فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی دارای ۲۹ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن فایل ورد کامل مقاله پژوهشی درباره بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی :

مقدمه

پیامبر اکرم آیه ۲۹ سوره توبه را الگوی سیره نظری و عملی خود با اهل کتاب قرار داد و مناسبات خود را با اهل کتاب بر اساس این آیه مشخص کرد. بنابراین، مسیحیان که بخشـی از اهل کتاب بودند، میتوانستند بر دین خود باقی مانده و با عقد پیمان با پیامبر و پرداخـت مبلغی جزیه، از حمایت حکومت اسلامی بهرهمند شوند . این گروه به سبب عقـد پیمـان بـا پیامبراکرم در امان و حمایت (ذمه) ایشان بودنـد و از همـ ینرو بـه »اهـل ذمـه« معـروف شدند.۱ عهدنامههای منعقد شده با مسیحیان نجران و ایله، بیـانگر آزادی دینـی مسـ یحیان و عدم محدودیت اجتماعی آنان است. در این پژوهش تلاش شده تا بـا نقـادی روایـتهـای منابع تاریخی، فقهی، ادبی و; در مورد مسـ یحیان ذمـی، علـت مطـرح شـدن دیـدگاههـای متفاوت در مورد حیات اجتماعی ـ سیاسی و اقتصادی مسیحیان۲ در قلمرو اسلامی مطالعـه شود. در این نوشتار، موضوع بحثبرانگیز در ارتباط با حیات دینی ـ اجتماعی و اقتصـادی مسیحیان ذمی مربوط به زمان خلافت عمر بن خطاب است. اغلب منابعی که سـختگیـری اجتماعی و دینی بر مسیحیان ذمی را گزارش کرده اند، برای اثبات ادعای خود، بـه عملکـرد عمر بن خطاب در برخورد با مسیحیان شام استفاده کردهاند. ایـن دسـته از منـابع بـا مطـرح کردن عهدنامهای منسوب به عمر، به محدودیتهای اجتماعی ــ دینـی بـر مسـیحیان ذمـی جنبه قانونی میدهند. همچنینمورخان مسلمانِ شامی و مصری نیز مطالب خود را دربـاره مسیحیان ذمی و حقوق آنان در جامعه اسلامی با غرضورزی و تعصب همراه کردهاند.

تاریخهای عمومی

یکی از شیوه های تاریخنگاری در اسلام، نگارش تاریخ عمومی است. تاریخ یعقوبی تـألیف احمد بن ابی یعقوب(م۲۸۴ق) از جمله تاریخهای عمومی مهـم بـه شـمار مـیآیـد. یعقـوبی بهرغم آنکه در تاریخ خود به خلاصهنویسی و مختصرگویی علاقه داشته، با نگاه همهجانبـه و جامعی به حوادث تاریخی نگریسته است. وی در بخش شرح ادیان عرب عصر جـاهلی، قبایل نصرانی عرب را معرفی میکند. همچنین او به سیره نظری و عملی خلفا درخصـوص مسیحیان ذمی و نفوذ نصارا در نهادهای اداری مسلمانان اشاره دارد.

تاریخ الرسل والملوک مشهور به تاریخ طبری اثر محمد بن جریر طبری (م۳۱۰ق) از دیگر تاریخ های عمومی مهم به شمار میآید. ذکر روایات مختلف در مورد یک حادثه تـاریخی و

بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی (از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی) ۹۵۱

عدم قضاوت در مورد صحت و سقم آن از مهمترین ویژگیهای تاریخ طبری است . طبـری در مورد چگونگی نفوذ مسیحیت در نجران، روایات مختلفـی همـراه بـا افسـانه و قصـص تاریخی بیان کرده و حتی در جایی مرتکب خطایی بزرگ میشود و قبـر مبلّـغ مسـیحی در حجاز را با قبر حضرت عیسی اشتباه گرفته است.۳ او در شرح فتوحات مسلمانان در مناطق مسیحی نشین، اطلاعات اجمالی از وضعیت مسیحیان و عهدنامههای منعقد شده با آنان ارائه داده و به حیات دینی مسیحیان اشارههای پراکندهای میکند. ۴ طبری توجه اصلی خود را بـه حوادث سیاسی معطوف کرده و به مباحث اجتماعی مقاطع مختلف تاریخی توجه چنـدانی ندارد، از اینرو، اطلاعات قابل توجهی دربارهوضعیت اجتماعی ذمیان ارائه نکرده است.

مروج الذهب و معادن الجواهر اثر مسعودی(۳۴۶ق) از جمله تاریخهای عمـومی مهـم بـه شمار می آید. مسعودی با اینکه مورخ جامعنگری است و به شرح مباحث ادیـان و مـذاهب و سیره نظری و عملی خلفا علاقه خاصی در خلال حوادث تاریخی نشان داده، اشاره قابـل توجهی به وضعیت مسیحیان ندارد. او در شرح حال خلفای اموی به سیره آنـان نیـز توجـه داشته، ولی هیچ روایتی از چگونگیرفتار خلفا با ذم یان ارائه نکرده است. اشـاره مسـعودی به حیات دینی مسیحیان در زمان ولید بن عبدالملک تنها گـزارش او از وضـعیت مسـیحیان عصر اموی است.۵

التنبیه و الاشراف اثر دیگر مسعودی است. اشاره مسعودی بـه نفـوذ نصـارا در نهادهـای اداریِ اموی، علت اهمیت این کتاب درخصوص موضوع این نوشتار است.۶

سـن ی الملــوک الارض و الانبیــاء اثــر حمــز هبــن حســین اصــفهانی(م ۳۶۰ق) از جملــه تاریخ های عمومی است که به اختصار، حوادث تاریخی را شرح داده اسـت. علـت اهمیـت این کتاب درخصوص موضوع، اواشاربههتاریخ ملـوک غسـان و اعـراب لَخْمی(حیـره) و گرایش دینی آنان است.۷

تجارب الامم و تعاقب الهمم اثر ابنمسکویه(۴۲۱ق) از تاریخ های عمومی مهم به شـمار می آید. ابنمسکویه مورخی تحلیلگر و جامعنگر اسـت. او بـه نفـوذ نصـارا در نهـاد اداری دوره اموی و مشورت خلیفه اموی۸ با کاتب نصرانی در سیاستهای داخلی اشاره دارد.۹

از دیگر تاریخهای عمومی الکامل فی التاریخ اثر ابناثیر(م۶۳۰ق) اسـت. وی نیـز توجـه اصلی اش را در تاریخنگاری به شرح حوادث سیاسی معطوف کرده و به مباحـث اجتمـاعی

۰۶۱ ، سال هشتم، شماره دوم، پیاپی سیام، تابستان ۰۹۳۱

توجه چندانی نداشته است. البته در شرحی که از جریان فتح مناطق مسیحینشین ارائه داده، توجه دقیق و عمیق به وضعیت مسیحیان و چگـونگی برخـورد مسـلمانان بـا آنـان نـدارد. مهم ترین اهمیت این کتاب درباره موضوع نوشتار، اشاره ابناثیر به دستور عمر بن عبدالعزیز

در مورد محدودیت استخدام ذمیان در امور اداری مسلمانان است.۱۰

تاریخهای محلی

شیوه دیگر تاریخ نگاری در اسلام، نگارش تاریخ محلی یا منطقه خاص است. اخبار مکـه۱۱ از جمله تاریخ های محلی است. ابوولید محمدبن عبداالله ازرقـی(م۲۵۰ق ) ایـن کتـاب را در مورد تاریخ مکه به نگارش درآورده است. توجه اصلی ابوولید در تاریخ مکه بـه جغرافیـا و تاریخ سیاسی مکه است. او اطلاعات قابلتوجهی از پراکندگی ادیان در مکه عصـر جـاهلی ارائه نداده است. اشاره ابوولید به تمثال مریم و حضرت عیسی در خانه کعبـه تنهـا روایـت ابوولید از مسیحیت در مکه است. این روایت، بیانگر حضور مسـیحیان در مکـه اسـت۱۲ و کمک قابل ملاحظه ای به تبیـین پراکنـدگی جغرافیـایی مسـیحیت در جزیـرهالعـرب عصـر جاهلی میکند.

کتاب الولاه و کتاب القضاه اثر کندی(م۳۶۲ق) مـورخ مصـری اسـت. کنـدی بـا دقـت، والیان، صاحبان شرطه و عاملان خراج مصر را بعد از فتح شرح می دهد، ولی به چگـونگی رفتار والیان با مسیحیان ذمی مصر توجهی ندارد. او به رغم اینکه در شـرح وضـعیت مصـر در زمان هر والی به بحث خراج توجه کرده، اما از بحث جزیـه و رونـد اخـذ آن در مصـر، روایت قابل توجهی ذکر نکرده است. اشاره ویبه محدودیت اجتماعی مسـیحیان ذمـی در زمان عمر بن عبدالعزیز تنها گزارش او از حیات اجتماعی مسـیحیان مصـر در عصـر امـوی

است.۱۳ تاریخ دمشق الکبیر تألیف ابنعساکر(م۵۷۱ق) از تاریخ های مهمی به شمار می آید که در

زمینه شام نگاشته شده است. توجه ابنعساکر به جریـان فتوحـات در شـام، موضـعگیـری قبایل عرب مسیحی در برابر مسلمانان و ذکر عهدنامه های منعقد شده با آنان، اطلاعـات بـا ارزشی است که در تبیین وضعیت مسیحیان در عصر خلفای نخستین کمک شایانی میکند. ذکر روایت های مختلف در مورد یک حادثه تاریخی و عدم قضاوت درباره آن از مهمتـرین

بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی (از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی) ۱۶۱

ویژگی های تاریخ ابنعساکر است. با توجه به همین ویژگی است که عهدنامه های مختلفـی در مورد شام در آن آمده است. ابنعساکر بعد ازطَرطوشی، دومین مـورخی اسـت کـه بـه عهدنامه بحث برانگیز عمر با مسـیحیان شـام اشـاره دارد. وی بـا تکیـه بـر همـین عهدنامـه بی اعتباربه، شروط صلح با ذم یان در صدر اسلام اشاره کرده و به محدودیتهای اجتمـاعی ـ دینی مسیحیان در زمان عمر بن خطاب اشاره میکند. روایت ابنعساکر در مورد وضـعیت مسیحیان در عصر خلفای نخستین تا جایی که متکی بر عهدنامه یادشده است، قابل اعتمـاد نیست. نگرش ابن عساکربـه تـاریخ شـام صـرفاً نگـارش تـاریخ سیاسـی محـض نیسـت، گزارشهای او درباره حیات اجتماعی و دینی مسیحیان در عصر خلفای نخستین و امـوی ـ به استثناء عهدنامه مذکور درـ خور تأمل است.۱۴

زبده الحلب من تاریخحلب، اثر ابنعدیم مورخ شامی(م۵۸۸ق) است. محور اصلی کتاب ابنعدیم، شرح موقعیت جغرافیایی و تاریخی حلب است. البتـه او بـه وضـعیت اجتمـاعی حلب توجهی نداشته، از این رو، نمی توان از اثر ابنعدیم در مورد حیات اجتماعی مسیحیان که قشری از اجتماع حلب را تشکیل میدادند، آگاهی و اطلاعاتی به دست آورد. مهمتـرین ویژگی این اثر درخصوص موضوع نوشتار، اشاره مختصر نویسـنده بـه نفـوذ مسـیحیان در دیوانسالاری عصر اموی است.۱۵

اعلاق الخطیره فی ذکر امراء الشام و الجزیره اثر عزیزالدین ابوعبداالله بـن شـداد(م۶۸۴ق) مورخ شامی است. ابنشداد مانند ابـنعـدیم، موقعیـت جغرافیـایی ـ تـاریخی و تحـولات سیاسی شهرهای شام را محور اصلی کتاب خود قرار داده است. عـدم توجـه بـه وضـعیت اجتماعی شهرهای شام در اثر ابن شداد نیز آشکار است. اشاره پراکنـده او بـه حیـات دینـی مسیحیان، دیرها، کلیساها و خوش گذرانی خلیفه اموی همـراه نـدیمان مسـیحی در دیرهـا، مهمترین ویژگیهای اثر ابنشداد درباره موضوع مقاله است.۱۶
المختصر فی اخبار البشر معروف به تاریخ ابوالفداء، اثر ابوالفداء(م(۷۳۲، به علـت توجـه به تاریخ قبایل عرب عصر جاهلی و گرایش دینی آنان اهمیت دارد.۱۷ ابوالفـداء در مقایسـه با تاریخ های عمومی متقدمتر، اطلاعات بیشتری درباره تـاریخ اعـراب عصـر جـاهلی ارائـه میدهد.

۲۶۱ ، سال هشتم، شماره دوم، پیاپی سیام، تابستان ۰۹۳۱

مهم ترین تاریخ محلی درباره موضوع نوشـتار، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثـار، اثر مقریزی(م۸۴۴ق) است . این مورخ مصری به رغم آنکه جنگ های صـلیبی را درک کـرده است، نگرش متعصبانهای به مسیحیان ندارد. او در فصلی که به مسیحیان قبطـی اختصـاص داده، با دقت و آگاهی، حیات دینی مسـیحیان را شـرح داده اسـت. وی اختلافـات مـذهبی یعقوبیان و ملْکانیان در مصر و چگونگی تسلط یعقوبیان را بر کلیساهای مصر از زمان فـتح تا حیات خویش به خوبی شرح می دهد.۱۸ روایاتی که مقریزی درباره حیات دینی مسیحیان نقل کرده، بسیار ارزشمند است و به تبیین حیات دینی مسیحیان کمک ارزنـدهای مـیکنـد. همچنین او اطلاعات منسجمی از روند اخذ جزیه در مصر ارائه میدهد و چگونگی وصول جزیه توسط عاملان خلفای اموی را در مصر به تفصیل شرح مـیدهـد. ایـن اطلاعـات بـه بررسی نوع برخورد والیان اموی با مسیحیان مصر هنگام اخذ جزیه کمک می کند. مقریـزی نخستین مورخی است که گزارشهای منسجمی از حیات دینی ـ اقتصادی مسـیحیان ارائـه

داده و همین امر، بیانگر اهمیت کتاب برای موضوع این پژوهش است.

تَغْریابن بردی(م۸۷۴ق) کتابی در تاریخ مصر به نام النجوم الزاهره فـی ملـوک مصـر و القاهره نگاشته است. وی تاریخ مصر را بعد از فتح با رعایت ترتیب زمانی سال به سال ذکر می کند. توجه بیش از حد به حوادث سیاسی، نویسنده را از شرح وضعیت اجتمـاعی مصـر بازداشته است. ابنتغری بردی درباره چگونگی رفتار والیان مصـر بـا مسـیحیان، اطلاعـات مختصری ارائه میدهد. اشاره او به محدودیت اجتماعی ـ سیاسی مسیحیان مصـر در زمـان عمر بن عبدالعزیز و حیات دینی مسیحیان۱۹ علت اهمیـت ایـن کتـاب بـرای موضـوع ایـن نوشتار است.

وزارت و دیوانسالاری و آدابالملوکها

کتاب هایی که در زمینه دیوان سالاری و آداب الملوک نوشته شده، اطلاعـات ارزشـمندی در مورد سیره نظری و عملی خلفا، فرهنگ و اخلاق آنـان، وضـعیت اجتمـاعی ـ اقتصـادی و سیاسی جامعه اسلامی در مقاطع مختلف تاریخی دارد. به همین علت مراجعه به این دسـته از کتابها میتواند نگرش وسیعتری به محقق تاریخ در امر پژوهش ببخشد.

الوزراء الکتّابو اثر ابوعبداالله محمد بن عبدوس جهشیاری(م۳۳۰ق) اسـت. جهشـیاری

روند تحولات نهاد دیوان سالاری مسلمانان را از آغاز تا زمان حیات خویش نگاشته اسـت .

بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی (از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی) ۳۶۱

مهم ترین ویژگی کتاب جهشیاری در خصوص موضوع موردنظر، شـرح کاتبـان نصـرانی در دیوان سالاری دوره اموی۲۰ و عباسی است . او مهم ترین و منسجم ترین گزارش را در مـورد نقش مسیحیان در دستگاه اداری مسلمانان نقل کرده است.

ادب الکتاّب، اثر ابوبکر محمد بن یحیی صولی(م۳۳۵ق) از علما و ادبـای عصـر عباسـی است. صولی در این اثر به مسائل اجتماعی و حوادث تاریخی نیز توجه کرده اسـت. علـت اهمیت این کتاب درخصوص این موضوع، گزارش های صولی از جزیه و فرعیـات مربـوط به آن در زمان پیامبر ، خلفای نخستین و اشاره به محدودیتهای اجتماعی مسیحیان ذمی در زمان خلافت عمربن خطاب است.۲۱

ابوبکر محمد طَرطوشی از علمای بزرگ اندلس(م۵۲۰ق) نویسنده کتاب سراج الملـوک است.او در بخشی از کتاب خود، احکام مربوط به ذمیـان را شـرح داده اسـت. طرطوشـی نگرش متعصبانهای به مسیحیان دارد. او محدودیتهـای اجتمـاعی ـ دینـی شـدیدی بـرای ذمیان در کتاب خود با تکیه بر عهدنامه منسوب به عمر با مسـیحیان شـام ذکـر مـیکنـد ۲۲ طَرطوشی در زمان حیات خود، شـاهد شـروع جنـگهـای صـلیبی بـود. ایـن احتمـال کـه

جنگ های صلیبی بر بینش طرطوشی درخصوص مسیحیان تأثیر گذاشته باشد، دور از ذهـن به نظر نمی رسد. او نخستین مورخی است که عهدنامه بحثبرانگیزی درباره مسیحیان شـام ذکر می کند . راوی این عهدنامه، عبدالرحمنغَنْمبن میباشـد و مـدعی اسـت کـه عهدنامـه مذکور بین عمر بـن خطـاب و مسـیحیان شـام منعقـد شـد. محتـوای عهدنامـه دربردارنـده محدودیت اجتماعی دینیـ شدیدی برای مسیحیان ذمی است. در هیچ یـک از کتـابهـای فتوح و تاریخ هایی که قبل از زمانطَرطوشی نگاشته شده، بـه ایـن عهدنامـه اشـاره نشـده است. این عهدنامه به شکل نامهای است که مسیحیان شام برای عمربن خطاب نوشـته و در آن نامه، شرایط صلح را تعیین کردهاند.

عدم یادکرد این عهدنامه در منابع متقدمتر طَرطوشیاز، مغـایرت محتـوای آن بـا سـایر عهدنامه های منعقد شده با مسیحیان شام، غیرمنطقی بودن تعیین شرایط صلح از سوی ملـل مغلوب بعد از جریان فتح و قراردادن محدودیت شدید توسط قوم مغلوب (نصارا) بر خود در شرایط صلحنامه، مجموعه عواملی است که اعتبار عهدنامه را خدشهدار میسازد.

با توجه به بـیاعتبـار بـودن ایـن عهدنامـه، لازم اسـت درخصـوص نقـل روایـتهـای طرطوشیدر مورد حیات مسیحیان ذمی در زمان عمربن خطاب و پذیرش ایـن روایـتهـا احتیاط کرد. بعد از طرطوشی مورخانی، چون ابنعساکر، ابشیهی، ابناخوه و قلقشندی ایـن

۴۶۱ ، سال هشتم، شماره دوم، پیاپی سیام، تابستان ۰۹۳۱

عهدنامه را در کتابهایشان ذکر کرده و آن را سند اصلی در مـورد محـدودیت اجتمـاعی ـ دینی مسیحیان ذمی در زمان عمربن خطاب میدانند.

محمد بن محمد بن احمد بن زید، ملقب ابنبه اخوه(۶۴۸ـ۷۳۹ق) نویسنده کتـاب معـالم القربه فی احکام الحسبه است. ابناخوه خود محتسب شهر بود، از ایـنرو کتـاب یادشـده را در مورد آیین شهرداری و وظایف محتسب تـألیف کـرد. او در بخشـی از کتـاب خـود، از احکام مربوط به ذمیان سخن گفته است ۲۳ به نظر میرسد که ابن اخـوه نیـز از جنـگهـای صلیبی متأثر شده و دیدگاه متعصبانه ای به مسیحیان داشته است. نگرش متعصبانه او درباره مسیحیان، در کتابش آشکار است. او از قدرتگیری مسیحیان ذم ی در زمان خـود حسـرت می خورد و می گوید: ای کاش عمر زنده بود و اکنون می دید که نصارا چگونه بر مسـلمانان مسلط شده، خانه های خود را بلندتر از خانه های مسلمانان ساخته، سوار بر چارپایان شده و مسلمانان پیاده به دنبال آنان حرکت می کنند. همچنین او سختگیری بر ذمیان را از وظایف محتسب میداند. ابن اخوهدر شرح احکام اهل ذمه بـه محـدودیت سیاسـی ـ اجتمـاعی و دینی ذمیان در زمان عمربـن خطـاب اشـاره دارد. سـند اصـلی او در ایـن زمینـه، عهدنامـه منسوب به عمر با مسیحیان شام است که نخستین بار طرطوشی آن را نقل کرده است. ایـن عهدنامه ـ همچنانکه ذکر شد ـ از نظر اعتبار و صحت، بسیار مشکوک و مبالغههای زیـادی در آن صورت گرفته است. به همین علت، لازم است در استناد به گزارشهای ابناخـوه در

مورد وضعیت مسیحیان در صدر اسلام، احتیاط کرد.

صبح الاعشی فی صناعه الانشاء ۲۴ اثر قلقشندی (م ۸۲۱ق ) مورخ مصری است. قلقشندی در شرح دین مسیح و انشعابهای مسیحیت، به دقت بحث کرده، حوزه فعالیت فرقـههـای مسیحی، چون یعقوبیان و نستوریان را مشخص می کند. همچنین او به تسـلط یعقوبیـان بـر کلیساهای مصر بعد از فتح تا زمان حیات خویش اشاره کـرده، اسـامی بطارقـه یعقوبیـان را همزمان با حکومت های اسلامی یادآور می شود. روایت های قلقشندی در مورد حیات دینی مسیحیان مانند روایات مقریـزی، منسـجم و ارزشـمند اسـت و بـه تبیـین وضـعیت دینـی مسیحیان در قلمرو اسلام کمک قابل توجهی مـیکنـد. همچنـین او بـه نفـوذ مسـیحیان در دیوانسالاری دوره اموی اشارههای قابل توجهی دارد.۲۵

قلقشندی نیز نگرش متعصبانهای به مسیحیان دارد. او از محـدودیت اجتمـاعی ـ دینـی ذمیان در زمان عمربن خطاب با تکیه بـر عهدنامـه مشـکوکی کـه طرطوشـی آن را آورده و منسوب به عمر کرده، سخن میگوید و در بیان احکام ذمیان تحت عنوانشـروط» عمریـه«

بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی (از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی) ۵۶۱

محدودیت اجتماعی شدیدی بر ذمیان زمان خود قائل میشود. همچنین وی در فصـلی کـه به والیان مصر اختصاص داده، به رفتار والیان با مسیحیان مصر اشارههای پراکندهای دارد.

در مقدمه ابن خلدون، تألیف ابنخلدون(م۸۰۸ق ) نیز بـه نقـش نصـارا و یهـود در امـور دیوان سالاری مسلمانان به علت عدم علاقه اعراب به هنـر خوانـدن و نوشـتن اشـاره شـده است و همین روایت به تبیـین نقـش نصـارا در دیـوان سـالاری مسـلمانان کمـک شـایانی میکند.۲۶