tracels, vol. 2, 224
۵- رفعت پاشا، مرآه الحرمین، ج۲، ص۹۱ ; Stratlotter: Von Kairo, 203. در باره احامده نکـ : همان، ص ۳۵۴ ; Oooenheim. Die Beduinen, vol. 2, 377, 379 ; بلادی، معجم قبائل، ص ۱۳ ; در باره خاندان ابن جزاء، همو، نسب حرب، ص ۱۷۹
۶- Fragner: Persische Memoirenliteratur, 22. 77. 111.
۷- سفرنامه، صص ۲۴۳، ۲۵۰، ۲۵۴، ۲۵۷، ۲۵۹، ۲۶۵، ۲۸۰
۸- همان، صص ۲۵۴، ۲۷۹. درباره عملکرد سیاسی امین الدوله نکــ :
Fragner: Memoirenliteratur, 88-111
۹- ابن زبیر، معجم، ج ۲ : ص ۹۰۴، نسب او را «عبدالغنی تاریخ، ص ۴۲۸» آورده است.
۱۰- الرحله الحجازیه، ص ۲۵۳
۱۱- بغیه الراغبین، ج ۲، ص ۱۹۷ ; نیز نکـ : القبیسی، حیات، ص ۱۰۶ ; بعد از این باز در باره شرف الدین سخن خواهیم گفت.
۱۲- اعیان، ج ۱۰، ص ۳۶۴
۱۳- برای مطالعه ادامه همین متن به صفحه ۲۸۷ مراجعه کنید.
۱۴- این مسأله به طور کوتاه در این منبع آمده است: Oppenheim: Die Beduinin, vol. 2, 435 ; و نیز شرف الدین، بغیه الرغبین، ج ۲، ص ۱۹۷ ; Tauber: The Arab Movements، در آن جا توجه داده شده است که شریف ناصر در جنگ حاضر بوده اما به پیش از آن اشاره نکرده است (۱۰۶, ۱۳۳ .۲۳۴ , ۲۳۷).
۱۵- Swven Pillars, 165
۱۶- Bidwell (ed.): The Arab Bulletin, vol. 2, 143
۱۷- Seven Pillars, 280, 544, 671.
۱۸- همان، صص ۱۶۵، ۲۳۷
۱۹- War and Discovery, 436.
۲۰- Reprinted in Bidwell (ed.): The Arab Bulletin, vol. 2, 56, 291.
۲۱- Seven Pillars, 159.
۲۲- Kedourie: The Surrender ; بدر، التاریخ الشامل، ج۳، ص ۸۳، ۱۱۴، ۱۱۸
۲۳- Kedourie, ibid., 137 ; بدر، التاریخ الشامل، ص ۱۴۸
۲۴- بدر، همان، ص ۱۵۳ ; Clayton: An Arabian Diary, 110 fn, 12, 111, 120; Rush: Records, vol. 4286; Badeeb: Saude-Iranian Relations, 80 ; وزارت امور خارجه، روابط، صص۶۷ ـ ۶۳
۲۵- نخستین بار در نشریه سعودی ام القری، ج ۲، ش ۵۱ (۱۸ دسامبر ۱۹۲۵ در مقاله ای (صص ۲ ـ ۱) چاپ شد با عنوان «کیف تمّ تسلیم المدینه المنوره، وثائق هامه للتاریخ». همین مقاله در المنار، ج۲۶ (۱۹۲۵ ـ ۱۹۲۶) ص ۶۷۶ چاپ شد. نیز در: رشید رضا، مقالات، ج ۴، ص ۱۷۶
۲۶- امّ القری، (نکـ : پاورقیِ پیشین)، بدر، التاریخ الشامل، ج ۳، ص ۱۵۸ ; الریحانی، تاریخ نجد، ص۳۸۱
۲۷- Rudd: Abdullah, 171, 178, 184-191.
۲۸- نجفی، مدینه شناسی، صص ۲۹۷ ـ ۲۹۳ ; حافظ، فصول، ص ۱۶۷
۲۹- حافظ، فصول، ص ۱۶۸ (چاپ دوم، ص ۱۸۲).
۳۰- حافظ، همان، ص ۲۳۱ (چاپ دوم، ص ۲۴۴)
۳۱- شیرازی،الاحتجاجات، ص۲۷ ; مناظرات، ص۵۳ ـ ۵۱ ; درباره شیرازی نکـ : مشار، مؤلفین، ج۳، ص۹۷۱
۳۲- در باره او نکـ : مشار، همان، ص ۳۴۵
۳۳- خاطرات، ص ۷۵ ; حافظ، فصول، ص ۴۰ ; بدر، التاریخ الشامل، ج ۳، ص ۲۲۲ ; تصویری از سید مصطفی نجار (عطار!) در نجفی مدینه شناسی، ص ۱۰۲ آمده است.
۳۴- مدینه الیوم، ص ۳۱۱ ; در باره بلیهیشی نکـ : ابن سلام، موسوعه الادباء، ج ۱، صص ۱۰۰ ـ ۹۷
۳۵- حمزه الحسن، الشیعه، ج ۱، ص ۶۶ (در باره محمود عیسی المشهدی نکـ : ابن سلام، موسوعه الادباء، ج ۳، ص ۲۰۱ ; Winder: Al-Madina, 999.. برای اطلاعات بیشتر نکـ : بلیهیشی، المدینه، ص ۳۰۸ ; عمران از وابستگان خاندان حَبّوبی هستند (همان، ص ۲۸۰)، یکی از کهن ترین خاندان های نجف (امینی، المعجم، ج ۱، ص۳۹۲ـ۳۸۷) ; محسن الأمین از شخصی با نام سید عمران الحبوبی یاد کرده که وی را به منزلش در مدینه دعوت کرده است. (اعیان، ج ۱۰، ص ۳۶۵).
۳۶- .Snouck Hurgronje: Orintalism, 306
(در نامه ای که به تئودور نولدکه در ۲۵ مارس ۱۹۲۳ نوشته است.)
۳۷- الحسن، الشیعه، ج ۱، ص ۶۶
۳۸- HamdanL: The Literature, 29-33 در باره واقعه حرّه، نکـ : منبع زیرین، ص ۳۰۴. فتنه مشابه آن، در سال ۱۱۱۱ / ۱۶۹۹ ـ ۱۷۰۰ نکـ : بلادی، نسب، ۱۵۵. بدر، التاریخ، ج ۲، ص ۳۷۶ـ ۳۷۸
۳۹- Hamdan، همان، صص ۲۸ ـ ۲۶
۴۰- حُرَیدی، شؤون، صص۹۷ـ۹۵ ; برای شناخت زمینه های آن نکـ :
Oppenheim: Die Beduinen, vol. 2, 368
۴۱- در باره این شخص پس از این سخن خواهیم گفت.
۴۲- تحفه المحبین و الأصحاب، ص ۱۷۲
۴۳- تحفه المحبین، ص۴۱۳ ـ ۴۱۲
۴۴- نکـ : مظفر. نیز نکـ : عواد، معجم، ج ۳، ص ۱۵۴ ; امینی، معجم رجال، ج ۳، ص ۱۲۱۶ ; بر اساس آنچه که در ص۱۲۱۲ آمده، اصل خانواده وی حجازی بوده است (آل مسروح از حرب).
۴۵- نکـ : مدخل: Ayan al-Shia در دائره المعارف ایرانیکا. ج ۳، (۱۹۸۹) ص ۱۳۰ و منابعی که در آنجا آمده است. (شرح حال خودنوشت سید محسن امین در چاپ سال ۱۹۸۶ ; اعیان، ج ۱۰، صص۴۴۶ـ۳۳۳ آمده است.
۴۶- مظفر، تاریخ الشیعه، ص ۱۱۶
۴۷- به ویژه در: Wsvell: A Modern Pilgrim, 58-63 (در شرح حوادث سال ۱۹۰۸) و جزئیات بیشتر در: العیاشی، المدینه، صص ۵۳۸، ۵۷۲ ; برای شناخت زمینه آن، به ویژه در ارتباط با راه آهن حجاز نکـ : Philipp: Der bduinische Widerstand, توضیحات مفصل تر را ببینید: Buzpinar: The Hijaz و نیز Ochsenwald : Religion.
۴۸- اعیان الشیعه، ج ۱۰، ص ۳۶۴
۴۹- همان، ص ۳۶۵
۵۰- نقشه را بنگرید در: Burton, Personal, vol, 1, 392; نجفی، مدینه شناسی، ص ۳۵، Bindapji, ]Map ofMedina[ , EI, vol, 5, 100. Maps
۵۱- همان، ج ۱۰، ص ۳۶۵
۵۲- برای اطلاعات بیشتر در باره «حِلْف» نکـ :
Juda: Aspekte, 2-8; Graf: Das Rechtswesen, 15f.
۵۳- بدر، التاریخ، ج ۳، ص ۱۵۲ ; بلادی، نسب، ص ۵۵، ۱۶۶ ـ ۱۶۸، ۱۸۵ ; ویندر، المدینه، ص ۹۹۸
۵۴- نکـ : العرب (مجله)، ش ۳۱، (۱۹۹۶)، صص ۷۹۰ ـ ۷۸۱ ; ش ۳۲ (۱۹۹۷)، صص۲۴۹ ـ ۲۴۶. کتاب نسب بلادی و آثار دیگر این مؤلف، به طور آشکار، در دفاع از نقش تاریخی حرب، نوشته شده است.
۵۵- بلیهیشی، مدینه الیوم، ص ۳۱۲ ; نیز نکـ : بلادی، نسب، ص ۱۹۷
۵۶- بلیهیشی، همان، صص ۳۲۱ ـ ۳۱۲
۵۷- همان، ص ۳۲۱
۵۸- معجم معالم الحجاز، ج ۶، ص ۱۸۵
۵۹- معجم قبائل الحجاز، ص ۴۰۸
۶۰- نسب حرب، ص ۵۵
۶۱- The Shia. 4
۶۲- المدینه المنوره فی رحله العیاشی، در باره مؤلف و نوشته او «ماء الموائد» نکـ : امحزون، صص۶۶ ـ ۱۹، همین طور نکـ : EI, Vol, 1, 795.
۶۳- نکـ : مدخل Djafar al-Sadik در EI, vol 2, 374 و مدخل Ismailiyya در EI, vol. 4, 198. در باره مشهد اسماعیل نکـ : Wafa, 920. در دوره سعودی، بنای مزبور مورد بی توجهی قرار گرفت و در سال ۱۹۷۵ از میان رفت. نکـ : نجفی، مدینه شناسی، ص ۳۸۹. مغربی، المهدم، ص ۱۰ ; سامرائی، السعود، ص ۳۵
۶۴- امحزون، ص ۱۷۵
۶۵- تحفه المحبین، ص ۳۰۳
۶۶- . EI, 5, 19 در باره مؤلف نکـ : EI, vol. 7, 433-35
۶۷- نایب الصدر شیرازی، تحفه الحرمین، ص ۲۳۵ ; سیف الدوله، سفرنامه، ص ۱۴۱ ; Dozy: Supplement,vol. 2,.658
۶۸- خلیلی، موسوعه، ج ۳، بخش اول، ص ۳۱۳
۶۹- نکـ : به پارگرافی که در منبع بالا صفحه ۲۶۸ و بعد از آن در صفحه ۳۱۳ آمده است.
۷۰- Dozy, Supplement, vol2, 252
۷۱- Schlarship. 340, Mekka, vol, 2, 252, fn. 2.
۷۲- البلادی در: السباعی، تاریخ مکه، چاپ چهارم، ج ۱، ص ۹۵. (برای متن نکـ : ص ۳۰۸). البلادی، معجم معالم الحجاز ج ۶، ص ۱۸۶
۷۳- الکواکب الحج، ص ۵۳ ; نیز نکـ : Oppenheim, Die Beduinem, vol. 2, 378
۷۴- Personal Narrative, vol, 2, 1, fn. 2.
۷۵- L,Arabia Saudiana, 92
۷۶- سعید، تاریخ، ص ۴۹۱
۷۷- Fontana: Una rappresentazione; art. Date Palm in Encyclopaedia Iranica. vol. 7. 123
۷۸- مجلسی، بحارالأنوار، ج ۴۹، ص۱۰۲ به بعد.
۷۹- الحُضَری، النخیل، صص ۲۴۱ ـ ۲۴۵ ; فضائل المدینه، ص ۱۳
۸۰- سمهودی، وفاء الوفا، ج ۱، ص ۱۵ ; Wustenfeld: Geschichte, 10
۸۱- البتنونی، الرحله، ص ۲۵۴ ; یوسف، المساجد، ص ۷۲
۸۲- همان، صص ۸۹ـ۸۷ ; الخوئی، شیعه، ص ۵ ; المهدم، ص ۴۲ ; متن یک نامه که به وسیله عبدالعزیزبن عبدالله بن آل شیخ ـ رییس وقت هیأت امر به معروف و نهی از منکر ـ به مسؤول امور شهر و روستا. در سال ۱۹۷۶ یا اندکی بعد نوشته شده است.
۸۳- نکـ : مدخل Al-Bahrayn در EI, vol. 1, 941. و نیز مدخل متوالی در همانجا، vol.7, 780
۸۴- برای آگاهی های شخصی نکـ : بلادی، معجم قبائل، ص ۹۵. در باره وادی فُرْع نکـ : همان مؤلف، معجم معالم الحجاز، ج ۹، ص ۴۱
جامعه شیعه در مدینه ـ نخاوله (۳)
مقاله حاضر سوّمین بخش از مقاله تشیّع در مدینه اثر Werner Ende استاد دانشگاه Freiburg است که بخش اوّل و دوّم آن در شماره هاى ۲۵ و ۳۱ انتشار یافت و ان شاءالله قسمت پایانى آن همراه با مشخصات منابع، در شماره آینده به چاپ خواهد رسید.