فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز و تحلیل ساختار فضایی آن

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز و تحلیل ساختار فضایی آن دارای ۲۵ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز و تحلیل ساختار فضایی آن  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز و تحلیل ساختار فضایی آن،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز و تحلیل ساختار فضایی آن :

مقدمه

در این نوشتار، از منظر ریختشناسی معماری، یکی از آثار فاخر میراث معماری ایرانی، یعنی مسجد کبود تبریز، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. شاخص نوشتار حاضر در قیاس با دیگر تألیفاتی که تاکنون دربار این مسجد صورت گرفته، اغماض از بحثهای زیباییشناختی بهمنظور ایجاد بیشترین توجه به مسئل فرم در ساختار معماری این بناست. دلیل اتخاذ این رویکرد، ایجاد تمرکز الزم برای پرداختن به موضوع خلوص سبکی این مسجد است. دلیل تردیدها دربار هویت معماری مسجد کبود تبریز، فرم پالن و حجم خاص آن است که باعث شده این بنا از دیگر نمونههای معماری مسجد در ایران متمایز باشد، بهنحویکه برای آن از نظر تبار فرمی، مقدمه یا مؤخرهای که نشانگر توالی منطقی یک تجرب معماران ویژه باشد، نتوان یافت. لذا در پیشین معماری مسجد ایرانی، اندیش بهکاررفته در آفرینش معماری مسجد کبود تبریز، همچون تکستارهای است که برای یکبار درخشیده و سپس خاموش شده است. بدین سبب برخی از محققان در پی شناخت تبار فرمی این مسجد، ریشههای آن را در هنر منطق آناتولی جستوجو و در نتیجه، معماری مسجد کبود را وامدار معماری عثمانی معرفی کردهاند. دلیل ادعای این محققان، تشابه شکلی مسجد کبود با مساجد عثمانی همان دوره است که بهصورت مساجد دوگنبددار ساخته میشدند و پیشینهای روشن در معماری تاریخی منطق آناتولی داشت.

فرضی پژوهش حاضر این است که معماری مسجد کبود با وجود داشتن برخی شباهتها به فرم مساجد منطق آناتولی، طبق اصول معماری ایرانی ساخته شده و با اینکه در مرمتهای هشتاد سال اخیر، مداخالت بسیاری در آن به عمل آمده، جلوههای اصالت ایرانیِ آن همچنان قابل درک است. حال بر اساس مسئل مطرحشده، نوشتار حاضر قصد دارد با پاسخ به پرسشهایی که پیشتر ذکر شد، به تحلیل و روشنسازی ابهاماتی بپردازد که در مباحث سبکشناختی دربار این بنا طرح میشوند. در انجام این پژوهش، بهلحاظ سرشت و محتوای آن، از روش توصیفی ـ تحلیلی استفاده شده، لکن در مرحل مطالع تطبیقی با دیگر نمونههای معماری، از روش بررسی قیاسی نیز بهره گرفته شده است.

پیشین پژوهش

برای مطالعه و شناخت مسجد کبود تبریز، میتوان اطالعات متنوعی را از منابع مکتوب بهدست آورد، منابعی که در هریک از آنها به طریقی خاص، دربار شگفتیهای هنری و معماری این اثر اظهار نظر شده است. اما در نوشتار حاضر، برای پرهیز از اطال کالم، فقط آن دسته از منابع مکتوب مورد توجه قرار گرفتهاند که بهطور واضح، دربار موضوع اصلی، یعنی شناخت تبار فرمی این اثر تاریخی بحث کردهاند.

یحیی ذکاء پژوهشگر فقید تاریخ و تمدن ایران که آگاهیهای خوبی نسبت به پیشین هنر و معماری منطق تبریز و آذربایجان داشت، دربار اصالت سبکی مسجد کبود تبریز معتقد بود که فرم معماری این بنا، برآمده از مراودات فرهنگی و اجتماعی بین ایران و آناتولی در قرن نهم هجری است. او مینویسد: «گویا نقش معماری یشیل جامع در خاک ترکیه اقتباسی از این مسجد است» )ذکاء، ۸۶۳۱، ج. ۳: ۳۸۱ـ۵۸۱(. البته این بخش از نظر مرحوم ذکاء محل

اشکال است؛ زیرا مسجد جامع یشیل ـ در شهر بورسای ترکی کنونی ـ در سال ۲۲۸ ه.ق، یعنی ۸۴ سال پیش از مسجد کبود، احداث و به اتمام رسیده بود.

حسین سلطانزاده محقق دیگری است که نظر وی در اینجا مورد توجه میباشد. او در کتاب تبریز، خشتی استوار در معماری ایران، با ارائ نظریاتی که بخشی از آنها مشابه نظریات یحیی ذکاء است، مینویسد: «نکت بسیار مهم در زمین طرح معماری این مسجد، با وجود آنکه طراحی و تزئینات آن، برگرفته از هنرهای تزئینی ایران است، به نقش آن مربوط میشود که از لحاظ خصوصیات طراحی، ایرانی نبوده و اقتباس از گونهای مساجد عثمانی است» )سلطانزاده ۶۷۳۱، ۷۶۱(.

شیال بلر و جاناتان بلوم دو محقق دیگری هستند که دربار شیو معماری این مسجد اظهار نظر کردهاند. آنها با درک روابط شکلی مشترک بین مسجد کبود تبریز و مساجد منطق آناتولی و با اذعان به اشتراکات معماران قابل دفاع، تأثیر جریان معماری دیگری را نیز در شاکله و ترکیب حجمی مسجد کبود مطرح کردهاند. جریان معماری مذکور، معماری درخشان عصر تیموری است که در آن مقطع از تاریخ، در بخشهایی از ایران و بهخصوص در منطق خراسان بزرگ رواج یافته بود. بلر و بلوم در کتاب هنر و معماری اسالمی در ایران و آسیای مرکزی، با ذکر مثالی از مقبر امیر شاه ملک )معروف به مسجد شاه مشهد( که یکی از نفایس معماری دور تیموری است، احتمال بر آن میدهند که: «معمار مسجد امام در مشهد همان کسی باشد که طرح و نقش مسجد کبود را طراحی کرده و با معماری و طراحی مسجد سبز در بورسه، آشنایی و ارتباط داشته است» )بلر و بلوم ۲۸۳۱، ۹۷(. این نظر را هیلن برند نیز بهنحوی تکرار کرده، با این تفاوت که وی تأکیدی بر شباهت مسجد کبود با مساجد منطق آناتولی ندارد و فهوای بحث او آن است که گویا فرم معماری مسجد کبود تکامل تجربیات معماری دور تیموری و بهعبارتی، نتیج تداوم تجربیات معماری منطق خراسان است. وی در کتاب معروف خود، یعنی معماری اسالمی، آنگاه که دربار آثار معماری تیموری بحث میکند، پس از وصف پالن و فرم معماری مقبر امیر شاه ملک )معروف به مسجد شاه مشهد( مینویسد: «باشکوهتر از همه، مسجد کبود تبریز )۰۷۸/۵۶۴۱( است که در آن، فکری مشابه [با مسجد شاه مشهد]

و با بیانی کاملتر، بهواسط تنظیم باز فضای مرکزی ارائه شده است» )هیلن برند ۱۹۳۱، ۴۰۱(.

اما در مقابل چنین دیدگاههایی، محمدکریم پیرنیا نظری کامالً متفاوت دربار مسجد کبود اظهار کرده و معتقد

است: «تهرنگ این مسجد که بدون میانسرامیباشد، از مسجد شاهولی تفت برگرفته شده و پس از آن نیز در مسجد شیخ لطفاهلل بهکار رفت» )پیرنیا ۳۸۳۱، ۶۶۲(. همانگونه که پیداست مرحوم پیرنیا در بیان این مطلب، به سیاق دیگر آثارش، کوشیده بهدنبال منشأ داخلی موضوع باشد و صرفنظر از احتمال رخن اندیشههای معماری وارداتی، مسجد کبود را تنها با نمونههای ایرانی قیاس کرده است.۱ آرایی که در سطور فوق مورد توجه قرار گرفت، انتخابی از بین مشهورترین دیدگاههایی بود که دربار این بنا طرح
شدهاند و مبیّن تنوع دیدگاههایی است که در این زمینه وجود دارد.

۱. مبانی نظری بحث

اثبات سیطر فرهنگ معماری منطق آناتولی بر معماری ایرانی قرن نهم، نیازمند ادلههایی فراتر از آن است که محققانِ معتقد به دورگه بودن فرم معماری مسجد کبود اظهار کردهاند. در مرور ادبیات پژوهش دانسته شد که پژوهشگرانی نظر به رخن عناصر معماری وارداتی به نظام معماری مسجد کبود دارند، اما از ارائ استدالل کافی امتناع کردهاند. نکت مهمی که همواره برخی محققان، دربار سیاق معماری منطق شمال غرب ایران ـ بهخصوص تبریز ـ حساس بودهاند، اثرپذیری معماری این منطقه از فرهنگ دو همسای قدرتمند، یعنی امپراتوری روس و امپراتوری عثمانی است. اما اعتبار چنین مطالبی در گرو بحثهای مستند به سند است؛ البته در طول تاریخ، اندرکُنش فرهنگی تمدنهای همجوار و در نتیجه، تعامالت حاصل از چنین روابط دوسویه، امری طبیعی بوده است. آنچه در تحلیل چنین فرایندهایی بدیهی مینماید، آن است که صورت و محتوای اینِقسم تعامالت در هر منطقهای، بهاقتضای عوامل مؤثر ظرف زمان و ظرف مکان، متفاوت و متغیّر بوده و هرگز یکسان نیست )داوری اردکانی ۴۸۳۱(. شاهد و

دو فصلنامه معماری ایرانی شماره ۶ ـ پاییز و زمستان ۹۳

۷

دو فصلنامه معماری ایرانی شماره ۶ ـ پاییز و زمستان ۹۳

۸

مصداق این ادعا، تبادل فرمهای معماری و در نتیجه، پیدایی گفتمان معماری مشترک بین دو تمدن ایران و هند در مقطع تاریخی صفویه است که پرآوازهترین تجلی آن در آفرینش معماران مجموع تاج محل در آگرای هند، به ظهور رسیده است. بررسی این تجربه بهعنوان یک مثال موفق نشان میدهد که فرهنگ معماری یک سرزمین )یعنی معماری عهد صفوی ایران( چگونه توانست در قلمرو فرهنگی سرزمین همجوار )یعنی هندوستان( پذیرفته و خوش درخشیده شود. با این حال، پدید نهایی یا محصول معماری بهدستآمده از این فرایند، صرفاً خلوص سبکی معماری ایرانی را ندارد، بلکه برخوردار از رگههای روشنی از معماری منطق هندوستان نیز میباشد. علت وجودی چنین آثار معماری دورگه شاید به این اصل کلی برگردد که اگرچه تاریخ پر از مشابهتها، پیوندها و پیوستگیها است، اما این بهمعنای تکرار فرهنگها نیست، زیرا قاعدتاً «فرهنگها تکرارپذیر نیستند» )مالصالحی ۴۸۳۱، ۱۵(. این مقاله سعی بر آن دارد که با تحلیل واقعیات ملموس، نحو پیدایی فرم در معماری مسجد کبود تبریز را مورد بحث قرار دهد.

۲. شناخت تاریخی

طبق اطالعات مندرج در کتیب سردر ورودی این مسجد، تاریخ ساخت آن به سال ۰۷۸ ه.ق برمیگردد. بهنظر میرسد که این تاریخ بیانگر زمان اتمام کاشیکاری سردر مسجد بوده و فرایند ساخت آن از چندین سال پیشتر شروع شده و در این تاریخ، احداث آن خاتمه یافته است. به استناد کتیب مذکور، این بنا در دور حکمرانی ابوالمظفر جهانشاه قراقویونلو عمارت یافته است. محققان از جهانشاه که سومین پادشاه سلسل قراقویونلوها بود، بهعنوان یک شخصیت معمّر یاد کرده و نوشتهاند: «میل بسیار به آبادانی داشت. وی ابنی عالی ساخت که از جمل آنها مسجد کبود تبریز است» )مشکور ۲۵۳۱، ۱۴۶(. در نیم دوم قرن دهم هجریقمری، حافظ حسین کربالیی از این مسجد دیدن کرده و دربار آن نوشته است: «در درآمد تبریز به جانب شرق که خیابان گویند، عمارتی است در کمال لطافت و نیکویی موسوم به مظفریه، از مآثر ابوالمظفر جهانشاه بن قرایوسف بن تورهمش بن بیرام خواج ترکمان و این طبقه را قراقویونلو و بارانی نیز میگویند » )کربالیی تبریزی ۳۸۳۱، ج. ۱: ۴۲۵(. وی سپس دربار بانی این مسجد مینویسد: «گوییا این عمارت به سعی و اهتمام حرم محترم وی [ابوالمظفر جهانشاه] خاتون جانبیگم اناراهلل برهانها بنا شده و مشارالیها بسیار بسیار خیّره و صالحه و عفیفه بوده، در همان بقعه مدفون است و میرزا جهانشاه که حقیقی تخلص کردی و پادشاه عظیمالشأن بود، در دوازدهم شهر ربیعالثانی سن اثنی و سبعین ثمانمائه بهدست حسن پادشاه کشته گشت با اکثر اوالد در آن مقبره مدفوناند» )همان(. دربار اینکه بانی این مسجد همسر جهانشاه بوده یا دختر وی، بحث اختالفی وجود دارد؛ زیرا قاضی حسین میبدی، عالم معروف قرن نهم و دهم هجری، بنای این عمارت را به صالحه خاتون، دختر جهانشاه نسبت داده است. محمدجواد مشکور در این زمینه مینویسد: «چون زمان قاضی امیرحسین میبدی مقدم بر زمان حافظحسین کربالیی بوده، بلکه همعصر با سالطین قراقویونلو بوده است، بنابراین بایستی قول او در نسبت بنای این عمارت به صالحه خاتون، دخت جهانشاه بن قرایوسف، صحیحتر بهنظر برسد» )مشکور ۲۵۳۱، ۳۵۶(.

در اینجا شایان ذکر است که قراقویونلوها یکی از سلسلههای حکومتی بودند که در قرن نهم هجری قمری، ابتدا بر منطق آذربایجان و سپس بر بخش اعظمی از ایران، تسلط و فرمانروایی یافتند. یحیی ذکاء دربار تبار آنها نوشته است: «قرهقویونلویان یا بارانیان، تیرهای از ترکهایند که در شمال دریاچ وان نشیمن داشتند و در زمان امیر تیمور، به آذربایگان کوچیده، کمکم در این سامان نیرومند گردیده، بنای پادشاهی گذاشتند» )ذکاء ۸۶۳۱، ج. ۳: ۳۸۱(. نکت تاریخی قابل تأمل در باب حاکمیت یافتن ترکمانان قراقویونلو بر ایران، وجود نوعی شباهت بین آنها و دیگر اقوام مهاجمی همچون مغوالن است که با سلط نظامی بر ایران غلبه یافته بودند. اما همانگونه که ایرانیان مغلوب در قرن هفتم هجری قمری، سرانجام ایلخانان غالب را چنان در فرهنگ غنی خود استحاله کردند که ایلخانان با نسیان آیینهای خود، مجذوب سنتهای ایرانی شدند، این سرنوشت بهنوعی برای ترکمانان نیز رقم خورد.

۳. شناخت معماری

مسجد کبود از نمونههای منحصربهفرد معماری کهن ایرانی و تنها بنایی است که از دور فرمانروایی قراقویونلوها در پایتخت آنان، یعنی تبریز، باقی مانده است. زیباییهای معماران این مسجد چنان جالب و جذاب است که اینک نیز پس از گذشت قرنها و صدماتی که بر کلیت ساختاری آن وارد آمده است، هر انسان صاحبذوقی را متحیر و مبهوت میسازد. مورخان و جهانگردان مختلفی که در طول تاریخ، از این مسجد ـ چه قبل از ویرانی و چه پس از آن ـ دیدن کردهاند، در وصف آن و تزئیناتاش سخنها بسیار گفتهاند. در اینجا به نقل سخنی از نادر میرزای قاجار مؤلف کتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطن تبریز اکتفا میکنیم که در مقدم بحث دربار مسجد کبود نوشته است: «هرکه تفصیل نگارش بنای مسجد کبود جهانشاه را نماید، در حقیقت، زحمت مفتی به خود داده است و تفضیل یک ذرع را کما هو حقه نتوانسته از عهده برآید» )نادر میرزا ۳۷۳۱، ۸۰۱(. وی در ادامه با بیان تأسف از وضعیت ویران این مسجد و با اذعان به اینکه این بنا از مراتب بینظیر صناعت و ظرافت برخوردار است، مینویسد: «روزگار بگذرد که چشم روزگار چنین بنایی را نخواهد دید» )همان(. آنچه نادرمیرزا در شرح زیباییهای مسجد کبود نوشته، نمونهای از توصیفات تاریخی است که دربار این بنا در متون تاریخی آمده است؛ لذا در اینجا از ذکر دیگر مستندات تاریخی موجود، بهدلیل اطاله نیافتن سخن، صرفنظر کرده و توجه بحث معطوف به شرح و تحلیل خصوصیات فرمی بنا خواهد شد.۲

۱.۳. مجموع مظفریه

مسجد کبود در اصل، عضوی از یک مجموع معماری بزرگتر به نام «مجموع مظفریه» بود. «این مجموعه عبارت بود از مسجد و خانقاه و صحن و کتابخانه و جز آن که اکنون از آن همه، تنها ویرانههای مسجدی بهنام مسجد کبود بازمانده است. ;[ چون] کتیب سردر مسجد آن را از آن ابوالمظفر جهانشاه میشناساند و بدین انگیزه به این بناها، مظفریه نیز میگفتهاند» )ذکاء ۸۶۳۱، ج. ۳: ۳۸۱(.۳ وصف نظام معماریِ اصیل این مجموعه در برخی منابع تاریخی، همچون روضاتالجنان و جناتالجنان و در سیاحتنامههای سیّاحانی همچون کاتب چلبی، اولیاء چلبی، تاورنیه و;

درج شده است )تصویر ۱(. مادام دیوالفوآ که در دور قاجاریه از وضع مخروب این بنا دیدن کرده، بدون ارائ سندی نوشته است که در ابتدای ساخت مسجد کبود، حیاط بزرگی پیرامون آن را احاطه کرده و در اطرافش، طاقنماهای جالب توجهی کار شده بود و در مرکز آن، حوض بزرگی برای وضو گرفتن وجود داشت )دیوالفوا، دونور و اکادمی ۹۶۳۱، ۷۵(. متأسفانه در گذر زمان، شکوه و عمران مجموع مظفریه چندان دوام نمیآورد و بهواسط زمینلرزههای مکرر تبریز، آسیب دیده و از هم پاشیده میشود و بقایای آن، سالها در بیرون از باروی شهر ـ و با فاصلهای نه چندان زیاد از درب خیابان ـ بهصورت ویرانهای رها شده، درآمده بود )ذکاء ۸۶۳۱، ج. ۳: ۵۸۱(. اما آنچه اینک از مهمترین عضو مجموع مظفریه، یعنی مسجد کبود در برابر دیدگان ما قرار دارد، بنایی است که حاصل مرمتها و مداخالت هشتاد سال اخیر )از دور پهلوی اول تاکنون( در آن و محوط پیراموناش است.۴ لذا آنچه پژوهشگران معاصر در درک و تحلیل این بنا میبایست بدان دقت کنند، آن است که وضعیت موجود این بنا، همانی نیست که معماران اولیهاش در عصر قراقویونلوها اراده کرده بودند.

دو فصلنامه معماری ایرانی شماره ۶ ـ پاییز و زمستان ۹۳

۹

تصویر ۱: شکل فرضی و بازسازیشد مجموع مظفریه در زمان قراقویونلوها

۲.۳. فرم معماری مسجد

از نظر فرمی، مسجد کبود در مقایسه با دیگر مساجد مشهور ایرانی، فاقد میانسراست. برای درک این سخن برای نمونه، میتوان مسجد کبود را با مسجد گوهرشاد مشهد که هر دو در یک دوره ساخته شدهاند، مقایسه کرد. راهکار انتخابی معمار سازند مسجد کبود، سازگاری مطلوبی با وضعیت اقلیمی شهر تبریز )اقلیم سردِ کوهستانی( بهوجود آورده است، بهنحویکه تمام بخشهای این مسجد میتوانستند در فصول مختلف سال، به ایفای نقش عملکردی خود بپردازند. از نظر ترکیب حجمی، شاکل کلی این بنا حاصل اجتماع دو گنبدخانه است که یکی بزرگتر و در نقش مسجد و دومی کوچکتر و در نقش مقبره میباشد. تنها دسترسی به اندرون این دو گنبدخانه، از طریق ایوان ورودیِ آن است که در جانب شمالی تعبیه شده است. ایوان ورودی مذکور، در میان نمای شمالی قرار گرفته که توسط چند پله از سطح معبر ارتفاع میگیرد. دو منار این مسجد در دو سوی ایوان ورودی و با فاصلهای نسبتاً زیاد از آن، در گوشههای بنا مستقر شدهاند )تصویر ۲(.

دو فصلنامه معماری ایرانی شماره ۶ ـ پاییز و زمستان ۹۳

۱۰

تصویر ۲: بررسی ترکیب حجمی مسجد کبود

البته همانگونه که پیشتر نیز اشاره شد، آنچه اینک از کلیت حجمی و ساختار فرمی مسجد کبود در برابر دیدگان ما قرار دارد، یک موجودیت معماران مرمتشده است. طبق گزارشات مندرج در پروند مرمتی این بنا، اقدامات حفاظت و مرمت در آن، از سال ۸۰۳۱ هجریشمسی شروع شده و تا اینک ادامه دارد.۵

۱.۲.۳. روابط عناصر پالن

بر اساس آنچه پیشتر بحث شد، میبایست به این نکته توجه کرد که این بنا بنیادی چندمنظوره است. منظور از این سخن، اشاره به عملکرد دووجهی این بنا بهعنوان «مسجد ـ مقبره» یا «مسجد ـ بقعه» است )تصویر ۳(؛ زیرا بخش جنوبی این بنا، عملکرد مقبره دارد و قبوری که در آنجا هستند، طبق مستندات تاریخی، متعلق به جهانشاه و برخی از اعضای خانواد اوست )ترابی طباطبایی، ۹۷۳۱(. دلیل دیگر آنکه « صفت المظفریه مؤنث است؛ لذا نمیتواند برای مسجد بهکار رفته باشد هرچند [باستناد کتیب بنا] مسجد بودن یکی از کاربردهای آن مؤسسه است» )ویلبر، گلمبک و هلد ۴۷۳۱، ۴۸۵(.

تصویر ۳: پالن و پرسپکتیو مسجد کبود )حاجیقاسمی و همکاران، ۳۸۳۱، ج. ۶: ۹۵-۰۶(

از نظر سلسلهمراتب، دسترسی به فضای مقبره تنها زمانی میسر است که ابتدا به فضای مسجد وارد شده باشیم و سپس، از طریق دو دسترسیَبروار که در طرفین محراب مسجد واقع شدهاند، قصد ورود به بخش مقبره را داشته باشیم )تصویر ۴(.

تصویر ۴: روابط عاصر و ریزفضاهای مسجد کبود

تاورنیه سیاحی که در عصر صفوی از این بنا دیدن کرده است، دربار نحو گذر از گنبدخان بخش مسجد به گنبدخان بخش مقبره مینویسد: «از این گنبد [گنبدخان مسجد] داخل یک گنبد کوچکتری میشود که خیلی قشنگتر از اولی است. در عمق آن از سنگ مرمر شفاف سفید چیزی ساخته شده که شباهت به دری که باز نمیشود، دارد ([سنگ محراب مفقود مسجد(»] )تاورنیه ۶۳۳۱، ۸۶(. این بخش از مسجد، با توجه به قبوری که فعالً نیز در سرداب آن موجودند، عملکرد مقبرهبودن آن محرز است و براساس توصیفات تاورنیه، در محل اتصال آن به گنبدخان اصلی، حاجبی از جنس سنگ مرمر و محرابی شکل داشته است. وجود دو دهلیز یاَبروار برای ایجاد دسترسی از گنبدخان اصلی به درون گنبدخان مقبره، مؤید عدم امکان دسترسی مستقیم بین این دو فضا بوده است و احتمال وجود مانعی مشابه آنچه بحث شد، به یقین میل میکند )تصویر ۵(. ناگفته نماند که مرحوم پیرنیا نیز حین بحث دربار مسجد کبود بر وجود محراب در طرح اولی آن اشاره کرده و گفته است: “محراب نخستین مسجد ویران شده و آن را [بعداً] درگاه کردهاند” )پیرنیا ۶۷۳۱، ۶۶۲(.