فایل ورد کامل ایران در عصر فتحعلی‌شاه؛ بررسی جایگاه کشور در رقابت‌های سیاسی دولت‌های اروپایی

فهرست
۲ـ مسأله اصلی    3
۳ـ سوالات و فرضیات پژوهش    3
۴ـ روش تحقیق    3
۵ـ مشکلات تحقیق    4
۶ـ پیشینه و ادبیات تحقیق    5
۷ـ شناخت و نقد منابع    6
۸ـ سامان‌دهی تحقیق    12
بخش اول:
۱ـ روابط ایران و اروپا در دوره صفویه، افشاریه و زندیه (انگلیس، فرانسه، روسیه)
فصل اول:
۱ـ۱ـ روابط ایران و انگلیس در دوره صفویه، افشاریه و زندیه:
۱ـ۱ـ۱ـ آغاز روابط ایران و انگلیس در دوره صفویه    19
۱ـ۱ـ۲ـ سفارت شرلی به اروپا    23
۱ـ۱ـ۳ـ اتحاد ایران و انگلیس علیه پرتغالیها و تصرف هرمز    27
۱ـ۱ـ۴ـ روابط ایران و انگلیس پس از مرگ شاه عباس    30
۱ـ۱ـ۵ـ شاه عباس ثانی و شاه سلیمان    33
۱ـ۱ـ۶ـ روابط ایران و انگلیس در اواخر پادشاهی صفویه    34
۱ـ۱ـ۷ـ روابط ایران و انگلیس در دوره افشاریه    36
۱ـ۱ـ۸ـ روابط ایران و انگلستان در دوره زندیه    38
فصل دوم:
۱ـ۲ـ روابط ایران و فرانسه در دوره صفویه، افشاریه و زندیه:
۱ـ۲ـ۱ـ آغاز روابط ایران و فرانسه در دوره صفویه:    46
۱ـ۲ـ۲ـ روابط ایران و فرانسه در دوره شاه سلطان حسین    55
۱ـ۲ـ۳ـ مقدمات قرارداد ۱۷۰۸    56
۱ـ۲ـ۴ـ سفارت فابر    56
۱ـ۲ـ۵ـ سفارت میشل و عقد قرارداد ۱۷۰۸    57
۱ـ۲ـ۶ـ سفارت محمدرضا بیک و نقش فرانسه در ایران پس از سقوط اصفهان    62
۱ـ۲ـ۷ـ روابط ایران و فرانسه در دوره افشاریه    69
۱ـ۲ـ۸ـ روابط ایران و فرانسه در دوره زندیه    74
فصل سوم
۱ـ۳ـ روابط ایران و روسیه در دوره صفویه، افشاریه و زندیه:
۱ـ۳ـ۱ـ روابط ایران و روسیه در دوره صفویه    78
۱ـ۳ـ۲ـ روابط ایران و روسیه پس از شاه عباس اول    90
۱ـ۳ـ۳ـ روابط ایران و روسیه در زمان شاه سلطان حسین    96
۱ـ۳ـ۴ـ سفارت اسرائیل اری و آرتمی والنسکی    98
۱ـ۳ـ۵ـ روابط ایران و روسیه در دوره افشاریه    103
۱ـ۳ـ۶ـ روابط ایران و روسیه در دوره زندیه    110
بخش دوم:
۲ـ جایگاه ایران در رقابتهای اروپایی اوایل قرن نوزدهم (انگلیس، فرانسه و روسیه)
فصل اول:
۲ـ۱ـ اوضاع اروپا و کشیده شدن ایران به دایره سیاست بین‌المللی
۲ـ۱ـ۱ـ تحولات اروپا در قرون هیجدهم و نوزدهم:    115
۲ـ۱ـ۲ـ انقلاب صنعتی    115
۲ـ۱ـ۳ـ علل و نتایج انقلاب صنعتی    115
۲ـ۱ـ۴ـ اوضاع اروپا در قرن هیجدهم    120
۲ـ۱ـ۵ـ اوضاع اروپا در اواخر قرن ۱۸    122
۲ـ۱ـ۶ـ ناپلئون و مصر    124
۲ـ۱ـ۷ـ سیاست خارجی ناپلئون    126
۲ـ۱ـ۸ـ از انقلاب فرانسه تا قتل تزار پل اول    131
۲ـ۱ـ۹ـ از جلوس الکساندر تا عقد قرارداد تیلسیت    139
۲ـ۱ـ۱۰ـ از قرارداد تیلسیت تا کنگره وین    151
فصل دوم:
۲ـ۲ـ سیاست خارجی ایران از سقوط اصفهان تا اواخر دوره فتحعلیشاه
۲ـ۲ـ۱ـ از سقوط اصفهان تا فتحعلیشاه    166
۲ـ۲ـ۲ـ تحولات سیاسی ایران در اوایل دوره قاجاریه    179
فصل سوم:
۲ـ۳ـ دخالت کشورهای اروپایی در اوضاع سیاسی ایران (فرانسه، انگلیس و روسیه)
۲ـ۳ـ۱ـ دوره دخالت فرانسه در اوضاع سیاسی ایران    191
۲ـ۳ـ۲ـ جایگاه انگلستان در جنگ‌های ایران و روسیه    207
۲ـ۳ـ۳ـ مذاکرات و شکست اصلاندوز    217
۲ـ۳ـ۴ـ عهدنامه گلستان و پذیرش صلح    223
۲ـ۳ـ۵ـ دوره دوم جنگ‌های ایران و روسیه    232
۲ـ۳ـ۶ـ نتیجه    236

چکیده:
این پژوهش بر آن است که با توجه به تحولات سیاسی و اقتصادی بین‌المللی در دهه‌های آغازین قرن نوزدهم که متأثر از انقلاب صنعتی و انقلاب فرانسه بوده است جایگاه ایران در معادلات بین‌المللی و برداشت هیأت حاکمه از این معادلات را بررسی نماید. مسأله اصلی که مدنظر بوده است چگونگی ورود ایران به دایره سیاست بین‌الملل می‌باشد روشی که در این پژوهش به کار گرفته شده است روش پژوهش کتابخانه‌ای می‌باشد که بر مبنای منابع تاریخ‌نگاری و تحقیقات جدید صورت پذیرفته است.

مقدمه:
یکی از مسائلی که همواره ذهن نگارنده را به خود مشغول می‌داشت این بود که سرزمین‌هایی که زمانی جزو قلمرو ایران محسوب می‌شدند و نامهای فارسی اجزاء جغرافیایی آنها در کتب و متون تاریخی و ادبی این کشور مؤید چنان تعلقی می‌باشد، چگونه از این کشور جدا شده و سرنوشتی سوای ـ ایران به مفهوم سیاسی متداول امروزی‌اش ـ پیدا کردند. نامهایی چون رودکورایاکر که یادگار و یادآور نام کورش پادشاه بزرگ هخامنشی است، نامهای دربند، گنجه و بخصوص نام اخیر که یادآور شاعر پارسی‌گوی نظامی گنجه‌ای است از جمله نامهایی می‌باشند که هر ایرانی ـ حتی با سواد اندک و بدون اطلاعات تاریخی ـ با شنیدن آن احساس بیگانگی نسبت به آنها نکرده و اگر بداند ـ که غالبا می‌دانند ـ آن سرزمین‌ها دیگر متعلق به ایران نیست بر از دست رفتن آنها حسرت می‌خورد.
از زمانی که نگارنده دانشجوی مقطع کارشناسی بود، براین مطلب واقف شد که از ابتدای حکومت خاندان قاجار، مخصوصاً از زمان فتحعلیشاه ضعف قوای سیاسی، نظامی و اقتصادی ایران در مقابل دول غربی روشن شد. اگرچه زمینه آن ضعف در گذشته فراهم شده بود) و از آن پس تدریجاً و عملاً و رسماً قسمتهایی از قلمرو تاریخی این کشور از آن جدا شده و در تنظیم روابط خود با دول اروپایی دچار خودباختگی و پذیرش قراردادهایی شد که ناشی از بی‌اطلاعی از اوضاع جهانی و سیاست‌های دولت‌های خارجی بود و استقلال سیاسی، نظامی، اقتصادی و حقوقی ایران را خدشه‌دار کرد.
مسأله اصلی:
چرا و چگونه ایران در اوایل قرن نوزدهم در کانون توجهات بین‌المللی قرار گرفت؟
سوالات و فرضیات پژوهش:
با توجه به اهداف تحقیق مورد نظر، سوالات مطرح شده در این پژوهش عبارتند از:
ـ واکنش ایران در مقابل گرایش سه کشور روسیه، فرانسه و انگلستان به ایران چگونه بوده است؟
ـ گرایش سه کشور فرانسه، روسیه و انگلستان به ایران، برای ایران و کشورهای مذکور چه پیامدهایی داشت؟
در جواب سوالات فوق فرضیه‌های زیر مطرح است:
ـ رشد سرمایه‌داری صنعتی و رقابت امپریالیستی موجب توجه دولت‌های اروپایی به ایران شد، با توجه به اینکه ایران از نظر موقعیت جغرافیایی شرایط حساسی داشت.
ـ پیروزی روسیه بر ایران نتیجه یک سری معاملات پنهانی میان روسیه و انگلیس بود.
روش تحقیق:
روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش بیش از هر چیز روش کتابخانه‌ای است. داده‌های این بررسی از متن‌های نوشتاری گردآوری شده‌اند. در ارائه این داده‌ها از شیوه توصیفی ـ تحلیلی استفاده شده است و در مواقع لزوم کوشش شده است مباحث متناقض مورد تحلیل قرار گیرد.
مشکلات تحقیق:
طبیعی است که تحقیقی در هر موضوعی مشکلات مخصوص به خود را دارا می‌باشد. از مشکلات نگارنده در تهیه و تدوین این رساله علاوه بر محدودیت‌های مادی و محدود بودن زمان، مشکل دست یابی به منابع و مأخذ بوده است. یکی از مراجعی که انتظار می‌رفت در زمینه موضوع این رساله دارای اسناد و مدارک قابل توجهی باشد اداره آرشیو وزارت امورخارجه ایران بود. ولی متأسفانه استفاده از آن مرکز برای عموم محققین امکان‌پذیر نیست و فقط عده‌ای محدود و افرادی خاص می‌توانند به اسناد آنجا دسترسی داشته باشند ـ از نیروهای وزارت مربوطه باشند.
مراکزی که مورد مراجعه اینجانب برای دستیابی به منابع مفید و مؤثر واقع شد. شامل کتابخانه‌های دانشگاههای تهران و اصفهان و چند کتابخانه دولتی و عمومی دیگر و کتابخانه شخصی بعضی از اساتید و دوستان بوده است. و بی‌مناسبت نیست که نگارنده مراتب تشکر و امتنان خود را نسبت به افرادی که در این زمینه بذل عنایت و همکاری کرده‌اند ابلاغ نماید.
مشکلات و محدودیتها و مخصوصاً تلف شدن مقدار زیادی وقت که غالباً ناشی از کمبود بعضی از امکانات و سیستم ارائه خدمات کتابخانه‌های مربوطه می‌باشد، بر کسانی که با این مراکز مرتبط باشند پوشیده نیست و توضیح بیشتر در این مورد ضروری نمی‌نماید.
اگرچه منابع بسیار است، عدم دسترسی به کتابخانه‌های غنی و مکانهای فرهنگی بر مشکلات تحقیق افزوده است؛ در عین حال بسیاری از منابع که در ارتباط با موضوع بوده‌اند توجه نشده است زیرا از توان و زمان مشخص خارج است و در عین حال با توجه به گستردگی موضوع مقدور نبود که تمام منابع را بررسی نمایم. همچنین بسیاری از منابع یا در کتابخانه‌ها موجود نیست یا به زبان‌های دیگر است چون حیطه زمانی تحقیق دوران طولانی را دربر می‌گیرد؛ طبعاً فرصت ترجمه تمامی این منابع نبوده است و نیز بیشتر کتاب‌های هم که در مورد روابط ایران با دول اروپایی است به صورت پراکنده به این موضوع اشاره کرده‌اند اگرچه به روزگار خود آثاری شایان تحسین بوده‌اند، نباید منکر کاستی‌ها و لغزش‌های آنها باشیم. به نظر من وظیفه پیش روی محققان این است که مواد و مصالح تازه‌ای به این چارچوب بیافزایند، هرچند بخش عمده این وظیفه می‌باید بدست نسل بعدی محققان انجام پذیرد، من هم امیدوارم سهم خود را ادا کنم.
پیشینه و ادبیات تحقیق:
با وجود اهمیت چشمگیر رویدادهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایران در روزگار فرمانروایی صفویان هنوز جای پژوهش‌های روش‌مندی که به شیوه‌ای نسبتاً همه‌سویه تاریخ این دوران را بررسی کرده باشند خالی است. پژوهش‌ها چنان جزئی نگرند که قادر به شناخت روابط سیاسی این دوران نمی‌باشند. گرچه هر یک از این پژوهشها به نوبه خود ارزشمند و در جای خود سودمند هستند. برای بررسی این موضوع می‌توان به مجموعه فنی از شرح‌حال ‌نگاری‌های متعدد، خاطرات و سفرنامه‌های ایرانی و غیرایرانی بویژه مسافران، جهانگردان و مأموران اروپایی اطلاعاتی بدست آورد.
با توجه به سیاست‌های باز صفویان و رقابت های اقتصادی دول اروپایی باعث شد که جهانگردان و بازرگانان اروپایی به ایران روی آورند که باعث گردآوری سفرنامه‌هایی از جمله شاردن و تاورنیه،.‌.. شد که می‌توان از میان آنها اطلاعاتی درباره اوضاع سیاسی ایران بدست آورد.
تاریخ روابط خارجی ایران در دوره افشاریه و زندیه از مرزهای شناخته شده ایران بزرگ و در حقیقت فلات ایران پیش نرفته بود که دول بیگانه را سراسیمه کند و برخورد منافع جدی و رویارویی را حتمی سازد، به همین خاطر منابع خارجی به این موضوع کمتر پرداخته‌اند و بیشتر اطلاعات آن دوران را می‌توان از کتابهای مورخان ایرانی آن دوره نظیر محمدکاظم مروی و میرزا مهدی‌خان استرآبادی بدست آورد.
در دوران ۱۵۰ ساله حکومت قاجار روابط ایران با غرب برقرار بود که خوشبختانه محققانی که راجع به اوضاع سیاسی و اجتماعی قاجار سخن گفته‌اند صفحاتی از کتابهای خود را به روابط خارجی اختصاص داده‌اند. اما تحقیق جامع و کاملی که اختصاصاً در این مورد باشد وجود ندارد و از حیث پژوهش فوق کاری بدیع و نو می‌باشد. بیان مسائل به شکل کلی و عدم برخورداری تحقیقات از تجزیه و تحلیل کافی از جمله مشکلاتی است که از دیرباز گریبانگیر تاریخ ایران بوده است.
شناخت و نقد منابع:
منابع مورد استفاده در این پژوهش به منابع دست اول و منابع تحقیقی تقسیم می‌شود که محقق تنها به نقد و شناخت منابعی که در این پژوهش بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است می‌پردازد.
ـ ناسخ‌التواریخ قاجاریه:
یکی از منابع اصلی کتاب ناسخ‌التواریخ قاجاریه تألیف میرزا محمدتقی سپهر ملقب به لسان‌الملک است. کتاب ناسخ‌التواریخ که مشتمل بر ۲۳ جلد تاریخ عمومی است توسط میرزا محمدتقی سپهر (۹ جلد) و پسرش عباسقلی‌خان سپهر (۱۴ جلد) تألیف شده است. ولی آنچه که درباره موضوع این رساله مهم و مورد استفاده است جلد نخست از سه جلد کتاب لسان‌الملک است که تحت عنوان «ناسخ‌التواریخ یا تاریخ قاجاریه» مشهور است و گرچه با ۲۳ جلد مذکور همنام می‌باشد ولی از نظر موضوع مستقل بوده و منحصراً مربوط به تاریخ قاجاریه است.
جلد اول کتاب ناسخ‌التواریخ قاجاریه مربوط است به روی کار آمدن سلسله قاجاریه تا پایان پادشاهی فتحعلیشاه که در آن جنگها، لشکرکشی‌ها، عزل و نصب‌ها، روابط خارجی، اعیاد و جشنها، مسائل مربوط به خاندان سلطنت و مانند اینها به رشته تحریر درآمده است. همین جلد در تدوین رساله حاضر مورد استفاده قرار گرفته است. مؤلف در این کتاب علاوه بر مسموعات، مشهودات، خاطرات و یادداشت‌های شخصی و بعضی از اسناد رسمی و نوشته‌های دولتی از برخی کتب تاریخی نیز استفاده کرده است.
درباره صحت و سقم مطالب کتاب باید توجه داشت که چون به دستور شاه و برای او نوشته شده، قهراً از دوراندیشیها، گزافه‌‌گوییها و اندیشه جلب رضایت زمامداران وقت برکنار نمانده، مخصوصاً که وقایعمربوط به پدران پادشاه را به نگارش درآورده و بعید نیست در بسیاری از موارد اگر از شرح وقایعی صرف نظر کرده یا به اختصار گذشته و حتی وقایع را تحریف کرده باشد.
با وجود این در نقل حوادث و وقایع در عین اختصار حاوی مطالب فراوان است. ولی معمولاً از توجه به علل دقیق رویدادها غفلت کرده و البته این خصوصیت در بسیاری از تاریخ‌ها رسمی به چشم می‌خورد.
روضه الصفای ناصری:
منبع دیگر «روضه‌الصفای ناصر» تالیف رضاقلی‌خان طبرستانی ملقب به لـله باشی و متخلص به هدایت است. مؤلف در سال ۱۲۱۵هـ در تهران متولد شد و در شیراز به تحصیل پرداخت. سپس به دربار محمدشاه و ناصرالدین شاه راه یافت و از طرف شاه اخیر به ریاست مدرسه دارالفنون منصوب شد.
کتاب هفت جلدی روضه‌الصفا توسط میرخواند (۶ جلد) و خواندمیر (یک جلد) در قرن نهم و دهم هجری تألیف شده بود. هدایت سه جلد دیگر بر روضه الصفا افزود و آن را «روضه الصفای ناصری» نام نهاد که در این رساله به اختصار روضه الصفا خوانده می‌شود.
سه جلد اخیر روضه الصفا حوادث تاریخ ایران را از تشکیل حکومت صفویه تا سال ۱۲۷۴ شامل می‌شود آنچه در موضوع این رساله حائز اهمیت است جلد نهم آن می‌باشد که تاریخ ایران را از شروع حکومت زند تا اواخر سلطنت فتحعلیشاه قاجار توضیح می‌دهد. اثر هدایت از خصوصیات سایر تألیفات درباری مستثنی نیست و نباید از آن انتظار داشت تمام حقایق را به رشته تحریر درآورده باشد. با وجودیکه مؤلف در بسیاری از جاهای کتاب حوادث را با وقایع‌بینی بیشتری ـ نسبت به بعضی دیگر از مورخین درباری ـ نگاشته ولی گاهی در مبالغه‌گویی از دیگران پیشی گرفته است. و در موارد مختلفی مؤلف دقت کافی نداشته و وقایع را به طور ناقص یا حتی تحریف شده بیان کرده است…