فایل ورد کامل مقاله علمی درباره پایان سلطه پرتغالی‌ها بر بندرعباس و نقش آن در رونق تجارت این بندر در عصر صفوی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 فایل ورد کامل مقاله علمی درباره پایان سلطه پرتغالی‌ها بر بندرعباس و نقش آن در رونق تجارت این بندر در عصر صفوی دارای ۲۷ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد فایل ورد کامل مقاله علمی درباره پایان سلطه پرتغالی‌ها بر بندرعباس و نقش آن در رونق تجارت این بندر در عصر صفوی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی فایل ورد کامل مقاله علمی درباره پایان سلطه پرتغالی‌ها بر بندرعباس و نقش آن در رونق تجارت این بندر در عصر صفوی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن فایل ورد کامل مقاله علمی درباره پایان سلطه پرتغالی‌ها بر بندرعباس و نقش آن در رونق تجارت این بندر در عصر صفوی :

مقدمه

حکومتها در طول تاریخ همواره به تجارت به عنوان رکنی از پایه های اقتصاد خود توجـه ویژهای داشتند. در دوران باستان، داریوش کبیـر بـا سـاخت جـاده هـا بـه تشـویق تجـار و بازرگانان پرداخت. در دوران های بعد نیز شاهان و حکام ایران به این مسئله توجـه کردنـد. علاوه بر راه خشکی جاده ابریشم که از ایران میگذشت، راه دریایی نیز مورد توجه تجار و بازرگانان بود. خلیجفارس در طول تاریخ ایران نقطهای استراتژیک بوده است و دولتهـای مختلف میکوشیدند با در اختیار گرفتن این نقطه مهم، نبض تجـارت منطقـه را در دسـت گیرند. جزیره هرمز در خلیج فارس همواره نقش استراتژیکی و سوقالجیشی داشـته اسـت. اندکی قبل از تشکیل دولت صفوی، اکتشافات جغرافیایی توسط دولتهای اروپایی آغـاز و به ورود پرتغالی ها به خلیج فارس و اقیانوس هند منجر شد. در زمان صفویه دولت پرتغـال به نقش کلیدی جزیره هرمز در خلیج فارس پـ ی بـرد و بـا تصـرف ایـن جزیـره، موقعیـت ممتازی در مقایسه با دیگر دولت های اروپایی در منطقه پیدا کرد و توانست تجارت منطقـه را برای مدت مدیدی در اختیار گیرد. سرانجام شاه عباس اول صفوی با کمک کمپانی هنـد شرقی انگلیس توانست هرمز را تصرف کرده، به حاکمیت پرتغالیها در ایـن منطقـه پایـان دهد. این دوره، دوران افول پرتغالیها درخلیج فارس بـود. بیشـتر سـیاحان عصـر صـفوی، مانند شاردن، تاورنیه و پیترودلاواله در سفرنامه های خود به رشد تجاری بندرعباس بعـد از سقوط جزیره هرمز اشاره کردهاند . این، مقارن با توسعه فعالیت کمپانی هند شرقی انگلـیس در خلیج فارس بود. درواقع، پس از اکتشافات جغرافیایی و ورود اروپـاییهـا بـه دریاهـای شرق، تنگه ها و جزایر و سواحل دریایی بـرای فعالیـت هـای تجـاری و اقتصـادی اهمیـت بسزایی یافت و رقابت دولتهای اروپایی برای تسـلط بـر تنگـههـای مهـم دریـایی شـکل گرفت.

تنگه ها، گذرگاه های طبیعی هستند که دو بدنه آب را به یکـدیگر متصـل مـیکننـد. بـا توجه به اهمیت و نقش تنگهها در مسائل ارتباطی، سیاسـ ی، نظـام ی و اقتصـادی، از دیربـاز تاکنون از موضوعات مورد مناقشه منطقهای و جهانی بودهاند. تنگههای استراتژیک به عنوان یک عامل جغرافیایی و به سبب ارزش ارتباطی، اقتصادی، نظـامی و ژئـوپلتیکی، در موازنـه قدرت منطقه ای و جهانی نقش مؤثری دارند و دولت ها و قدرتهای حاکم بـر تنگـه از آن به عنوان ابزاری در سیاست خارجی خود استفاده می کنند. بین کاربری تنگه و میزان قدرت

پایان اشغال پرتغال و نقش آن در شکوفایی تجارت بندرعباس در دوره صفوی ۵۳۱

کشور ساحلی آن نیز رابطه مستقیم وجود دارد؛ یعنی هر قدر دولت ساحلی تنگه، قویتر و قدرتمندتر باشد، به همان نسبت، امکان استفاده از تنگه بـه عنـوان ابـزار و اعمـال سیاسـت خارجی در امور منطقهای و جهانی برایش بیشتر خواهد. قدرت های بزرگ جهانی به علـت ارزش و نقش تنگه های استراتژیک، همیشه کوشیده انـد بـر آنهـا و کشـورهای سـاحلی آن کنترل داشته باشند.۱ موقعیت و اوضاع جغرافیایی خلیج فـارس و تنگـه هرمـز بـه گونـهای است که همواره تمدن ها و حکومتها به آن توجه داشته و هریـک سـع ی کـردهانـد اقتـدار خود را بر این منطقه حفظ کنند. تنگه هرمز گذرگاهی طبیعی است و به علـت واقـع شـدن در منطقه خاورمیانه و همجواری با خلیج فارس که دریایی است با منابع غنی و همچنین به مثابه پل ارتباطی میان تمدنهای مشرق زمین ـ به ویژه چـین ـ بـا تمـدن هنـد و مدیترانـه است. در روزگاران گذشته و حال، گذرگاه تاریخی و شاهرگ اقتصادی به شمار میآید.۲

بر این اساس، در این پژوهش به پیشینه تاریخی هرمز و نقش ایـن جزیـره در تجـارت دریایی منطقه خلیج فارس پرداخته شده تا بتوان به تبیـین اهمیـت هرمـز در دوره صـفوی پرداخت و با بررسی تحولات آن، آثار سقوط هرمز را، به ویژه در رشد تجاری دیگـر بنـادر خلیج فارس بررسی کرد.

نکته دیگر، اینکه اقتصاد منطقه ای خلیج فارس با اقتصاد جهـانی رابطـه متقابـل دارد و تنگه هرمز به عنوان آبـراه بـینالمللـ ی نقـش ارتبـاطی تعیـین کننـده ای در برقـراری پیونـد کشورهای منطقه با سایر نقاط جهان به عهده دارد. خلیج فارس به سبب داشتن منابع عظیم نفت و گاز که به عنوان عناصر محرکه دنیای صـنعتی شـناخته مـیشـوند، و نیـز بـه علـت وابستگی شدید صنعت و رفاه اجتماعی جامعه بشری، به ویژه کشورهای صنعتی غـرب بـه نفت خلیج فارس، به صورت قلب اقتصاد جهان عمل میکند و تنگه هرمز به منزله آئـورت این قلب است که از طریق آن، انرژی و نیروی محرکه صنعت، بـه انـدامهـای سراسـر کـره زمین انتقال مییابد.

پیشینه تاریخی

تنگه هرمز در ادوار مختلف تاریخی به اسامی گوناگون خوانده شده است . این تنگه تا قبـل از مهاجرت ملوک هرمز از هرمز کهنه در خشکی به جزیـره جـرون (کـه از آن پـس هرمـز خوانده شد) در متون تاریخی و جغرافیایی قدیم، نام مستقلی نداشته و اسـام ی آن متـأثر از نام خلیج فارس و دریای عمان بوده است. هرودوتهک ظاهراً خلیج فـارس را بـه درسـتی

۶۳۱ ، سال هشتم، شماره دوم، پیاپی سیام، تابستان ۰۹۳۱

نمیشناخته، به نام اریتره اکتفا کرده و خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند را یـک جـا اریتره خوانده و حدی برای دریای پارس و بحـر عمـان قائـل نشـده اسـت. داریـوش اول هخامنشی نیز در کتیبهای که از خود در کانال سوئز به جا گذاشته ۵۱۵)ـ۵۱۸ ق م) تنهـا بـه نام دریای پارس بسنده کرده و به تنگه هرمز اشاره ای نکرده اسـت. نقشـه هـای جغرافیـایی کهن، از جمله نقشه هکاتوس ۵۰۰) ق م) خلیج فارس را به صـورت پـیشرفتگـی آب در خشکی نشان میدهد، اما از تنگه هرمز نام نبردهاند.۳

در دوران اسلامی نیز تا قبل از انتقال ملوک هرمز به جزیـره هرمـز فعلـی، نـام و نشـان تنگه هرمز مرهون نام خلیج فارس است. به سبب نفوذ پرتغالیها در این منطقـه، آلبـوکرک در یکی از گزارش های خود از تنگه هرمز یاد می کند. آلبوکرک که به اهمیت تنگه هرمز پی برده بود، آن را کلید خلیج فارس نامید و بدینسان باعث شهرت آن شد. از این به بعد نـام تنگه هرمز در منابع تاریخی و جغرافیایی در اشکال مختلفی، چون باب هرمز، بوغـاز هرمـز (مغولی ) مضیق هرمز، تنگه هرمز به کار رفته است.۴ جیهانی در کتاب اشکال العالم از تنگـه هرمز و موقعیت آن جزیره یاد کرده است: »و در کرمان جویی بزرگ و دریایی خرد نیست، مگر دریای فارس که شاخی آمده است تا هرمز و کشتی دریا بدانجا میرسد و آب آن شور است.۵«

نام جزیره هرمز برگرفته از نام هرمز کهنه است که به صـورت ارمـز، ارمـوز، ارمـوص، اورموزیا، هارموزیا، هرموز و هرمز آمده است . این کلمه بـار معنـایی متفـاوتی دارد. برخـی گفته اند که این نام برگرفته از نام اهورامزدای خدای بـزرگ ایـران باسـتان اسـت. هرمـز در ادبیات کهن ایران به معنای روز اول هر ماه خورشیدی و نیز روز پنجشنبه نیز آمـده اسـت. اسامی باستانی این جزیره، اوگریپس و آرقانا است. نئارک در سفرنامه خود نوشته است کـه بعد از چند روز کشتیرانی به جزیرهای خالی از سکنه رسیده که موسوم بـه ارقانـا بـود.۶ در منابع متنوع که به بررسی تاریخ خلیجفارس و بنادر آن پرداخته شـده، از جزیـره هرمـز یـاد شده است:

و موغ استان که در کناره دریا معادل جزیره هرمز است تیاب و میناب حالیهانـد، چونکـه موغستان به معنی نخلستان است، حال که هم مینابیها و سایر نقاط از کرمان و غیره مغ را بر نخل اطلاق نمایند، و کلمه مغ چون بر انسان اطلاق شود عبارت اسـت از انسـانی کـه تربیتکننده جان و آئین است، و درخت خرما را به همین دلیل مغ گویند، چون که از یک اصله نخل ممکن است کلیه لوازم زندگانی انسان از مأکول و مشروب و ملبوس و کتابـت
و خانه و مسکرات و غیره تدارک شود.۷

پایان اشغال پرتغال و نقش آن در شکوفایی تجارت بندرعباس در دوره صفوی ۷۳۱

ابنبطوطه هرمز را موغستان نامیده است ۸ برخی نیز آن را به صورت خورمـوز یـا خورمـغ آورده اند ۹ ابن حوقل در صورهالارض از هرمز بـا عنـوان جـوز یـاد کـرده اسـت: »در میـان جیرفت و بم، شهر هرمز شـاه اسـت کـه آن را در زمـان مـا قریـه جـوز مـینامنـد ۱۰«. امـا شبانکاره ای آن را نابند مینامد: »زمین هرموز از حساب ممالک کرمـان مـی نهنـد و سـاحل دریای عمان است و قدماًی بندرگاهی بوده و شهری فراخ، آن را نابند گفتنـدی و دارالملـک آنجا بود.۱۱«

جغرافیای تاریخی هرمز

در بررسی منابع جغرافیایی، از بنای هرمز و قدمت تاریخی آن، و نیز موقعیت جغرافیـایی و حدود و اقلیم هرمز سخن به میان آمده است.

حمداالله مستوفی در نزههالقلوب هرمز را جـزء شـهرهای سـاخته شـده توسـط اردشـیر بابکان میداند. در واقع، این گزارش قدمت این شهر تاریخی را در اختیار ما قرار مـیدهـد: »هرموز از اقلیم دوم است. طولش از جزایر خالدات “صب” و عرضش از خط استوا “لـه” بر ساحل بحر فارس افتاده است و بغایت گرمسیر، اردشیر ساخته; ۱۲«.

بیشتر جغرافی نویسان دوران اسلامی هرمز را از شهرهای کرمـان و بنـدرگاه تجـاری آن دانسته و آن را دارای آب و هوای گرم معرفی کـرده انـد. ابـنحوقـل هرمـز را از شـهرهای کرمان قلمداد کرده است: »بزرگترین و معروفترین شهرهای کرمـان، سـیرجان اسـت کـه قصبه (کرسی) آنجاست و نیز جیرفت، بم و هرمـز (هرمزشـاه) اسـت، و شـهرهای بـزرگ دیگر نیز دارد.۱۳« اما استخری از آب و هوای گرم و نامطبوع هرمز و اینکه کرمان از طریـق هرمز دارای کناره دریا بوده است، سخن میگوید:

به کرمان گرمسیر و سردسیر هست، و درهم آمیخته بود و از میوهها همهگونـههـا باشـد و غالب گرمسیر باشد و بعضی از کناره دریا بر حد کرمان افتد و آنجا فرضه ایشان باشـد و به غایت گرمسیر، همچو هرموز و جرون و غیره و هوای ناخوش عفن.۱۴

و سیاحان اروپایی به گرمای غیرقابل تحمل هرمز و شیوه مردم در خنک کردن منازل خـود اشاره کردهاند:

در هرمز گرما چندان زیاد است که غیرقابل تحمل میباشـد، از ایـنرو، سـاکنین آن جـا وسائلی چون بادبزن دارند که جریان باد را از بیرون به درون خانههایشان میآورد.۱۵

۸۳۱ ، سال هشتم، شماره دوم، پیاپی سیام، تابستان ۰۹۳۱

سیاحان مسلمان نیز به موقعیت جغرافیایی این جزیره توجه کردهاند، چنانکه ابنبطوطـه در سفرنامه خود با تعیین حد فاصل هرمز قدیم و جدید، موقعیت جزیره را این گونـه ترسـیم میکند:

از عمان به سوی هرمز حرکت کردم. هرمز شهری است بر ساحل دریا کـه موغسـتان نیـز نامیده میشود، هرمز جدید روبهروی این هرمز در میان دریا واقع است و سه فرسخ با آن فاصله دارد. من نخست، به هرمز جدید وارد شدم که مرکز آن جـرون نـام دارد. سـلطان هرمز نیز در این محل سکونت دارد. جزیره ای که شهر جرون در آن واقع است به انـدازه یک روز راه وسعت دارد و بیشتر زمین های آن شورهزار و کوه های نمک است کـه آن را نمک دارانی مینامند.۱۶

جزیره هرمز به شکل تقریبی بیضی است که قطرآن ۱ و طول آن ۷/۵ کیلومتر و کوتاهتـرین قطرش ۵/۵ کیلومتر است. سطح جزیره از تپههایی به ارتفاع ۹۱ متر پوشـیده شـده اسـت و کوهستانی سنگی در وسط جزیره است که مرتفعترین قله آن به ارتفاع ۲۱۰ متر میرسـد و هوای هرمز از بندرعباس ملایم تر است و فقط در زمستان با رندگی میشـود ; . ۱۷ قلمـرو ملوک هرمز از شمال به داراب و سیرجان و لار، و از مغرب به بندر لنگه فعلی، و از مشرق به بلوچستان، و از جنوب به عمان و مسقط ختم میشد.۱۸

جزیره هرمز اهمیت خود را مرهون تجارت با هندوستان و مناطق دیگر بوده اسـت کـه از این راه، سود سرشاری نصیبش میشد. ابنبطوطه این ویژگی هرمز را بیان میدارد:

جرون شهری است نیکو و بزرگ و دارای بازارهای خوب که بندرگاه هند و سند میباشد و مالالتجاره های هندوستان از این شهر بعـراق عـرب و عـراق عجـم و خراسـان حمـل میشود.۱۹

به طور کلی بعد از سقوط ساسانیان در دوران اسلامی دریانوردان نه تنها در خلیج فـارس و تنگه هرمز رفت و آمد می کردند، بلکه از آنجا به دریاهای سراسـر جهـان مسـافرت کـرده، تجارت پررونقی را بـین جهـان اسـلام و شـرق و غـرب آن ایجـاد نمـوده و حتـی فنـون دریانوردی را توسعه دادند. تجار و دریانوردان مسـلمان کـه از بنـادر خلـیج فـارس چـون بصره، لنگه، سیراف و هرمز حرکت میکردند، از سمت شرق به سواحل غـرب هندوسـتان، چون خلیج کامبی، کالیکوت، سیلان، بنگلادش، جزایر اندونزی و مـالزی، بنـدر کـانتون در چین، سواحل کره و ژاپن و فیلیپـین، و از سـمت غـرب بـه یمـن، سـاحل شـرقی افریقـا، ماداگاسکار، سومالی، دریای سرخ، مصـر، مدیترانـه و اروپـا بـرای تجـارت و مبادلـه کـالا

پایان اشغال پرتغال و نقش آن در شکوفایی تجارت بندرعباس در دوره صفوی ۹۳۱

مسافرت می کردند.۲۰ سلسلههای بعدی ایران که به عنوان قـدرتهـای منطقـهای و جهـانی مطــرح بودنــد، جملگــی بــه اهمیــت آبراهــه تنگــه هرمــز واقــف بــوده و بــرای کنتــرل آن می کوشیدند. غزنویان و سـلجوقیان و اتابکـان فـارس همگـی در دوران خـود بـه تجـارت خارجی از این آبراهه توجه خاصی مبذول داشتند.۲۱

ملوک هرموز و ارتباط آنان با همسایگان اطراف

علت وجودی شهر هرمز، نیاز فلات ایران به نقطه مناسبی بود که ارتباط تجـارت خـارجی آن را با شبکه تجاری مدیترانه و آسـیای شـرق ی و جنـوبی و هندوسـتان برقـرار کنـد و در نتیجه، شهر هرمز در نقطه ای بنا شد که هم از وسعت و امکانات جغرافیایی مناسبی بهرهمند بود و هم بر تنگه هرمز که کانون تلاقی خطوط کشتیرانی تجاری و کاروانهای حمـل کـالا بین اروپا و آسیای جنوب شرقی به حساب میآمد، نظارت داشت. از طرف دیگر، هرمز در مدخل ورودی فلات ایران، یعنی مسیر کرمان و مکران قرار داشت. به عبارت دیگر، جایگاه هرمز منطبق بر نقطه اتصال سیستم حمل و نقل خشکی و سیستم حمـل و نقـل دریـا بـود؛ نقطه ای که حالت سه راهی داشت و محورهای تجاری اروپا و آسیای جنوبی و فلات ایران در آن نقطه همدیگر را قطع می کردند ۲۲ . حیات اقتصادی هرمز در قـرون اولیـه اسـلام ی بـا قرار گرفتن آن در مسیر کرانه نوردی از خلیج فـارس بـه سـمت هندوسـتان و چـین آغـاز میشود . هرمز طی سه قرن اول هجری با توجه به آبـادانی و رونـق بصـره و ابلـه و سـپس سیراف که به عنوان بزرگ ترین توقفگاههای تجارت دریایی محسوب میشدند، نتوانسـت در صحنه اقتصادی خلیج فارس و حوزه اقیانوس هند نقش بسزایی ایفـا کنـد. آغـاز رونـق اقتصادی و تجاری هرمز را میتوان در نیمه دوم قرن چهارم هجری دانست.۲۳