شکل ۳-۱- موقعیت شهرستان پارس آباد در دشت مغان و استان اردبیل

شکل ۴-۱- مقایسه کارآیی انرژی در روش کشت مکانیزه و سنتی

شکل ۴-۲- مقایسه بهره­وری انرژی در روش کشت مکانیزه و سنتی

شکل۴-۳- مقایسه شدت انرژی در روش کشت مکانیزه و سنتی

شکل ۴-۴- مقایسه بهره خالص انرژی در روش کشت مکانیزه و سنتی

چکیده

بخش کشاورزی سهم قابل توجهی در مصرف انرژی دارد. عوامل اصلی افزایش مصرف انرژی در بخش کشاورزی افزایش جمعیت، افزایش سطح زندگی مردم، محدودیت زمین­های قابل کشت و ارزانی سوخت و سایر نهاده­های کشاورزی است. این مطلب بیانگر اهمیت تجزیه و تحلیل انرژی و منابع آن می­باشد. در این فایل ضمن تعیین چگونگی محاسبه انرژی نهاده و ستانده در کشت سه محصول گندم، جو و سویا، شاخص­های انرژی در دو روش کشت سنتی و مکانیزه برای تولید این سه محصول محاسبه شد. داده­های مورد نیاز با بررسی­های میدانی و مصاحبه به دست آمد. بر اساس نتایج بررسی­ها، در کشت مکانیزه، کارآیی انرژی برای گندم، جو و سویا به­ترتیب ۸۱/۳، ۶۷/۳ و ۰۶/۴، بهره­وری انرژی به­ترتیب ۲۷/۰، ۲۶/۰ و ۱۶/۰ کیلوگرم بر مگاژول، بهره خالص انرژی به­ترتیب ۷/۹۴۲۷۷، ۷۸۴۱۱ و ۲/۹۵۳۳۱ مگاژول محاسبه شد. در کشت سنتی، کارایی انرژی برای گندم، جو و سویا به­ترتیب ۱۸/۳، ۰۵/۳ و ۲۴/۳، بهره­وری انرژی به­ترتیب ۲۳/۰، ۲۲/۰ و ۱۲/۰ کیلوگرم بر مگاژول، بهره خالص انرژی به­ترتیب ۲/۱۹۷۴۵، ۳/۱۹۱۵۰ و ۶/۲۸۳۳۱ مگاژول بدست آمد. مقایسه این شاخص­ها با هم در سیستم کشت مکانیزه و سنتی، کارآمدی سیستم کشت مکانیزه را مشخص نمود.

کلمات کلیدی: کارایی انرژی، آنالیز سیر انرژی، گندم، سیستم مکانیزه، جو، سیستم سنتی، سویا

۱-۱- مقدمه

امروزه قسمت قابل توجهی از انرژی، برای انجام کارهای کشاورزی و مکانیزه کردن آنها، به کار می­رود و هزینه­های قابل توجهی برای تأمین انرژی مورد نیاز، در کشاورزی صرف می­شود. به همین خاطر، تجزیه و تحلیل بنیادی در مورد انرژی، منابع، بازده و جایگاه انرژی در کشاورزی لازم و ضروری به نظر می­رسد.

تغییرات در بخش کشاورزی شدیداً تحت تأثیر شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هر منطقه قراردارد. لذا در نظر گرفتن ترکیبی از این عوامل برای تجزیه و تحلیل انرژی ضروری است. نظام­های زراعی متداول که کاملاً متکی به مصرف انرژی به شکل نهاده­های مختلف هستند از جنبه­های فناوری، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی آسیب پذیرند و به همین دلیل در اواخر قرن بیستم دیدگاه­های جدیدی در این رابطه مطرح شده­اند که در قالب افزایش کارآیی مصرف نهاده­ها، حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی، اقتصاد اکولوژیک و نهایتاً تأمین غذا و امنیت غذایی مطرح می­باشند و در این راستا نظام­هایی تحت عناوین مختلف از جمله کشاورزی پایدار، کشاورزی اکولوژیک، کشاورزی کم نهاده، کشاورزی ارگانیک و کشاورزی تجدید شونده تعریف شده­اند (کوچکی و حسینی، ۱۳۷۳).

از طرف دیگر، با توجه به اینکه بازده انرژی بالا، معیار مصرف و کاربرد صحیح آن است، داشتن سیاست­های مشخص در سطح کلان، برای برآورد احتیاجات انرژی، جلوگیری از ضایعات انرژی و کاهش آنها، ارائه برنامه­های دراز مدت برای به کارگیری فناوری پیشرفته در استفاده موثر از منابع موجود ضروری است. همچنین به کارگیری منابع جدید در کنار آموزش­های لازم در استفاده صحیح انرژی، و تشویق مصرف کنندگان انرژی در جهت صرفه­جویی در مصرف انرژی در سطح خرد، بسیار حیاتی است.

به دلیل نیاز به یک نظام آنالیز و مطالعه وضعیت انرژی از سال­های۱۹۷۰ مباحث مشخصی با مفاهیم و شاخص­های کلی در رابطه با انرژی به­خصوص از نظر ارزیابی اقتصادی به دلیل افزایش هزینه انرژی شروع شد (الماسی،۱۳۸۰).

پیدایش دیدگاه نوین کشاورزی پایدار و بنا بر اصول جدید کشاورزی، مبنای قدیم که به نحوه مصرف انرژی توجه نداشته و تنها هدف مدیر مزرعه، افزایش مطلق تولید بود، منسوخ شده و به بازده انرژی در کنار تولید توجه بیشتری می­شود. مصرف انرژی، در نظام­های مختلف تولید محصولات کشاورزی، شامل نهاده­هایی است که در عملیات مختلف تولید، به کار گرفته می­شود. برای بدست آوردن میزان مصرف انرژی لازم است که تمام عملیات­های کشاورزی و نهاده­های مورد نیاز برای تولید محصول مشخص گردد. عملیات ماشینی که برای محصولات مختلف متفاوت است، عمدتا شامل خاک­ورزی اولیه، خاک­ورزی ثانویه، کاشت، داشت، برداشت و حمل و نقل می­باشد. خاک­ورزی اولیه به طور معمول، شخم با گاو آهن برگردان­دار است که تعداد دفعات آن، در مناطق مختلف متفاوت است. خاک­ورزی ثانویه، شامل دیسک زدن و ماله­کشی است که تعداد دفعات دیسک­زدن با توجه به شرایط مناطق فرق می­کند. روش کاشت، به نوع محصول و شرایط منطقه­ای بستگی دارد که مصرف انرژی آنها با یکدیگر متفاوت است. عملیات داشت، شامل وجین کردن، سله شکنی، کود افشانی و سمپاشی می­باشد که مصرف انرژی هر یک باید بطور مجزا معلوم گردد. عملیات برداشت، نسبت به محصول­های مختلف، بسیار متنوع است که مصرف انرژی ماشین­های برداشت، با داشتن سرعت پیشروی، عرض کار، عملکرد و وزن به راحتی قابل محاسبه است. همچنین میزان انرژی مصرفی در عملیات آبیاری، با توجه به نوع آبیاری و نحوه تامین آب مورد نیاز، قابل محاسبه می­باشد. برای تعیین انرژی مصرفی نیروی انسانی، لازم است، تعداد نفرات مورد نیاز و همچنین ساعات کارکرد آنها تعیین گردد (بهروزی لار، ۱۳۸۹).

برای بررسی سیر انرژی، به دلیل بالا بودن مصرف سرانه گندم، جو و سویا از آنجایی که این سه محصول در منطقه پارس آباد جزء محصولات زراعی عمده محسوب می­شوند در نظر گرفته شدند.

کنترل و مدیریت مصرف انرژی در تولید این سه محصول نهایتاً در تولید اقتصادی فرآورده و قیمت تمام شده آنها مؤثر خواهد بود. با عنایت به برنامه­های توسعه ایران در مدیریت و کنترل مصرف انرژی با نگرش بر کشاورزی پایدار و حفظ محیط زیست و از سوی دیگر پیوستن به سازمان تجارت جهانی، برنامه­ریزی در این زمینه می­تواند در بالا بردن توان رقابتی در بخش تولیدات کشاورزی مؤثر باشد.